1915 թվական

ՍԵՎԱԴԻՏԱԿ

Թուրք կառավարութիւնը և Իթթիհատի Պոլսոյ կեդրոնը առանձինն հայ ժողովուրդին տեղահանութենէն առաջ իսկ գաւառները հրահանգ ղրկած էին գրաւելու տարագիրներու ոչ միայն անշարժ կալուածները, այլ բովանդակ շարժուն ստացուածքը` դրամ, գոհարեղէն, ապրանք, թանկագին քարեր, կարասիներ և այլն: Այսպէս ալ եղաւ: Մինակ տուներու մէջ գտնուածով չբաւականացան: Պանքաներու մէջ գտնուած բոլոր հայոց դրամները, աւանդներն ու գոհարեղէնները գրաւուեցան: Նաև` պանքաներու մթերանոցներուն մէջ դիզուած վաճառականներու բոլոր ապրանքները, բոլոր հայու խանութներու մթերքը, տուներու կարասիները, մշակութեան գործիքները, անասունները և այլն: Այրերու սպանութենէն վերջ` կիները տակաւին շատ դրամ ու գոհարեղէն պահած իրենց մօտ, հազար ու մէկ հնարքներով, ոմանք նոյն իսկ իրենց ծննդկան գործարաններուն մէջ: Բայց երբ անոնք ալ ճամբայ հանուեցան, որոշ կայքերու մէջ խմբուած պետական պաշտօնեաներ կը կեցնէին տարագիրներու այդ կարաւանները և մահուան սպառնալիքով կիներու մարմնին նոյն իսկ ամենէն անասելի խորշերը խուզարկելով կը գրաւէին ամբողջ ունեցածնին: Աւելի ետքը` բնիկ իսլամ ժողովուրդն ալ գործի խառնուեցաւ, և որովհետև պաշտօնեաները կողոպտելիք մեծ բան մը չէին թողած, ան ալ սկսաւ թալլել տարագիրներու միասին առած գոյքերը, անկողին, վերմակ, կապերտ, ճերմակեղէն և այլն, նոյն իսկ հագուստները: Այսպէսով` ամբողջ կիներու կարաւաններ` բոլորովին ադամական մերկութեամբ մը քաշքշուեցան այն ցաւի ճամբաներուն վրայէն, շաբաթներով, ամիսներով: Շատ կիներ կլլած էին իրենց դրամը, և իրենց բնական պէտքը գոհացնելէ վերջ, մատուըներով կղկղանքին մէջէն կը փնտռէին կը հանէին ոսկիները և անմիջապէս նորէն կը կլլէին: Քիւրտերը մանաւանդ ասիկա հասկցած ըլլալով, սկսան յղի կիներու փորը ճեղքել, այն կասկածով թէ ուռեցքը կլլուած դրամներէն գոյացած է: Անգամ մը միայն ճիշտ ելաւ իրենց ենթադրութիւնը: Ամասիացի յղի կնոջ մը փորէն դրամ գտան, և ալ ատիկա պատճառ եղաւ որ հազարաւոր յղի կիներու փորը ճեղքեն:

Այսպէս գրաւուած գոյքերու տնտեսութեան համար թուրք կառավարութիւնը հաստատեց Էմվալը Մէթրուքէի յանձնաժողովներ իւրաքանչիւր քաղքի և աւանի մէջ:
Այսպէսով հայոց վեց հարիւր տարուան անցեալի մը ընթացքին կուտակած ամբողջ ինչքը, ամբողջ աշխատութեան պտուղը փոխանցուեցաւ կամ թուրք կառավարութեան, կամ թուրքերուն: Եկեղեցիները, վանքերը, դպրոցները, անոնց բովանդակ հարստութիւնը, նոյն իսկ գերեզմաններու քարերը միևնոյն գրաւման ենթարկուեցան:
Վաղը միւս օր նոյն բանը պիտի ըլլայ անշուշտ նաև Այնթապի, Մարաշի, ՈՒրֆայի մէջ ալ, որոնց հայերը շատ բարեկեցիկ էին և շատ բան թողուցին իրենց դահիճներուն ձեռքը: Վնասուց հատուցման սկզբունքն է որ կը հաստատուի այս կերպով, կը ստանայ օրէնքի ոյժ, կը մտնէ վարչական կարգին մէջ, և ասիկա խնդութեամբ կ’ողջունենք անոր համար մանաւանդ որ այդ արդար հատուցումը կրնայ շատ, շատ խոշոր գումարներ վերադարձնել հայոց, և փրկութիւն մը դառնալ առ հասարակ բոլոր վերապրող ընտանիքներուն համար, որոնք տեղահանութենէն առաջ փարթամ կենցաղ մը ունէին, կը վայելէին իրենց աշխատութեան ընծայած բարօրութեան բոլոր բարիքները, և որոնք այսօր կը տապկուին սևագոյն թշուառութեան մը մէջ, աշխատելու անկարող, այլևս մուրալէ զատ ապրուստի ուրիշ ամէն միջոցէ զուրկ:

Վանայ դրութիւնը հայերու և կառավարութեան մէջ կը մնայ նոյնը, չէթաները կը շարունակեն իրենց աւերները, դիմումները ոևէ արդիւնք չեն ունենար: Կառավարութիւնը կը շարունակէ ահաբեկել յայտնի գիւղապետներ, քաղաքի հայ նշանաւորները, հարկաւ լսեցիք Սեդրաք Փաստրմաճեանի (Գարեգին Փաստրմաճեանի հորեղբայր) տէրորի լուրը:

Վասպուրականի արևելամասին մէջ ջարդուած են հետևեալ գիւղերը. Բաշկալայ 160 տուն, սպանուած են բոլոր այր մարդիկ, կանանց մեծ մասը իսլամացուած և առևանգուած է. Աղբակի դաշտի բոլոր գիւղերը` Ակոռիկ, Հասան-թամբան, Պօղազ-քէսան կոտորուած և թալանուած են: Այս բոլորը որքան որ համիտիէներու ձեռքով կատարուած են, բայց թելադրիչը եղեր է Սարայի գայմագամ Քեամիլ բէկը: Թալնուած են Արճակի Մանտան, Գօրտուզի, Կեառկեառ, ինչպէս և Արճեշի 3 հայ գիւղերը:

25 փետրվարի 1915 թ.

Այնթապի տեղահանութեան հրամանը տրւած է յուլիս 21-ին` 60 ընտանիքներու համար: Քանի մը օր յետոյ երկրորդ հրաման մը ևս տրւած է` 70 ընտանիքներու համար: Այնուհետև քշւած են դարձեալ 1500 և մէկ օր յետոյ անմիջապէս` 1000 հոգի ևս. այսպէսով պարպւած կ’ըլլայ ամբողջ Այնթապը: Քշւողներուն չէր արտօնւած իրենց հետ վերցնել ոևէ էական պիտոյք, բաց ի մէկ բեռնակիր անասունէ:

Արդուինի մէջ 150 տան չափ հայ կը բնակին: ՈՒնին հիմա 1 եկեղեցի Ս. Աստուածածին անունով, բաւական հին մեծ և հոյակապ, քահանայ 2, դպրոց մէկ, մանկունք 70: Ժողովրդեան վիճակը միջակ, առևտուրը յաջողակ:
Հաւաստի աղբիւրէ ստացւած տեղեկութիւններու համաձայն թուրքերը մնալով չորս ամիս 10 օր Արտւինի մէջ քաղաքն ամբողջութեամբ կողոպտեր և այրեր են, բնակիչներու ալ մեծագոյն մասը ջարդեր են: Թուրքական բարբարոսութենէն զերծ մնացած փոքրաթիւ խմբակ մը վերադարձեր է քաղաքը ռուսներու կողմէ վերագրաւելէ ետք:

Արճէշ քաղաքն, որոյ երբեմն հռչակաւոր անուամբ ցարդ կը կուչուի նաև գաւառն, կը գտնուի Բզնունեաց ծովուն եզերքը: Այս պատմական բերդաքաղաքն 50-55 տարիէ ի վեր ծովն առած լինելով՝ այժմ կիսաւեր և բոլորովին ամայի դարձած է, տխուր աւերակաց մեծամեծ բեկորներն ծովու աղային ջրերէն շրջապատեալ կը կենան և կրնան երբեմն խորհրդաւոր լեզուաւ մը խօսիլ ուղևորաց սիրտերու հետ, որպէս յարաժամ ծովու ալեաց հետ: Աստ կը տեսնուին 2 հայկական գետնատարած եկեղեցիք և մի մզկիթ, որ դարձեալ մինարէն կիսով չափ տակաւին կանգուն է: Անտեսանելի չեն նաև հին շուկայից և արհեստական բերդի հիմնաքարինքն:
Արճէշ գաւառիս ամենէն շէն և բազմաբնակութիւն ունեցող տեղին եղած է երբեմն խիստ բանուկ և վաճառաշահ: Ականատէս ծերունիք տակաւին կապրին և կաւանդեն հարցանողաց այն ամեն ինչ, որ իւրեանց այդ քաղաքի անցելոյն կը վերաբերի:
Արճէշում սրախողխող եղածների թիւը հասնում է 2000-ի: Արճէշի 500 վաճառականներից ազատւել են միայն երկուսը: Անցնում ես ահագին տարածութիւններ, ամբողջ երեք օրւայ ճանապարհ, և տղամարդու երես չես տեսնում:
Բոլոր գեղեցիկ կանայք և օրիորդներ նախապէս փախցրել են: Առաջխաղացման միջոցին մերոնք յաջողել են ազատել բաւական մեծ թւով կանայք և աղջիկներ: Կոտորելիս թուրքերը և քրդերը չեն խնայել նաև փոքրիկներին ու ծերերին:

Եդեսիոյ (ՈՒրֆա) մէջ կախաղան հանւած են 42 հայեր, որոնց մէջ բողոքական պատւելին և ուսուցիչ մը:

Կեսարիայէն Պոլիս եկած գերմանուհի մը կը պատմէ որ Էվերէքի մէջ ռումբի մը պատահական պայթումին յաջորդեց զարհուրելի հալածանք բոլոր հայերու դէմ:
Գայմագամը բարի մարդ լինելով` պաշտօնանկ ըրին և տեղը չէրքէզ մը անւանեցին, որ ճիւաղ մըն է և զարհուրելի տանջանքներ տւաւ ժողովուրդին:
Ամէն տեղ խուզարկութիւններ և հարիւրաւոր ձերբակալութիւններ եղան, և ապա ամբողջ շրջանի հայերը աքսորւեցան:

Ռուսներու նահաջէն յետոյ կոտորածներ տեղի ունեցած են հետևեալ վայրերու մէջ.
Ալաշկերտ, ուր Մուսա բէկի Աբդիւլ Մէճիտի և Խալիտ պէկի համիտիէ ալայները` միացած տեղւոյն մահմետական ազգաբնակութեան հետ, թալաներ, կողոպտեր են այն հայ գիւղերու բնակիչները, որոնք չէին կրցած ռուս բանակին հետ հեռանալ: Առևանգուած և իսլամացուած են բազմաթիւ հայ կիներ և աղջիկներ:
Երբ ռուսները կը վերագրաւեն այդ վայրերը իսլամները` վախնալով վրէժխնդրութենէ, իրենց ընտանիքներով փախչելով կ’ապաստանին Մանազկերտի և Բուլանըգի հայ գիւղերուն մէջ, իրենց ապրուստով ծանրանալով արդէն սովամահ ազգաբնակութեան վրայ: Այդ մուհաճիրները կը հաշուին 2000 ընտանիք:

Կարին հայ մնացած չէ: Վերջին կարաւանը ճամբայ ելած է 750 սայլով և ուղղւած է դէպի Խարբերդ: Հետերնին է նաև Սմբատ եպիսկոպոսը:

Ռուսիայէն իսլամ գաղթականներ կը հասնին գունդագունդ և կը ղրկւին երկրին ներսերը:

Մալաթիոյ հայոցմէ ոմանք առանձին եղած ատեն շատ վատ բաներ կը պատմէին Տաճիկ պաշտօնէից և բնակչաց ըրածներէն, բայց երբ իրարու քով գտնուէին, չէին համարձակեր բան մը խօսիլ և խոհեմութիւն կը համարէին իրենց այս վարմունքն, վասն զի, կ’ըսէին, դատող ու պատժող մը չեղաւ մինչև այսօր, և եթէ լսեն մեր գանգատ ընելը, պիտի աւելցընեն իրենց չարիքներ։ Դէպք մը, զոր ամէնքն ալ կը պատմէին զատ-զատ և կը ժխտէին միշտ այլոց առջև, բայց յայտնի էր, թէ ակամայ կը ժխտէին. այն էր՝ դեռ փոքր միջոց մը առաջ փայտէ խաչ մը կախեր էին շան պարանոցէն և շուկայի մէջ շրջեցուցած էին Հայոց խանութներու առջևէն՝ իբրև թէ ռուսաց նախատինք ընելու նպատակաւ։ Խոհեմ հայերը լռութեամբ նայեր էին վրան։ Եւ երբ փսփսացեր էին կառավարութեան ականջին, խափանել տուեր էր և փութացեր էր պատասխանել հայոց, թէ խենդ մ’է եղեր այդ բանն ընողը։ Այլ միթէ շուկայի մէջ բազմող և շան ետևէն քալող այնքան թուրքերը բոլո՞րն ալ խենդ էին։ Կարի երկիւղով պաշարեալ են հայք. ո՛չ իրենց իրաւունքը և ո՛չ իրենց կրօնքը կրնան համարձակ խոստովանիլ։ Եթէ այսպէս ապրին, լաւ է, որ չապրին։

Ռօտօսթօի ամբողջ ժողովուրդը տեղահան եղած և ցարդ անծանօթ վայր մը աքսորւած է: Ասկէ շաբաթ մը առաջ 120-ի մօտ աղջիկներ զոյգ զոյգ կապւած` սւինաւոր զինւորներու հսկողութեան տակ բերւած են Պոլիս` պատերազմական ատեան տարւելու համար: Եկողները տժգոյն, յոգնած, չարչարանքէ ու բռնութենէ կիսամեռ վիճակի հասած էին:

«Եթէ թուրքերը հայերը ջարդեն, մենք զիրենք կը լքենք»,- այսպէս կ’ըսէին գերմանացիները: Ալ ինչի՞ կը սպասեն, մի՞թէ իրենց տեսած խժդժութիւնները հրատարակելու, կամ իրենց դաշնակիցներուն այս առիթով դիտողութիւններ ընելու չափ ալ արիութիւն կը պակսէր իրենց: Թուրքիայէն վերադառնալով ինչպէ՞ս պիտի շիկնին պատմելու իրենց կիներուն այս բոլոր սարսափները` պատահած հայ կիներուն, ի՞նչ փաստերով պիտի արդարացնեն աշխարհին, պատմութեան առջև` անտարբեր հանդիսատեսի իրենց դերը…

ՀԱՅ ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԻ ՋԱՐԴԸ
Գէլիպօլուի ռազմադաշտին վրայ կը գտնւին 30-40000ի մօտ հայ զինւորներ: Մեծ մասը անզէն` կը գործածւին ամրութիւններու շինութեան և փոխադրութեան:
Զինւածները դրւած են կրակի առաջին գիծերու վրայ: Անցեալները մօտ 450 հայ զինւորներ, մեծ մասամբ Իզմիտի շրջականերէն, խրամի մը մէջ կը ռմբակոծւին ֆրանսական օդանաւերուն կողմէ: Ասոնցմէ միայն 3 հոգի կարողացեր են ազատիլ վիրաւոր և փոխադրւեր են Պոլիս` դարմանւելու համար: Բաւական կազդուրւելէ յետոյ արձակուրդով կը մեկնին իրենց գիւղը (Օվաճըգ), բայց ամբողջ գիւղը քարուքանդ և ժողովուրդն ալ տեղափոխւած տեսնելով` յուսահատ կը վերադառնան Պոլիս:

Հայ զինւորները առհասարակ ինշաաթ, ամելիէ և թանզիֆաթի թապուրները կը ղրկեն: Հայուն ձեռքը բնաւ զէնք չեն տար: Ինշաաթ թապուրի պաշտօնեաները ամենէն ստոր, հայատեաց գազաններէ կը կարգեն: Հայ զինւորները Երզնկայի և Մամախաթունի միջև, Սասնայ-Տէրէսի ըսւած տեղը 2-3 ամիսէ ի վեր ճամբու վրայ կաշխատեցնեն: Պաշտօնեաները և չէթաները այն աստիճան կը ծեծեն և կը նախատեն եղեր զանոնք որ քանիներ յուսահատութենէ ինքզինքնին գետը նետած են:
Քանի մը օր առաջ թոքատցի հայ զինւոր մը սա գանգատով դիմած է տեղապահին. «200 հոգիով եկանք և հիմա 50 հոգի մնացինք, բոլորն ալ հիւանդացան և մեռան, չարաչար ծեծ, օրական կէս օխայ հաց, այն ալ սև խմոր, որ բնաւ չուտւիր, պառկելու տեղերնիս խոնաւ, ամէնքս ալ պիտի մեռնինք»:

Սեբաստիոյ մէջ բռնւեցան 5 հայեր, որոնք քանի մը անգամ փախած էին զինւորական ծառայութենէ: Ձերբակալման միջոցին անոնք ընդդիմացան և վիրավորեցին պահակ մը, ատոր համար մահւան դատապարտւեցան և հրացանի բռնւեցան:

Հազար ութ հարիւր հայ զինւորները, Տիգրանակերտ տանելու պատրւակով, ճամբայ հանեցին և ջարդեցին քաղաքէն քանի մը ժամ անդին: Հազիւ քանի մը հոգի յաջողեցան փախչել: Այդպէս ոչնչացած էին նաև Տիգրանակերտի հայ զինւորները:

Երբ օտար դիւանագէտը դիտել տւեր է թէ յղի կիներն անգամ չեն խնայեր, Թալէաթը ըսէր է. «Թող քիչ ծնեն, ի՞նչ պէտք կայ որ այդչափ տղայ ունենան»:
Իսկ դիւանագէտի այն դիտողութեան թէ` ծերերն ու պառաւները ճամբան, լեռներուն վրայ անխնամ կը ձգւին, Թալէաթը պատասխաներ է. «Չէ՞ որ արդէն պիտի մեռնին, տունն է եղեր թէ դուրսը, միևնոյն է…»:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ