«Քրիստոսին ուղղված Պիղատոսի հարցը՝ «Ի՞նչ է ճշմարտությունը», այն ճակատագրական հարցն է, որին աշխարհը այս վիճակում որևէ պատասխան չունի»

«Իրատեսի» հյուրը բանաստեղծ, գրականագետ, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ՀԵՆՐԻԿ ԷԴՈՅԱՆՆ է:

«ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՀԻՄՔՈՒՄ ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆ Է ԱՍՏԾՈ ԿԱՄ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԵՏ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԵՍ»

-Պարոն Էդոյան, Ձեր պոեզիայում մշտառկա է աստվածաշնչյան նյութը, անդրադարձումները մերօրյա քաոտիկ իրողություններին ոչ միայն չեն հեռացնում Ձեզ այդ նյութից, այլև ավելի են մերձեցնում. Դուք ելքն ամենայնից տեսնում եք հենց աստվածաշնչյան ոլորտներում.
Թե գոնե մի պատուհան
չբացես դեպի երկինք -
տեսնելու պտույտները երկնային
ոլորտների,
բոլոր դռները երկրային ճշմարտության
կփակվեն քո առջև:
Ոչ մի դուռ չի բացվի
առանց երկնքի: Չկա
ուրիշ ուղի:
Մեր ժամանակի համապատկերը արդյոք չի՞ հուշում, որ պակասել են դեպի երկինք պատուհան բացողները:
-Աստվածաշնչյան նյութը այս կամ այն կերպ առկա է ողջ արևմտյան գրականության մեջ՝ սկսած վաղ միջնադարից մինչև այժմ: Գրականության մեջ այն ներկա է կա՛մ բացահայտ ձևով (տեքստի արտաքին մակարդակում), կա՛մ քողարկված, գաղտնի, արտաքին հայացքի համար՝ հաճախ աննկատ, այսպես ասած՝ որպես ներքին ինֆորմացիա, ենթագիտակցական «վերապրում», հաճախ նույնիսկ՝ հակառակ հեղինակի մտահղացման կամ մտադրության: Չպետք է մոռանալ, որ մշակույթի (կուլտուրա - «կուլտ»՝ պաշտամունք) հիմքում մարդու հարաբերությունն է Աստծո կամ աշխարհի հետ ընդհանրապես, որից կախված է կյանքի, մտածելակերպի, բարոյահոգեբանական ըմբռնումների ամբողջական համակարգը: Արվեստը, գրականությունը, մասնավորապես՝ պոեզիան այդ ամենի անձնականացված, անհատականացված պատկերումն է, որով մարդը, ինչպիսին էլ նա լինի, կապվում է տիեզերքի հետ, իր վրա զգում նրա կենսական ներգործությունը, ապրում ավելի մեծ, ավելի ամբողջական կյանքով, երբ մարդու անձնական սահմանները կարող են այնքան լայնանալ, ընդարձակվել, որ այդ սահմանները դժվար է արդեն սահմանել (կամ սահմանազատել մեկը մյուսից): Հիշենք Մեծարենցի հանճարեղ խոսքը. «Տուր ինծի, Տե՛ր, ուրախությունն անանձնական»: Մարդկային անձը կարող է գոյատևել հենց այդ «անանձնական» աշխարհի շնորհիվ: Եթե դրա բարձրագույն արտահայտությունը Աստվածաշունչն է, որում ամփոփված է հոգևոր ամենամեծ ինֆորմացիան, ապա մարդու (ասենք՝ արևմտյան մարդու, որի մեջ մտնում է նաև հայ մարդը՝ որպես այդ ինֆորմացիայի անմիջական կրողը և վերապրողը) բոլոր որոնումներն այս կամ այն կերպ առնչվում են աստվածաշնչյան իրականության հետ, նույնիսկ եթե դա կարող է նեգատիվ ուղղություն ունենալ: Յուրաքանչյուր հեղինակ բացահայտ կամ քողարկված, գիտակցորեն կամ ենթագիտակցորեն պարտավոր է ընտրել, ճշգրտել իր հարաբերությունները Աստվածաշնչի «օրենքների» հետ, որոշել իր դիրքը նրա նկատմամբ:

«ԻՐՈՔ ՄԵՐ ԵՐԿՐԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԻ ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՐՈՂ ԵՆՔ ԸՄԲՌՆԵԼ ՄԻԱՅՆ ԵՐԿՆԱՅԻՆԻ ՄԻՋՈՑՈՎ»

-Աստվածաշնչի «օրենքների» հետ հարաբերություններում սովորական մահկանացու-մարդը միշտ էլ ունենում է սայթաքումներ, չե՞ք կարծում, որ դրանք գործնականում անխուսափելի են:
-Ես կարծում եմ, որ իրոք մեր երկրային կյանքի էությունը կարող ենք ըմբռնել միայն երկնայինի միջոցով, ինչպես օրինակ՝ կյանքը հնարավոր չէ հասկանալ սոսկ կյանքի միջոցով, քանի որ կյանքի «բանալին» մահվան մեջ է. կյանքը ճանաչելու համար պետք է ճանաչել մահը, հակառակ դեպքում այդ ճանաչումը դառնում է կեղծ ու մակերեսային: Որքան էլ պարադոքսալ լինի, մեր կյանքի ճանաչողության համար «ոչ մի դուռ չի բացվի առանց երկնքի», անհրաժեշտ է «գոնե մի պատուհան»: (Հիշենք 17-18-րդ դարերի հոլանդական նկարչության մեջ «պատուհանը», որը կենցաղային խեղդող միջավայրում բացում է հեռավոր երկնքի պատկերը, «Աստծո լույսն» ընկնում է կեղտի ու մթության մեջ քողարկված մարդկային ֆիգուրների և իրերի վրա): Ես կարծում եմ, որ առանց այդ «պատուհանի» մարդու համար մեկընդմիշտ կփակվեն փրկության բոլոր դռները: Ի վերջո, մարդկային կյանքը, ինչպիսին էլ այն լինի, թեկուզ և արևմտյան աշխարհի խոստացած «դրախտը» (հին տերմինաբանությամբ ասած՝ Արևմուտքի «բուրժուական դրախտը», որ Արևմուտքը ձգտում է կերտել, «Դրախտ առանց Աստծո», այսպես ասած՝ «կեղծ դրախտ») չի կարող հարատևել առանց ճշմարտության: Քրիստոսին ուղղված Պիղատոսի հարցը՝ «Ի՞նչ է ճշմարտությունը», որի պատասխանը Քրիստոսի լռության մեջ Պիղատոսը և հետագա մարդկությունը մինչև վերջ չըմբռնեցին, այն ճակատագրական հարցն է, որին աշխարհը այս վիճակում որևէ պատասխան չունի:
Ժամանակակից աշխարհի մտածողները, բանաստեղծները, արվեստագետները, ի վերջո, իրավունք չունեն դառնալու արևմտյան վիթխարի մշակույթի (նույնն է թե մարդու) անկման ուղեկիցները, կամ ավելի վատ՝ այդ անկման առաջնորդները: Ով փորձում է փակել այդ «պատուհանը», նա մեծացնում է դժոխքի հնարավորությունը: Իհարկե, յուրաքանչյուր դարաշրջան, ելնելով իր գաղափարահոգեբանական բնույթից, պատմական, մշակութային իր հիմքերից, որոնցից կախված է նաև իր սոցիալական իրադրությունը, ունի իր սեփական մոտեցումը, իր լեզուն, իր, այսպես ասած, ինտոնացիան: Անցած դարաշրջանների լեզուն այլևս չի կարող բավարարել նոր ժամանակների պահանջները: 20-21-րդ դարերը խիստ տարբերվում են նախորդ դարաշրջաններից. խոսել հին լեզվով չի կարելի, դրա մեջ ոչ մի նոր ինֆորմացիա չկա: Ինչը անցնում է, անցնում է մինչև վերջ, մշակույթի պատմության մեջ կրկնություններ չեն լինում: Աստվածաշնչի արդիական մոտեցումը պահանջում է նոր ինտոնացիա: Ինչպես ասում ես՝ «մերօրյա քաոտիկ իրողությունները», իմ կարծիքով, հուշում են, որ անհրաժեշտ է ավելի մոտենալ աստվածաշնչյան կայուն և հոգեպես ստուգված հիմքերին, հետևել նրա կենսական «օրիենտիրներին», ոչ թե կրկնել աստվածաշնչյան հայտնի դրույթները, որոնց քրեստոմատիական ձևակերպումները ոչինչ չեն կարող տալ ժամանակակից արվեստին, այլ մարդուն, աշխարհը և պատմությունը վերապրել աստվածաշնչյան ներքին դիրքերից, նոր իրադրության մեջ, նոր փորձի տեսանկյունից: Ժամանակակից մեծ քաղաքների բնակիչը (քաղաքներ, որտեղ ապրում են մոտ երեսուն միլիոն մարդկային վիթխարի զանգվածներ) աստվածաշնչյան իրականությունը չի ապրում այնպես, ինչպես, ասենք, միջնադարում կամ հետագա դարերում: Ժամանակակից գրականությունը պետք է ունենա իր սեփական, մինչ այդ չեղած լեզվամտածողությունը (սա չի վերաբերում նրա գրական արժեքին, ինչպես գիտենք, արվեստի հաջողված գործերն ունեն հավերժական արժեք և նշանակություն՝ իբրև Ոգու անկրկնելի մարմնավորումներ, որոնց գնահատականն անհնար է սահմանել): Ինչպես դիպուկ կերպով դու ձևակերպում ես. «Պակասել են դեպի երկինք տանող պատուհան բացողները»: Զարմանալի է, որ մեր ժամանակակից բանաստեղծների և գրողների բացարձակ մեծամասնությունը չգիտի Աստվածաշունչը, անծանոթ է նրա ներքին ինտոնացիային (ներողություն եմ խնդրում այս բառի հաճախակի կրկնության համար, բայց ուրիշ ավելի հարմար բառ չես կարող գտնել), նրանք ավելի ապավինում են իրենց անձնական ազդակներին և բնազդներին, զգացմունքների անվան տակ թաքնված կրքերի, հակումների անձնական կեղծ զեղումներին, որոնց մեջ ամենափոքր հետաքրքրություն անգամ չկա: Այն, ինչը երբեմն ներկայացվում է որպես անկեղծություն և ազատամտություն, իրականում կապ չունի դրանց հետ. նրանք ներկայացնում են ոչ թե իրենց անգիտակցականը, ինչին հավակնում են, այլ գիտակցականը, քանի որ անգիտակցականը արվեստում, երբ խոսքն իրոք արվեստի մասին է, արտահայտվում է բոլորովին այլ կերպ:

«ՈՉ ԹԵ ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԻ ՄԱԿԵՐԵՍԱՅԻՆ-ԱՐՏԱՔԻՆ ԸՄԲՌՆՈՒՄ, ԱՅԼ ՆԵՐՔԻՆ ԿՈՂՄՆՈՐՈՇՈՒՄ, ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԼԱԿԵՏ»

-Չենք կարող ժխտել, որ Աստվածաշունչը, Աստծո խոսքը, Աստծո պաշտամունքը մարդկության մի զգալի զանգվածի համար մնում են մակերեսային ընկալման դաշտում: Պոեզիան տալիս է այդ նյութի բացառապես խորքայի՞ն ընկալումը, թե՞ երբեմն պոեզիայի մեջ էլ է այն լինում մակերեսային:
-Ոչ թե Աստվածաշնչի մակերեսային-արտաքին ըմբռնում, այլ ներքին կողմնորոշում, ընդհանուր ելակետ, վերապրում, որն անգիտակցականի բնույթ ունի, բայց լեզվի միջոցով մտնում է գիտակցականի մեջ՝ ինչ-որ ձևով վերափոխելով և հարստացնելով այն: ՈՒզում եմ հիշել Հակոբ Մովսեսի խորիմաստ մի դատողությունը «Գրառումների» երկրորդ գրքից. «Բանաստեղծությունը մի արվեստ է, որով ենթագիտակցությունը հնարավորություն ունի հանդես գալու իբրև գիտակցություն»: Մինչդեռ բանաստեղծների մի զգալի մասը (հնարավոր է՝ մեծ մասը) նկարագրում է իր ենթագիտակցական աշխարհը, իր մտքերը, իր բնազդները, իր հակումները (ինչպիսին էլ որ դրանք լինեն, այստեղ դա շատ էական չէ, գոնե դա արվեստին չի վերաբերում), որտեղ իբրև գոյություն, որը արվեստի պարտադիր պայման է, բացակայում են այդ մտքերը, ցանկությունները, հակումները. դրա համար էլ դրանք շուտով, շատ շուտով ցնդում են, գոլորշանում, անհետանում: Հակոբ Մովսեսի միտքն ուզում եմ լրացնել ամերիկացի մի բանաստեղծի (Արչիբալդ Մաքլիշ) արտահայտությամբ. «Քերթվածը չպետք է նշանակի, այլ լինի»: Իսկ այն, ինչը «լինում է», մարդու համար դառնում է հոգեկան հենարան, գոյություն. միայն այս իմաստով է, որ բանաստեղծությունը կարող է արժեք ունենալ: Այլ կերպ ասած՝ իսկական բանաստեղծության մեջ Ոգին ինքն է խոսում իր մասին, ոչ թե ինչ-որ կողմնակի մեկը. այդ կողմնակի մեկը կարող է լինել հենց ինքը՝ բանաստեղծը, որին թվում է, թե ինքն անկեղծ է, անկաշկանդ, տրված է ազատության իր իրավունքներից, բայց իրականում կատարվում է բոլորովին հակառակը:
(շարունակելի)

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ