Աշխարհի առաջին քրիստոնյա պետության խորհրդանիշներն ու առասպելները

Ամանդա ՊՐՈԵՆՍԱ ՍԱՆԹՈՍ, BBC Travel

Այս երկիրը քրիստոնեությունն ընդունել է պետական կրոն 4-րդ դարում` 301-ին: Հայ առաքելական եկեղեցին քրիստոնեական հնագույն եկեղեցիներից է, որ տարբերվում է բյուզանդական ուղղափառից ու հռոմեական կաթոլիկից: Սուրբ ծնունդն այստեղ նշում են հունվարի 6-ին:

Քրիստոնեության ապրող պատմություն
Հայաստանը փոքր երկիր է Անդրկովկասում, բնակչությունը` մոտ 3 միլիոն: Բայց Հայաստանի դերը աշխարհի հոգևոր պատմության մեջ դժվար է գերագնահատել: Պատմությունը հաստատում է, որ 301-ին Հայաստանն առաջինն է քրիստոնեությունը հռչակել պետական կրոն: Իրենց եկեղեցու հիմնադիրներ Հայաստանում համարում են սուրբ Թադեոսին ու Բարդուղիմեոսին (նրանք քարոզել են Հայաստանում ու տանջամահ արվել): Այսօր հայերի 95 %-ը քրիստոնյա է ու կրոնական պատմությունն ապրում է հինավուրց հուշարձաններում:

Հոգևոր հովիվը
Առասպելի համաձայն` Հայ առաքելական եկեղեցու առաջին կաթողիկոսը եղել է սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, որ քրիստոնյա է դարձրել Տրդատ 3-րդ թագավորին, նա էլ քրիստոնեությունը պետական կրոն է ընդունել: Գրիգոր Լուսավորիչը պարթև Անակի որդին էր, որ սպանել է հայոց Խոսրով թագավորին ու սպանվել` արքայասպանության համար: Նրա ողջ ընտանիքը սպանվել է` բացի կրտսեր որդի Գրիգորից: Կապադովկիայում տղան մկրտվել է ու ստացել քրիստոնեական դաստիարակություն: Արդեն հասուն տարիքում` նա մեկնել է Հռոմ ու ծառայության է անցել Խոսրովի որդի Տրդատի մոտ (հետագայում` Տրդատ 3-րդին)` հոր մեղքերը քավելու հույսով: 287-ին Տրդատը Հռոմի լեգեոնների օգնությամբ վերադարձրել է հոր գահը Հայաստանում, իսկ Գրիգորին` քրիստոնեություն դավանելու պատճառով, հրամայել է բանտարկել: 13 տարի նա չի հրաժարվել իր հավատից: Այդպես կարող էր երկար շարունակվել, բայց Տրդատը հիվանդացել է (ասում են` գժվել է), և առասպելը վկայում է, որ Գրիգորը նրան բուժել է: Արքան մկրտվել է ու քրիստոնեությունը հռչակել պետական կրոն Հայաստանում:

Հինավուրց անցյալի հետքերը
Գառնու տաճարը Երևանից 28 կիլոմետր է հեռու, Ազատ գետի ափին, կառուցվել է հեթանոսական ժամանակներում, մեր թվարկության առաջին դարում, Տրդատ 1-ինի ժամանակ և նվիրված է արևի աստծուն: Երբ քրիստոնեությունը դարձավ պետական կրոն, հեթանոսական շատ տաճարներ քանդվեցին, բայց Գառնին պահպանվեց և նույնիսկ վերակառուցվեց Տրդատ 3-րդի ժամանակ: Այսօր Գառնին Հայաստանի ամենահայտնի տեսարժան վայրերից է, պատմական համալիրում ամեն տարի 136 000 զբոսաշրջիկ է լինում:

Սուրբ Գայանեի եկեղեցին
Երևանից արևելք Վաղարշապատն է` երկրի կարևոր մշակութային ու հոգևոր կենտրոններից մեկը, հոգևոր մայրաքաղաքը: Այստեղ է Էջմիածնի եկեղեցին, որի կառուցման տեղը Հիսուսն է մատնանշել: Այստեղ է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի նստավայրը: Սուրբ Գայանե եկեղեցին կառուցվել է 630-ին և հիմա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցանկում է: Եկեղեցին կառուցվել է սուրբ Գայանեի նահատակության վայրում: Նրան սպանելու հրաման է տվել նույն Տրդատ 3-րդը` դեռ քրիստոնեություն ընդունելուց առաջ: Հայ առաքելական եկեղեցին Գայանեին սրբացրել է ու եկեղեցում է նրա գերեզմանը: Եկեղեցին դարձել է հայ բարձրագույն հոգևորականների պանթեոն:

Նախկին ստորգետնյա բանտը
Խոր վիրապը եկեղեցական համալիր է` Արարատի ստորոտին: Հենց այստեղ է Տրդատ 3-րդը բանտել Գրիգոր Լուսավորչին: Խոր վիրապի մատուռը կառուցվել է 642-ին` ստորգետնյա բանտի վրա, որտեղ փակվել էր Գրիգորը: 1662-ին ի հիշատակ սրբի` կառուցվել է սուրբ Գրիգորի ավելի մեծ մատուռ ու եկեղեցի: Խոր վիրապում հիմա հաճախ են կնքվում կամ պսակադրվում:
Գառնիից հյուսիս-արևելք, Գողթ գետի կիրճում, Գեղարդի վանական համալիրն է, որ նույնպես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում է: Համալիրը կառուցվել է 4-րդ դարում` քարանձավում գտնվող սուրբ աղբյուրի վրա ու սկզբում կոչվել է Այրիվանք: Ավանդույթի համաձայն` Գեղարդը կառուցել է Գրիգոր Լուսավորիչը: Նախնական շինությունից համարյա ոչինչ չի պահպանվել, 9-րդ դարում եկեղեցին ավերել են արաբները, 13-րդ դարում հայերը նորից են կառուցել: Ներկա անվանումը կապվում է սուրբ Գեղարդի հետ: Հռոմեացի տասնապետ Լոնգինի գեղարդի, որով նա խոցել է խաչի վրա գտնվող Հիսուսի մարմինը: Ասում են, որ գեղարդը Հայաստան է բերել Թադեոս առաքյալը (Գեղարդը հիմա Սուրբ Էջմիածնի թանգարանում է, իսկ մինչ այդ 500 տարի պահվել է Գեղարդի վանքում):

Զորաց եկեղեցի
Սուրբ Զորաց եկեղեցին Վայոց ձորի մարզի Եղեգիս գյուղում կառուցվել է 14-րդ դարում, երբ երկիրը մոնղոլների տիրապետության տակ էր ու պատերազմում էր սիրիացի մամլյուկների հետ: Եկեղեցին եզակի է` չունի աղոթատեղի դահլիճ, փոխարենը մեծ հրապարակ է` բաց երկնքի տակ: Համարվում է, որ եկեղեցին ծառայել է այդ ժամանակ տարածքում տեղակայված բանակի ծեսերին: Խորանը ձիու վրա նստած հեծյալի մակարդակի բարձրության վրա է, որ զինվորները ձիուց չիջնելով` օրհնություն ստանալուց հետո գնան կռվի:

Հոգու փրկության խորհրդանիշներ
Խաչքարը համարվել է հոգու փրկության խորհրդանիշ` թե հանգուցյալների, թե ողջերի: Հայաստանի տարածքում հազարավոր խաչքարեր կան` յուրաքանչյուրն անկրկնելի նախշազարդերով: Խաչքար սկսել են հատել 9-րդ դարից` հաճախ նախկին հեթանոսական մեհյանների տեղում` իբրև նոր հավատի խորհրդանիշ: Այսօր խաչքարի ստեղծման արվեստը ևս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում է` մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության: Ժամանակակից Հայաստանի տարածքում (և ամենամեծն աշխարհում) Նորատուսի գերեզմանոցի խաչքարերն են` 800-ից ավելի, մեծ մասը` 13-17-րդ դարերի, իսկ ամենահինը` 5-րդ:

Սթոունհենջի եղբայրակիցը
Քարահունջի հինավուրց մեգալիտիկ համալիրը, որ գտնվում է Սյունիքի մարզի, ծովի մակերևույթից 1770 մետր բարձրության վրա լեռնային հարթավայրում, տարիքով ու արտաքին տեսքով լիովին կարելի է համեմատել Սթոունհենջի հետ: Պատմամշակութային արգելոցը տարածվում է 7 հեկտարի վրա և կազմված է դամբարաններից, 45 մետր տրամագծով կենտրոնական օղակից ու մեգալիտների` կանգնած մեծ քարերի շարքից, որոնց 1/3-ը իրենց վերևի մասում կլոր անցքեր ունեն: Տարիքի վերաբերյալ գնահատականները տարբեր են` որոշ մասնագետներ պնդում են, որ քարերը 7000 տարվա պատմություն ունեն: Քարահունջը 223 բազալտի քարերն են` 1,5-2,8 մետր բարձրությամբ և 8,5 տոննա կշռով: Պատմաբանները հակված են համարել, որ նախապատմական մարդկանց համար Քարահունջը դամբարանատեղի է եղել: Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ Քարահունջն աշխարհի ամենահին աստղադիտարանն է, բայց աներկբա ապացույցներ չկան: Գուցե տարբեր ժամանակներում Քարահունջը օգտագործվել է տարբեր նպատակներով` արոտավայրից մինչև գերեզմանադաշտ:

Հ.Գ. Ճանաչեցի՞ք ձեր հայրենիքը օտարի աչքով: Կհարցնեք` իսկ Սևա՞նը: Զվարթնո՞ցը: Հաղարծի՞նը: Սաղմոսավա՞նքը: Հիշեք անեկդոտը: Ի՞նչ է տեսնում զբոսաշրջիկը Հայաստանում: Գառնի-Գեղարդ-Էջմիածին: Մնացածը հաջորդ այցին: Բայց տեսածը լավ է տեսել: Հատկապես Գեղարդն ու գեղարդը, որ ամբողջ աշխարհի տիրակալները որոնել են` անմահ ու անհաղթ լինելու համար:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ