«Ժամանակի բարձրակետը ներկա ժամանակն է, այս պահը, այսօրը. անցյալն ու ապագան որոշարկվում են նրա տեսանկյունից»

«Իրատեսի» հյուրը բանաստեղծ, գրականագետ, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ՀԵՆՐԻԿ ԷԴՈՅԱՆՆ է:

(Նախորդ մասը)

«ՈՉԻՆՉ, ԸՍՏ ԷՈՒԹՅԱՆ, ՉԻ ՓՈԽՎԵԼ, ՄԱՐԴՆ ԱՎԵԼԻ ԵՐՋԱՆԻԿ ՉԷ, ՔԱՆ ՍՈԿՐԱՏԻ ԺԱՄԱՆԱԿ»

-Պարոն Էդոյան, Դուք ասես բանաձևում եք 21-րդ դարի էությունը, և այս թեմային անդրադարձումներում հաճախ է հայտնվում դիցաբանական Սիզիփոսի կերպարը՝ ապարդյուն գլորվող քարի խորհրդանիշով: Մարդկային միտքը մեծ նվաճումներ է գրանցել նույն այդ 21-րդ դարում, Դուք դրանք ապարդյու՞ն եք համարում:
-Իհարկե, մարդկային միտքը հասել է անհերքելի նվաճումների, հատկապես գիտության և տեխնոլոգիաների հարցում, սրանց սրընթաց զարգացմանը նույնիսկ մեծ երևակայության տերը չի կարող հասնել: Պետական կառուցվածքները նույնպես հասել են մեծ նվաճումների՝ մի կողմ թողնելով ծայրահեղությունները և տարբեր տեսակի աղավաղումներն ու խեղաթյուրումները, որոնք, ի վերջո, կարծես թե անխուսափելի են: Բայց այս ամենի կենտրոնում կանգնած մարդը՝ իր հոգեմտավոր ամբողջության մեջ, ամենևին էլ այդպիսի նվաճումներ չունի: Ինչ-որ բան է կատարվում մարդու շուրջը (որտեղ էլ որ լինի այդ մարդը, Արևմուտքում թե Արևելքում), ինչ-որ ուժեր են պտտվում նրա չորսբոլորը. նրա հասարակական սիտուացիայի (ներեցեք այս բառի համար) և նրա հոգեմտավոր իրադրության մեջ չկա որևէ ներդաշնակություն. պատկերացրեք, որ այդ մարդը մտածում է մի բան, զգում մի ուրիշ բան և գործում մի արարք, որ կապ չունի նրա ո՛չ մտքի, և ո՛չ էլ զգացմունքի հետ: Նա կատարում է գործեր, որոնք կապ չունեն իր ներքին աշխարհի հետ, ինքն օտար է իր արարքներին, որոնք, բնականաբար, նրան չեն կարող բավարարություն պատճառել: Նա ձգտում է, որպես կոմպրոմիս, իր մտքերն ու զգացմունքները մոտեցնել իր արարքներին, որոնք օտար լինելով, քանի որ չեն ծնվել նրա ներքին հոգեկան անհրաժեշտությունից, սպանում են նրա մտքերն ու զգացմունքները, մարդը ոչնչանում է որպես անհատ, որպես ինքնուրույն գոյություն: Նա, որպես ինքնուրույն-ամբողջական գոյություն, պարզապես անհետանում է արտաքին աշխարհի այդ կառնավալային-նարկոտիկային շքեղության մեջ կամ կործանվում սոցիալական հրեշավոր մեքենայի անմարդկային անիվների տակ: Կարելի է կարծել, որ մեր աշխարհում իշխում է մի աներևույթ հզոր ուժ, որի մեֆիստոֆելյան էությունը մի կողմից գայթակղում է այդ հոգեպես անպաշտպան մարդուն, մյուս կողմից՝ ամենադաժան կերպով կործանում է նրան: Երկուսն էլ պարտվում են. մեկը՝ ոսկե տեսիլքներից, մյուսը՝ դժոխային անարդարությունից. ո՞րն է նախընտրելին, առաջի՞նը, թե՞ երկրորդը: Անիմաստությունը, որը շղարշված է մեֆիստոֆելյան կեղծիքով, մարդու համար նույն արժեքն ունի, ինչ Դոստոևսկու հարբեցող հերոսը, որ մեռնում է կառքի անիվների տակ:
Այդ նվաճումները, որոնց մասին դու ասում ես, անշուշտ, շատ կողմերով թեթևացնում են մարդու կյանքը, ազատում նրան շատ ու շատ հոգսերից, բայց, ըստ էության, նրան չեն փրկում, նույնիսկ շղարշում են նրա աչքերը, կուրացնում նրան՝ կյանքի ճշմարիտ արժեքների մեջ կողմնորոշվելու համար: Ես, ի վերջո, չեմ կարող դա ապարդյուն չհամարել: Պատկերացնենք մի պահ, եթե ինչ-որ ձևով հանկարծ վերակենդանանար Սոկրատեսը և տեսներ 20-րդ դարի անգլիացի ականավոր գրող Օլդոս Հաքսլիի «Նոր խիզախ աշխարհը» (անտիուտոպիայի ամենահզոր օրինակներից մեկը), քո կարծիքով, նա կզարմանա՞ր այն ամենից, ինչը կտեսներ մեր աշխարհում: Ո՛չ, իմ կարծիքով, տեսնելով մարդու սիզիփոսյան տառապանքի մետաֆիզիկ անշարժությունը, նա ձեռքը թափ կտար և կկրկներ իր հայտնի խոսքը. «Ես գիտեմ, որ ոչինչ չգիտեմ»: Ոչինչ, ըստ էության, չի փոխվել, մարդն ավելի երջանիկ չէ, քան Սոկրատի ժամանակ:
-Բանաստեղծության մեջ որոնում եք նոր օրերի խորհուրդը և ինքներդ Ձեզ՝ այդ իրարահաջորդ օրերի հորձանուտում, սակայն ինքնագտնումի ճիգերը ասես դատապարտվածության դրոշմն են կրում, ամեն բան թվում է անդեմ, անբովանդակ, անհեռանկար.
Օրը գլորվում էր
քաղաքի վրայով,
գնում, հետ գալիս
ինչպես Սիզիֆի քար:
Եվ կեսօրվա մեջ
փողկապն արձակելով
փորձում էր ապրել
մի հին տղամարդ:
Այս տրամադրությունները պարփակվում են միայն պոեզիայի՞ տիրույթներում, թե՞ ներխուժում են նաև իրականություն:
-Այս հարցը, ըստ էության, կապված է նախորդի հետ և կրկնությունից խուսափելու համար կասեմ պարզապես, որ ժամանակի բարձրակետը ներկա ժամանակն է, այս պահը, այսօրը. անցյալն ու ապագան որոշարկվում են նրա տեսանկյունից (այս մասին վաղուց արդեն ասված է, և ես դրան չեմ անդրադառնա): Ապրել նշանակում է ներկա գտնվել, այսինքն, պետք է գիտակցես, որ ապրում ես: (Մարդկանց մեծ մասն ապրում է՝ առանց այդ մասին հստակ գիտակցելու): Արվեստը, գրականությունը, մասնավորապես պոեզիան, պարտավոր են օգնել այդ մարդուն գիտակցելու սեփական կեցությունը, հետևաբար պոեզիան ինքը պետք է կրի օրվա խորհուրդը. օրվա խորհուրդ ասելով՝ ես հասկանում եմ մարդու ճշգրիտ ներկայությունը այդ օրվա մեջ: Խնդիրն այն է, որ իր ապրելու փաստը, իր կոնկրետ ներկա ժամանակը հստակորեն չգիտակցող մարդու համար այդ արվեստը թվում է բարդ և դժվար ըմբռնելի, մինչդեռ նրա կեցության փաստը հենց այդ բարդ և դժվար ըմբռնելի տեքստի մեջ է. անցյալը պարզ է, ներկան՝ բարդ, բայց պոեզիան չպետք է ներկայացնի այն, ինչն ինքնըստինքյան պարզ է (քանի որ արդեն ապրված է), այլ այն, ինչն իրոք բարդ է (իսկ իրականում բարդ է ներկա ժամանակը): Բնականաբար, առաջանում է նկատելի օտարացում նրանց միջև, որը ժամանակակից արվեստի ամենամեծ կոնֆլիկտն է: Թ. Ս. Էլիոթը գրում է. «Ցեղը մարդկային/այսքան իրականություն չի կարող տանել»: Այստեղից էլ՝ ներքին դատապարտվածության դրոշմը, մենության ահռելի զգացողությունը, իմաստից փախչելու և այդ իմաստը որոնելու ձգտումը: Իսկ այդ ամենը պոեզիայի՞ց է ներխուժում իրականության մեջ, թե՞ իրականությունից պոեզիա, դա արդեն ուրիշ հարց է:
-Մի հարցազրույցի ժամանակ ասացիք. «Պոեզիան չի արտացոլում իրականությունը, ստեղծում է իրականություն»: Մեր իրականությունը գերհագեցած է ոչ պոետիկ աղբով. այն և՞ս պոեզիայի ստեղծածն է՝ ըստ Ձեզ:
-Այո՛, ես կարծում եմ, որ պոեզիան իրականություն ստեղծելու միջոց է և ոչ արտացոլելու: Իրականությունն ինքը միշտ չէ, որ իրական է. նա իրական և անիրական է միաժամանակ, նույն պահին. այս վայրկյանը, որ իրական է, դառնում է անիրական. բռնել, կանգնեցնել վայրկյանը կյանքում անհնար է, այն կարող է հարատևել միայն ընկալման, հիշողության և գիտակցության մեջ, այն, ինչն արդեն մտնում է արվեստի ոլորտը: Այդ պատճառով իրականությունը արվեստի, կոնկրետ՝ պոեզիայի մեջ ավելի իրական է, քան երկդիմի գրականության մեջ, որը, ինչպես ասացի, միաժամանակ և՛ կա, և՛ չկա: Չմտնելով այս հարցի փիլիսոփայական բարդ հյուսվածքի մեջ՝ պետք է ասեմ, որ իրականության «գաղտնիքը» բացվում է միայն արվեստի մեջ: Չպետք է պատկերացնել այնպես, թե մենք գիտենք իրականությունը և ուզում ենք այդ իրականության պատկերը տեսնել գրականության մեջ. եթե մենք գիտենք իրականությունը, ապա էլ ու՞մ է պետք դրա արտացոլումը: Շատ քննադատներ այդ պատճառով կարծում են, թե իրենք իրականությունն ավելի լավ են տեսնում, քան արվեստագետը, գրողը կամ բանաստեղծը և սկսում են խորհուրդ տալ, սովորեցնել, մատնանշել արտացոլման բացթողումները, գրողի «մեղքերը», սխալները և այլն, և այլն: Քննադատը կարող է քննադատել բանաստեղծին միայն նրա պոետական իրականության սահմաններում, որտեղ պետք է գործեն այդ իրականության օրենքները, որոնք տաղանդի պակասի, սխալ դիրքորոշման կամ ինչ-որ այլ պատճառներով կարող են աղավաղվել, խեղաթյուրվել, որի հետևանքը ստեղծագործության ձախողումն է: Արտաքին իրականության օրենքները չեն գործում ներքին իրականության մեջ, ինչը հենց արվեստի, պոեզիայի ոլորտն է: Եթե մեր արտաքին իրականությունը գերհագեցած է «աղբով», չի նշանակում, որ այդ «աղբը» պետք է փնտրել գրականության մեջ նույնպես, բայց սխալ դիրքորոշման, գրականության մակերեսային պատկերացման պատճառով (դա կարող է կատարվել նաև օժտված հեղինակների հետ) գրականությունն ինչ-որ ձևով ստորադասվում է արտաքին իրականությանը և դառնում ավելի գռեհիկ, ավելի աղբային, քան բուն իրականությունը, ինչը նկատվում է հատկապես վերջին տասնամյակների մեր գրականության (և ոչ միայն գրականության, այլև արվեստի մյուս ճյուղերի, հատկապես՝ կինոարվեստի) մեջ:

«ՄՈՐ ԵՎ ԶԱՎԱԿԻ ԿԱՊԸ ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ՍԵՐ Է, ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՆՎԻՐԱԳՈՐԾՄԱՆ
ԱՄԵՆԱՓԱՅԼՈՒՆ ՕՐԻՆԱԿԸ»

-Դուք նորովի եք բանաստեղծում մորը՝ խարխլելով շիրազյան, իսահակյանական մայրերգության հիմքերը. առանց պաթետիզմի, առանց սրբագործումի տարրերի տալիս եք մոր կերպարի՝ Ձեր սթափ, ոչ էմոցիոնալ ընկալումը: Նույնքան սթափ ու փիլիսոփայական է Ձեր սիրերգությունը: Սա Ձեր ներզգացողությունների խմբագրվա՞ծ արտացոլանքն է, թե՞ ներզգացողությունները ևս բանականության գերիշխանությանն են ենթակա:
-Պիտի ասեմ, որ համաշխարհային պոեզիայում չկա այդպիսի երևույթ՝ «մայրերգություն», դա հայ քննադատների՝ արհեստականորեն հորինած տերմին է: Կան մորը նվիրված բանաստեղծություններ, բայց հայ բանաստեղծության մեջ ինչ-որ ձևով դա դարձել է առանձին բնագավառ, հաճախ՝ կարծես թե պարտադիր. բանաստեղծը պետք է ցույց տա, թե ինչպես է ինքը սիրում իր մորը: Ի վերջո, դա կարող է միայն ժպիտ առաջացնել: Մինչդեռ ավելի կարևոր է ոչ թե այդ սրտակեղեք զեղումը, այլ մոր էության, նրա մարդկային ճակատագրի ըմբռնումը, որի մեջ իրոք աստվածային խորհուրդ կա. մոր և զավակի կապը աստվածային սեր է, տիեզերական նվիրագործման ամենափայլուն օրինակը: Նույնը և սիրերգությունն է, որը՝ որպես միայն սիրերգություն, արվեստի համար որևէ արժեք չունի, բայց երբ Էրոսը միանում է Ագապիին (աստվածային բարձրագույն սիրո հին հունարեն անվանունը, որը, որպես կանացի հատուկ անուն, հանդիպում է նաև հայ իրականության մեջ), Դանթեի, Պետրարկայի, Դուրյանի, Մեծարենցի, հայ և օտար մյուս մեծ բանաստեղծների ստեղծագործություններում հասնում է արվեստի ամենաբարձր ոլորտները: Դրան մասնակցում են մարդու հոգեկան-մտավոր բոլոր ուժերը, նրա ներքին ամբողջականությունը. ի վերջո, չի կարելի մոռանալ, որ մարդը, ինչպիսին էլ նա լինի, մնում է իբրև բանական էակ, և նրան այդ շնորհից զրկելը պարզապես հանցագործություն է:

«ԻՆՉՊԵՍ ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ԱՆՀԱՏ, ԱՅԴՊԵՍ ՆԱԵՎ ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ԱԶԳ ՈՒՆԻ ԻՐ ՀՈԳԵԿԵՐՏՎԱԾՔԸ, ԲՆԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ»

-Հին Արևելքի պոեզիա թարգմանելիս հաճա՞խ եք գտնում հայկականի հետ ընդհանրություններ, թե՞ յուրաքանչյուր ազգ ունի պոետական իր ասելիքն ու ոճը:
-Ինչպես յուրաքանչյուր անհատ, այդպես նաև յուրաքանչյուր ազգ ունի իր հոգեկերտվածքը, բնավորությունը, ճակատագիրը (հնդիկների բառով՝ կարման), որը մյուս ազգերի և մշակույթների հետ գտնվում է մշտական շփումների և փոխներգործությունների մեջ: Իբրև աշխարհի հնադարյան ժողովուրդներից մեկը՝ մենք նույնպես ստեղծել ենք մեր հոգևոր մշակույթը, որի բարձրակետը, իմ կարծիքով, մեր միջնադարյան մշակույթն է (հոգևոր երաժշտությունը, եկեղեցական ճարտարապետությունը, պատմագրությունը և բանաստեղծությունը): Հին եգիպտական «Մեռյալների գիրքը» ստեղծվել է Քրիստոսից 10-20 դար առաջ և, իբրև այդպիսին, կարելի է ասել, որ այն առաջինն է համաշխարհային պատմության մեջ: Նույնը վերաբերում է Միջագետքին, Հին Հնդկաստանին, Հին Չինաստանին: Այդ ժամանակներից մեր աղբյուրները որևէ տեղեկություն չեն հաղորդում, չհաշված Մովսես Խորենացու փոխանցած առասպելները, որոնք նա պատմում է. միակ տեքստը «Վահագնի երգն» է, որն իրոք առնչվում է Հին Արևելքի հնագույն հոգևոր կոնտեքստին, ինչպես նաև «Սասունցի Դավիթ» իրոք հանճարեղ և եզակի էպոսը, որի ներքին հոգևոր հարստության ուսումնասիրությունը ժամանակի հարց է: Այս կոնտեքստի մեջ պետք է դիտել նաև Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործությունը, որը տվյալ դարաշրջանի Համաշխարհային Ոգու կարևորագույն ձայներից մեկն է աշխարհում: Իսկապես մեծարժեք են մեր եկեղեցական ճարտարապետությունը, հոգևոր երաժշտությունը (համաշխարհային երաժշտական արվեստի բացառիկ էջերից մեկը), մեր պոեզիայի լավագույն օրինակները, որոնց թվարկումը այստեղ, գոնե, ավելորդ է:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ