«Պետության իրավակարգավորիչ դերը անհամաչափ ընդլայնվում է, ինչը չի բխում ժողովրդավարական պետության սկզբունքներից»

Սահմանադրությամբ ծնողական իրավունքների սահմանափակում թույլատրվում է բացառապես դատարանի որոշմամբ, մինչդեռ ուզում են Սահմանադրությանը հակասող օրենքով, Սահմանադրությունը ոտքի տակ տալով, ոստիկանին տալ այդպիսի լիազորություն: «Ընտանեկան բռնության կանխարգելման և ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության մասին» (իրականում` ընտանիքի նկատմամբ բռնության մասին) ընտանիքաքանդ ու խայտառակ օրենքի նախագծի շուրջ է մեր հարցազրույցը ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ ԻՐԻՆԱ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԻ հետ:

-«Ընտանեկան բռնության կանխարգելման և ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության մասին» օրենքի նախագիծը կարո՞ղ է ծառայել այն նպատակներին, որոնք նշված են այդ փաստաթղթի անվանման մեջ:
-Ըստ այդ օրենքի նախագիծը և հարակից օրենքների նախագծերի փաթեթը նախաձեռնողների պնդման, նշված փաստաթղթերի ընդունմամբ ակնկալվում է ապահովել ընտանեկան բռնության կանխարգելման կազմակերպաիրավական հիմքերը, ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանությունն ու անվտանգությունը։ Սակայն նախագծի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվում է, որ այն նույնիսկ չի կարող նպաստել վերոնշյալ նպատակների իրականացմանը։ Իրավաբանական տեխնիկայի տեսանկյունից նախագիծը չի դիմանում քննադատության։ Օգտագործվող հասկացություններն այնքան լայն են և ոչ հստակ, որ ակնհայտորեն հակասում են իրավական ակտերի իրավական որոշակիության սկզբունքին, և դրանց գործնական կիրառումն անխուսափելիորեն կհանգեցնի մի շարք չարաշահումների։
- Մասնավորապես ո՞ր հասկացությունները նկատի ունեք:
- Օրինակ, ընտանեկան բռնության վերաբերյալ նախագծում առկա հասկացությունները: Նախ և առաջ, հարկ եմ համարում նշել, որ իրավական օրենքին ներկայացվող պահանջներն են իրավական որոշակիությունը, հստակությունը և կանխատեսելիությունը, որոնցից և ոչ մեկին չի համապատասխանում տվյալ նախագիծը: Դրանով առաջին անգամ օրենքի մակարդակով տրվում են ընտանեկան բռնության չորս տեսակների հասկացությունները՝ ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական և տնտեսական։ Խիստ խնդրահարույց են նախագծով սահմանված հատկապես «տնտեսական բռնություն» և «հոգեբանական բռնություն» հասկացությունները:
Համաձայն նախագծի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, հոգեբանական բռնություն է դիտավորությամբ հոգեկան ուժեղ տառապանք պատճառելը, այդ թվում՝ ֆիզիկական, սեռական կամ տնտեսական բռնություն գործադրելու սպառնալիքը, հետամտումը, արժանապատվության պարբերական նվաստացումը, սոցիալական ծայրահեղ մեկուսացումը: Տնտեսական բռնություն է դիտավորությամբ բնակության վայրից, սննդից կամ այլ անհրաժեշտ միջոցներից զրկելը, որոնց նկատմամբ անձն ունի օրենքով սահմանված՝ տնօրինման, տիրապետման կամ օգտագործման իրավունք, ինչպես նաև անձի աշխատելու իրավունքն ապօրինաբար սահմանափակելը կամ արգելելը օրենքով նախատեսված այլ աղբյուրներից նյութական միջոցներ ստանալը:
Եթե ֆիզիկական և սեռական բռնությունը պրակտիկայում հնարավոր է տարբերակել, ապա տնտեսական կամ հոգեբանական բռնությունն իրենից ներկայացնում է շատ տարողունակ և գործնականում չափազանց դժվար որակվող երևույթ: Ընդ որում՝ նախագիծը որևէ դրույթ չի պարունակում առ այն, թե հատկապես ինչ չափանիշների միջոցով են որակվելու բռնության այս երկու նոր տեսակների դրսևորումները:
Ինչ վերաբերում է հոգեբանական բռնությանը, ապա ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության մեջ որպես բռնության այս տեսակի դրսևորում կարելի է դիտարկել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 110-րդ հոդվածով նախատեսված արարքը՝ ինքնասպանության հասցնելը: Մասնավորապես՝ սպառնալիքի, դաժան վերաբերմունքի կամ անձնական արժանապատվությունը պարբերաբար նվաստացնելու ճանապարհով անձին անուղղակի դիտավորությամբ կամ անզգուշությամբ ինքնասպանության կամ ինքնասպանության փորձի հասցնելը քրեորեն հետապնդելի արարք է՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով:
Ինչպես տեսնում ենք, հոգեբանական բռնությունն օրենսդիրը դասում է հանցագործությունների շարքին միայն այն դեպքում, երբ դրա կիրառումը հանգեցրել է որոշակի հետևանքի, այն է՝ ինքնասպանության կամ դրա փորձի: Այսինքն՝ իրավախախտման արդյունքը շատ հստակ է, տեսանելի, այն հնարավոր է արձանագրել: Մինչդեռ նախագծի շրջանակներում «հոգեբանական բռնություն» հասկացությունը որևէ կերպ չի բացատրվում: Անհասկանալի է, թե ինչ անբարենպաստ հետևանքներ են վրա հասնում բռնության այս տեսակի կիրառման արդյունքում, և ով ու ինչ չափանիշներով է գնահատելու՝ արդյոք կատարվե՞լ է նման բռնություն, թե՞ ոչ:
Օրենքի ընդունման դեպքում համապատասխան մարմինները որպես տնտեսական բռնություն կարող են որակել, օրինակ, ծնողի կողմից երեխային որոշ տեսակի սննդից զրկելը՝ առողջական խնդիրներից ելնելով: Թեև նախագիծը նախաձեռնողները բազմիցս հնչեցնում են այն դիրքորոշումը, որ նախագիծը նպատակ չի հետապնդում իրենց երեխաների նկատմամբ ընտանիքի անդամների կիրառած նման սահմանափակումները որակելու որպես ընտանեկան բռնություն, այնուամենայնիվ, գործնականում նմանատիպ դեպքերը բոլորովին էլ բացառված չեն այն պարզ պատճառով, որ օրենսդրությունը որևէ երաշխիք չի նախատեսում այդպիսի իրավակիրառական պրակտիկայից խուսափելու համար:
Փաստորեն, անձը կարող է ենթարկվել իր իրավունքների մի շարք սահմանափակումների այնպիսի արարքների համար, որոնք բխում են օբյեկտիվ և իր՝ որպես ծնողի կամ ընտանիքի որևէ այլ անդամի պարտականությունների կատարման անհրաժեշտությունից: Նմանատիպ դրույթներ սահմանելով, պետությունը, փաստորեն, ներխուժում է ընտանիքներում առկա միջանձնային հարաբերությունների ոլորտ, ինչն անընդունելի և անթույլատրելի է: Սրա արդյունքում պետության իրավակարգավորիչ դերը անհամաչափ ընդլայնվում է, ինչը չի բխում ժողովրդավարական պետության սկզբունքներից:
-Իսկ ի՞նչ կարող եք ասել այն անձանց շրջանակի վերաբերյալ, որոնց նկատմամբ կիրառվելու է օրենքը:
-Նախագծի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը բացատրում է «ընտանիքի անդամներ» հասկացությունը, այն է՝ ամուսին, ծնող (մայր կամ հայր), այդ թվում՝ խորթ ծնող, որդեգրող ծնող, խնամատար ծնող, երեխա (նաև՝ որդեգրած, խորթ, հոգեզավակ), տատ, պապ, քույր և եղբայր (նաև՝ համամայր կամ համահայր), որդեգրող ծնողի ամուսին, ամուսնու ծնողներ և քույր և եղբայր, վերջիններիս համար՝ փեսան և հարսը։ Իր հերթին, 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը սահմանում է «ամուսին» հասկացությունը, համաձայն որի, ամուսիններ են հանդիսանում քաղաքացիական կացության ակտերի պետական գրանցում իրականացնող մարմիններում՝ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ամուսնությունը գրանցած, ինչպես նաև փաստական ամուսնական հարաբերությունների մեջ գտնվող անձինք։ Ընդ որում՝ նախագծի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ նախագծի գործողությունը տարածվում է նաև նախկինում ընտանիքի անդամներ հանդիսացած անձանց վրա:
Այս դրույթները ևս մտահոգիչ են իրավական որոշակիության տեսանկյունից: ՀՀ ընտանեկան օրենսգիրքը ճանաչում է բացառապես ՀՀ ՔԿԱԳ մարմիններում օրենքով սահմանված կարգով գրանցված ամուսնությունը: Նման մոտեցումն ինքնանպատակ չէ: Օրենսդիրը ՀՀ ՔԿԱԳ մարմիններում օրենքով սահմանված կարգով ամուսնության գրանցման հետ է կապում մի շարք իրավունքների և պարտականությունների ծագումը (ամուսնու դեմ ցուցմունք տալու պարտականությունից ազատումը, ամուսնության ընթացքում ձեռք բերված գույքի նկատմամբ համատեղ իրավունքները և այլն): Այսինքն՝ որպես ամուսիններ համապատասխան իրավունքներ և պարտականություններ ձեռք բերելու համար հիմք է հանդիսանում ամուսնական հարաբերությունների գրանցումը: Հակառակ դեպքում, ամուսնական հարաբերությունների գրանցման անհրաժեշտությունը վերանում է, և այդ գործընթացը դառնում է առարկայազուրկ: Բացի այդ, պարզ չէ, թե, օրինակ, որքան ժամանակ նախկինում անձինք պետք է գտնված լինեն փաստական ամուսնական հարաբերությունների մեջ, որպեսզի դիտարկվեն ընտանիքի անդամներ, և ընդհանրապես, ի՞նչ չափանիշներով և ո՞ր մարմիններն են գնահատելու փաստական ամուսնական հարաբերությունների առկայությունը կամ բացակայությունը:
-Անդրադառնանք նախագծում նշված պաշտպանության միջոցների տեսակներին և դրանց կիրառման հիմքերին, ի՞նչ կարծիքի եք դրանց վերաբերյալ:
-Համաձայն նախագծի 15-րդ հոդվածի 1-ին մասի, ընտանեկան բռնության ենթարկվածների կամ ենթադրաբար ենթարկվածների պաշտպանության միջոցներն են՝ պաշտոնական նախազգուշացումը, անհետաձգելի միջամտության որոշումը, պաշտպանական որոշումը:
Պաշտոնական նախազգուշացման և անհետաձգելի միջամտության որոշումները կայացնում է ոստիկանության ծառայողը: Անհետաձգելի միջամտության որոշման գործողությունը սահմանված է մինչև 20 օր: Այս որոշման միջոցով ենթադրյալ բռնություն գործադրած անձի դեմ կարող են կիրառվել մի շարք իրավասահմանափակումներ, մասնավորապես՝ հարկադրել ընտանեկան բռնություն գործադրած անձին անհապաղ հեռանալ ընտանեկան բռնության ենթարկվածի բնակության տարածքից և արգելել այնտեղ նրա վերադարձը, ընդ որում, անկախ այդ տարածքի հանդեպ վերջինիս սեփականության իրավունքից, արգելել անձին 100 մետրից ավելի մոտենալ իր ընտանիքի համապատասխան անդամին և այլն:
Ինչպես տեսնում ենք, նախագծով նախատեսվում են բավականին խիստ պատժամիջոցներ, որոնք միտված են սահմանափակելու անձի՝ ՀՀ Սահմանադրությամբ նախատեսված ՀՀ տարածքում ազատ տեղաշարժվելու, սեփականության, ծնողների կողմից իրենց երեխաներին դաստիարակելու և այլ իրավունքներ: Նման իրավասահմանափակումների կիրառման համար բավարար հիմք է ոստիկանության ծառայողի կողմից բռնության փաստի արձանագրումը: Այսինքն՝ ոստիկանության ծառայողի վրա է դրվում նաև հոգեբանական և (կամ) տնտեսական բռնության առկայությունը կամ բացակայությունը որոշելու պարտականությունը, մինչդեռ նման երևույթներն օբյեկտիվորեն չի կարող գնահատել ոստիկանության ծառայողը: Ակնհայտ է, որ այստեղ անհրաժեշտ է հոգեբանների և սոցիալական աշխատողների մասնակցությունը՝ հաշվի առնելով բռնության այս հասկացությունների ոչ միանշանակ լինելը:
Բացի այդ, նախագծի 13-րդ հոդվածի 7-րդ մասը սահմանում է, որ շահառուներն ապաստարանում տեղավորվում են ոչ ավելի, քան 12 ամսով: Ապաստարանում գտնվելու ժամկետը որոշվում է ապաստարանի կողմից՝ շահառուներին համապատասխան օգնություն ցույց տվող մասնագետների առաջարկությամբ` հաշվի առնելով նրանց անվտանգության համար սպառնալիքների առկայությունը կամ բացակայությունը, նրանց` ինքնուրույն կամ այլ անձի հետ համատեղ բնակվելու հնարավորությունը և այլ վերաբերելի հանգամանքներ՝ որպես պարտադիր պայման դիտելով ապաստարանում մնալու՝ շահառուների համաձայնությունը: Սակայն, անհասկանալի է, թե ով է տալիս այդ համաձայնությունը, երբ ենթադրյալ բռնության զոհ է անչափահասը, իսկ ենթադրյալ բռնություն գործադրող անձը՝ վերջինիս օրինական ներկայացուցիչը: Այս պարագայում, ենթադրում եմ, որ նման համաձայնություն տալու լիազորությունը կպատկանի խնամակալության և հոգաբարձության համապատասխան մարմնին, ինչը, կարծում եմ, ևս անընդունելի է և չի բխում երեխայի լավագույն շահից:
Պաշտպանության միջոցների կիրառման օրինականության տեսանկյունից, ուշադրության է արժանի ևս մեկ կարևոր հանգամանք. համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 36-րդ հոդվածի, ծնողներն իրավունք ունեն և պարտավոր են հոգ տանելու իրենց երեխաների դաստիարակության, առողջության, լիարժեք ու ներդաշնակ զարգացման և կրթության համար, և ծնողական իրավունքներից զրկելը կամ դրանց սահմանափակումը կարող է կատարվել միայն դատարանի որոշմամբ՝ օրենքով սահմանված կարգով և դեպքերում: Այս հոդվածից հետևում է, որ ծնողական իրավունքների սահմանափակում թույլատրվում է բացառապես դատարանի որոշմամբ: Այդ իսկ պատճառով, ոստիկանության աշխատողի կողմից անհետաձգելի միջամտության որոշման կայացումը, ակնհայտորեն, հակասում է ՀՀ Սահմանադրությանը:
-Ի՞նչ եք կարծում, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի նպատակով գործող օրենսդրությունն ունի՞ բավարար միջոցներ:
-Հայաստանի Հանրապետության գործող օրենսդրությունը պարունակում է բավարար դրույթներ՝ ուղղված ցանկացած մարդու, այդ թվում՝ կանանց և երեխաների կյանքի, առողջության, սեռական անձեռնմխելիության, պատվի և արժանապատվության պաշտպանությանը: Մասնավորապես՝ Քրեական օրենսգրքի 118-րդ հոդվածը քրեական պատասխանատվություն է նախատեսում ծեծի կամ այլ բռնի գործողություններ կատարելու համար, 119-րդ հոդվածը՝ ֆիզիկական ուժեղ ցավ կամ հոգեկան ուժեղ տառապանք պատճառելու համար: Կան նաև մի շարք դրույթներ՝ կապված անձի առողջությանը վնաս պատճառելու հետ:
Ինչ վերաբերում է նախագծի ընդունման ծայրահեղ անհրաժեշտությունն իբր հիմնավորող այն պնդմանը, թե հաճախ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձինք ֆիզիկական, հոգեբանական կամ այլ պատճառներով չեն ներկայացնում բողոք ընդդեմ բռնարարի, հարկ եմ համարում նշել հետևյալը. ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով հանրային և մասնավոր մեղադրանքի գործերով քրեական հետապնդման հարցին, նշել է, որ երբ անձը, ում իրավունքները խախտվել են, իր անօգնական վիճակի կամ այլ օբյեկտիվ պատճառներով չի կարող պաշտպանել իր իրավունքներն ու օրինական շահերը, նման իրավիճակում քրեական գործ հարուցելու առիթն օրինական, իսկ հիմքերը բավարար լինելու դեպքում քրեական գործ հարուցելու մասին որոշում պետք է կայացվի հանրային մեղադրանքի գործերի հարուցման համար սահմանված ընդհանուր կարգով: Այսինքն՝ նման դեպքերում քրեական գործ հարուցելու մասին որոշում կայացնելու համար տուժողի բողոքն անհրաժեշտ նախապայման չէ:
Այսպիսով, գործող օրենսդրության կարգավորումները բավարար են ընտանիքում և այլուր առկա բռնության դեմ պայքարելու համար, և եթե գործնականում առկա օրենքները չեն կիրառվում կամ արդյունավետ չեն կիրառվում, ապա դա հիմք է իրավակիրառ համապատասխան մարմինների հետ աշխատանքներ տանելու համար կամ, ըստ անհրաժեշտության, գործող իրավական ակտերը նոր դրույթներով համալրելու համար, սակայն չի կարող հիմք հանդիսանալ հակասահմանադրական իրավական ակտ ընդունելու համար:
-Ամփոփելով ձեր ուսումնասիրության արդյունքները, ինչպիսի՞ եզրակացության եք հանգում:
-Կարծում եմ, որ նման նախագծի ընդունումը չի կարող լուծել ընտանիքներում առկա այն բոլոր խնդիրները, որոնց մասին բարձրաձայնում են նախագիծը նախաձեռնողները: ՈՒսումնասիրելով այլ երկրների վիճակագրական տվյալները, որտեղ նույնաբնույթ օրենքներ են ընդունվել, կարող ենք նկատել, որ այդ երկրներում առնվազն չի արձանագրվել ընտանեկան բռնությունների թվի կրճատում: Սակայն, նույնիսկ եթե այս օրենքը գործուն և արդյունավետ լիներ մեկ այլ երկրում, դա, բնավ, հիմք չէ ենթադրելու, որ այն կծառայի իր նպատակներին նաև մեր երկրում: Ցանկացած օրենք ընդունելիս պետք է հաշվի առնվեն տվյալ երկրի բնակչության ազգային առանձնահատկությունները, իրավագիտակցության մակարդակը և բազում այլ հանգամանքներ: Հաշվի առնելով մեր երկրի առանձնահատկությունները, կարծում եմ, որ Հայաստանում ընտանեկան բռնության հետ կապված հարաբերությունները կարգավորելիս նախապատվությունը պետք է տրվի կանխարգելմանը և ոչ թե պայքարին: Թեև նախագծում օգտագործվում է «կանխարգելում» եզրը, այնուամենայնիվ, այն առավելապես պատժիչ սանկցիաների վերաբերյալ է, ինչը, կարծում եմ, սխալ մոտեցում է: Որևէ երևույթի կանխարգելման համար, նախ և առաջ, անհրաժեշտ է վեր հանել այդ երևույթի առաջացման պատճառները և միջոցներ ձեռնարկել այդ պատճառների վերացման համար:

Հարցազրույցը՝
Արթուր ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Տավուշի բնակավայրերից, տարածքներից հետո հերթը, Պուտինին Ալիևի ասելով, Վարդենիսի գյուղերինն է
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից- հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները-8
• Խաղալիքների նման ԱԹՍ- նե՞ր, թե Իրանի վրա Իսրայելի հարձակման թիրախը Նաթանզում միջուկային օբյեկտը պաշտպանող ՀՕՊ համակարգն էր
• Իսրայելը հարվածել է Իրանին. ինչ է հայտնի, ինչ սպասել
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից- հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները-7
• Իսրայելի բանակն արդեն կողմնորոշվել է Իրանի հարվածին պատասխանելու հարցում
• Զելենսկու և մյուսների համար կգտնվի՞, արդյոք, ռուսական զենքի հարվածներին դիմացող ռմբապաստարան
• Աշխարհը համակ ուշադրությամբ հետևում է Իրանին հարվածելու վերաբերյալ Իսրայելի հայտարարություններին
• Ադրբեջանի հարձակման կամ մեծ պատերազմի ժամանակը-2
• Ադրբեջանի հարձակման կամ մեծ պատերազմի ժամանակը
• Պարզաբանման սպասելիքով
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից- հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները-6
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից- հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները-5
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից-հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները-4
• Ինչո՞ւ Իսրայելը հիմա ցանկացավ Իրանին պատերազմի մեջ ներքաշել, արդյոք ջհուդամասոնական հանցախմբի բուն թիրախը մենք չե՞նք
• Մեդվեդև, Լավրով. ՈՒկրաինան ահաբեկչական պետություն է
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից- հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները. 3
• Նիկոլն Ալիևի առերևույթ աջակից-հանցակից, կամ՝ ինչ են բացահայտում Հայաստանի քարտեզները-2
• Զելենսկու գլուխը շուտով կարող է պոկվել-4
• Զելենսկու գլուխը շուտով կարող է պոկվել-3

Մեկնաբանություններ