«Հրանտ Դինքի համար բազմահազարանոց ցույցերը Թուրքիայի ժողովրդի ներողությունն էին»

ԴՈՂԱՆ ԱՔՀԱՆԼԸՆ առաջին թուրք գրողն է, որ վեպ է գրել Հայոց ցեղասպանության մասին՝ «Դատաստանի օրվա դատավորները» վերնագրով: Այն հրատարակեց Այշենուր և Ռագբ Զարաքոլուների «Բելգե ալանը ուլուսլար» (միջազգային փաստաթուղթ) հրատարակչությունը՝ 1999 թվականին: Վեպը թարգմանվել է գերմաներեն:

-Պարոն Դողան Աքհանլը, Ձեր վեպի մասին վաղուց գիտեի: Բնականաբար, հայերեն թարգմանություն չլինելու պատճառով այն չեմ ընթերցել: Ինչու՞ այդ վերնագիրը:
-Գրքի անունը խորհրդանշորեն վերցրած է Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպից. մի միսիոներ հիվանդապահուհի, տեսնելով տեղահանվածների խումբը, նրանց անվանում է ապոկալիպսիսի օրվա հրեշտակներ: Ես էլ գիրքս վերնագրեցի «Դատաստանի օրվա դատավորները»: 200-էջանոց վեպ է: Հերոսը Իզմիրից ճանապարհ ընկնող և դեպի Չինաստան ճանապարհվելու հույս ունեցող ՈՒմիթ բեյ անունով մեկն է: Բայց հետո նա ոչ թե իրականում, այլ ժամանակի մեջ է ճամփորդում և, որպես 1915 թ. ականատես, պատմում է կատարվածի մասին: Բոլոր ցեղասպանություններին վերևից է նայում և ի ցույց դնում դրանց ընդհանրական պատկերը: Ներկայացնում է տեղահանությունը, վայրերը, որտեղ հավաքում էին մարդկանց, նրանց սպանությունները: Վեպում կան պատմական դեմքեր՝ Թալեաթ, Էնվեր, Լեփսիուս... Ըստ էության, վեպը եռապատում է: Առաջին երկու գլուխներում ներկայացված է 1970-1980 թթ. Թուրքիայում տիրող բռնության մթնոլորտը: Երրորդն այն մասին է, թե որտեղից է սկիզբ առել այդ հարձակողական-զավթողական վիճակը, որ դրա արմատները 1915 թ. վայրագություններն են:
-Եռապատումը ծնվել է փաստագրական նյութերի հիման վրա: Ի՞նչ աղբյուրներից եք օգտվել, որքա՞ն ժամանակ եք ուսումնասիրել դրանք և որքան ժամանակում գրել վեպը:
-ՈՒսումնասիրել եմ ցեղասպանության մասին Գերմանիայում տպագրված բոլոր գրքերը և առանձնապես Գերմանիայի պետական արխիվներում եղած բոլոր նյութերը, պատմաբան, դոկտոր, պրոֆեսոր, Ամերիկայում գտնվող՝ հրեաների հրկիզման հետազոտության կենտրոնի «Գուգենհայմ» հիմնադրամի (հրեական հոլոքոստի ուսումնասիրման հաստատություն է) աշխատակից թուրքահայ Վահագն Տատրյանի ուսումնասիրությունները և 1915 թ. Թուրքիայում տեղի ունեցած դատավարության գրավոր նյութերը, որոնց զարմանալիորեն քիչ են անդրադառնում, դրանց մասին քիչ է խոսվում: Դեռ 1919 թ. Ստամբուլի դատարանը դատել է ցեղասպանության մեղավորներին: Այդ մասին թուրքերեն գրվեց, բայց պետական մակարդակով գրքեր չհրատարակվեցին: ՈՒսումնասիրել եմ նաև Թուրքիայում կատարվածը մերժող-չմերժող բոլոր նյութերը: Մեկ այլ կարևոր բան. քանի որ Գերմանիան ցեղասպանություն իրականացրած երկիր էր, ուսումնասիրեցի նաև՝ ինչպես Գերմանիան առերեսվեց հրեաների ցեղասպանությանը, այդ առերեսմանն ինչպես նախապատրաստվեցին նրանց հոգեբանները, սոցիոլոգները, մանկավարժները, ինչպես նախապատրաստեցին պարզաբանումը, որ իրենք նման հրեշավոր բան են արել: Այնուհետև համեմատեցի երկու ցեղասպանությունների ընդհանրություններն ու տարբերություները, վեր հանեցի առանձնահատկությունները: Վեց տարվա ուսումնասիրությունից հետո ձեռնամուխ եղա վեպը գրելուն և վեց ամսում այն ավարտեցի:
-Ի՞նչը Ձեզ մղեց ձեռնարկելու մի այդպիսի գրական գործ, չէ՞ որ, հատկապես այն ժամանակ, մեղմ ասած, անվտանգ թեմա չէր:
-Ես ասացի՝ այն, որ մեր անունով կատարված հանցանք կա, և մենք՝ անհատներս, մերժում ենք այն, շատ ամոթալի է: Ես հոգնել եմ ամաչելուց: Հավիտյանս ամոթով ապրել չեմ ուզում: Նաև՝ այդ հանցանքի մասնակիցը չեմ եղել:
-Դուք արգելված, ցավալի թեմայի հունը բացողներից եք, 1999-ից բավական ժամանակ է անցել, կարո՞ղ ենք ասել, որ ցեղասպանության խնդրի, ընդհանրապես, հայության հանդեպ Թուրքիայում վերաբերմունքի փոփոխություն կա:
-Փոփոխություն եղավ, հատկապես դրական փոփոխություն եղավ Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո. 200000 մարդ ցույցի էր ելել և ասում էր. «Մենք բոլորս Հրանտ Դինք ենք, մենք բոլորս հայ ենք»: Թուրք անհատները, կոկորդները ճղելով, այդ էին գոռում: Իրոք, անհավատալի էր: Հավատացեք, դյուրին բան չէր: Թաններ Աքչամն այդ հուղարկավորության համար ասել է, որ Հրանտ Դինքի համար բազմահազարանոց ցույցերը Թուրքիայի ժողովրդի ներողությունն էին մինչ այդ ունեցած բացասական, մերժողական վերաբերմունքի համար: Թվաբանական մի պարզ համեմատություն անեմ. նույնիսկ այսօր, երբ Թուրքիայում դժվարին օրեր ենք ապրում, Հայոց ցեղասպանության մասին տպագրված ազատ վաճառվող գրքերի թվաքանակը Գերմանիայում հրատարակվող գրքերից շատ է. ոչ պետական մակարդակով Հայոց ցեղասպանության մասին տպագրված և չարգելված գրքերի թվաքանակը ևս տասն անգամ ավելին է, քան Գերմանիայում:
-Հուսանք՝ մի օր Ձեր վեպը կհասնի հայ ընթերցողին:
-Արդեն թարգմանվել է հայերեն: Թարգմանել է Լարիսա Գևորգյանի դուստրը: Գերմանիայում է ապրում: Կարծում եմ՝ գիրքը տպագրելու խնդիրը շուտով կլուծվի:
-Առաջին անգամ ե՞րբ այցելեցիք Հայաստան:
-Երկրորդ այցելությունս է, առաջին անգամ եկա 2015 թ.՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի արարողությանը մասնակցելու: Շատ թուրքեր էին եկել:
-Պատմեք, խնդրեմ, Ձեր մասին: Որտե՞ղ եք ծնվել, ովքե՞ր են Ձեր ծնողները, առաջին անգամ ե՞րբ լսեցիք հայերի հետ կատարվածի մասին:
-Ծնվել եմ մինչև 1918 թ. Ռուսաստանի տիրապետության տակ գտնվող Սև ծովի՝ Վրաստանի սահմանային վայրում գտնվող Շավշատ գյուղաքաղաքում: 1915-1916 թթ. ցեղասպանությունից փրկվածներին իմ ծննդավայրում ապաստան են տվել: Ցավոք, երբ 1918 թ. թուրքական բանակը հարձակվեց, ըստ գերմանական աղբյուրների, ազերի-չեթեների կողմից Շավշատում 60000 հայ ոչնչացվեց: Ի տարբերություն Թուրքիայի այլ բնակավայրերի՝ մեր գյուղում Հայոց ցեղասպանության մասին ցավով էին խոսում: Եվ պատկերացրեք, որ այս պստիկ գյուղաքաղաքում ձախակողմյան դեմոկրատներից ընդդիմադիրներ եղան: Մանկությանս տարիներին լսում էի այդ դեպքերի մասին: Շատ տպավորվել էի մորաքրոջս պատմածից. անտառում մատանի էր գտել, ասաց. «Հաստատ փախչող հայերից մեկինն է»: Իմ վեպում այդ մատանու պատմությունը կա: Մինչև 12 տարեկանս ապրել եմ իմ ծննդավայրում: Հայրս ուսուցիչ էր, մայրս՝ տնային տնտեսուհի: Հինգ երեխա էինք՝ երեք տղա, երկու աղջիկ:
1975 թ. չորս ամիս բանտարկվել եմ՝ արգելված մի թերթ գնելու համար, 1985-ին՝ բանտարկվել եմ 2,5 տարով, արդեն «արդարացի», որովհետև ակտիվ դեմոկրատ էի, կասեի՝ կոմունիստ: Դատապարտեցին իբրև թե կողոպուտի մասնակցելու համար, այնուհետև ներողություն խնդրեցին: Վեց ամիս առաջ էլ Իսպանիայում մեկ օրով կալանավորեցին, որովհետև Թուրքիան Ինտերպոլով ¥քրեական ոստիկանության միջազգային կազմակերպություն¤ հետախուզում էր հայտարարել: Իմ դեպքի պարզաբանումից հետո Թուրքիան, ըստ Ինտերպոլի, համարվեց անվստահելի՝ ոչ հավաստի տեղեկություն տալու համար: Սարգիս Հացպանյանի զարմիկն ապրում է Գերմանիայում, նա այնպիսի եռանդով ոտքի հանեց մամուլը, հեռուստատեությունը, որ մի քանի օր Գերմանիայի հեռուստատեսության թիվ մեկ անձն էի դարձել:
-Հավանաբար, դյուրին չէ ապրել, երբ չգիտես երբ և որտեղ կհայտնվես անհաճո վիճակում:
-Դա էլ իր յուրահատկություններն ունի: Երբ Մադրիդում ձերբակալեցին, և ինձ արգելված էր երկու ամիս երկրից դուրս գալ, ես այդ երկու ամսում գիրք գրեցի, և այն տպագրվեց: Պատկերացրեք՝ Ձեր այս հարցազրույցի 200-էջանոց տարբերակը, որ իմ պատասխանն է չդադարող հետապնդմանը, Թուրքիայի վայրագության ինձ հասած բաժնի մասին է: Նվեր լինի Էրդողանին:
-Որպես գրող, արդարության ջատագով՝ ինչպե՞ս եք պատկերացնում վաղվա օրը, մարդկության ապագան...
-Թուրքիա, Սիրիա, Իրան, Ամերիկա... Հիմա մի այնպիսի շրջան ենք ապրում, երբ ամբողջ աշխարհում վատ վիճակ է սպասվում: Հիմքում, իհարկե, լավատես եմ, ինչ լինելու է՝ կլինի, և, անշուշտ, լավ օրեր կտեսնենք: ԱՄՆ-ի նախագահ Դոնալդ Թրամփն աշխարհին շատ տարօրինակ է թվում, սակայն Ամերիկան, որ վատ ժամանակներ է տեսել, կարող է շատ կարճ ժամանակում դուրս գալ այդ վիճակից: Թուրքիայում դեպի լավը տանող փոփոխությունները փոքր-ինչ դանդաղ են ընթանում:
-Ձեր մանկության երազանքը:
-Երազում էի գրող դառնալ, և երազանքս իրականացավ: Հիմա երազում եմ լավ գրող դառնալ:
-Կյանքն արագ է անցնում, շատ ձգտումներ, ծրագրեր չենք հասցնում իրագործել: Մտածե՞լ եք անմահության մասին:
-Մտածել եմ: Հավերժ ապրելը մեծ խնդիր է, անհավետ ապրելը՝ նույնպես: Հավերժ ապրելու մեջ չի մտնում այս կյանքից հեռանալու իրավունքը:
-Ի՞նչ տպավորություն ունեք Երևանից, հայ ժողովրդից:
-Հյուրասեր են, տաք սրտով, շատ հարազատ են ինձ: Մարդկային հարաբերությունները հիշեցնում են իմ ծննդավայրը:
-Շնորհակալություն զրույցի համար: Ի՞նչ կհավելեք ասվածին:
-Երբ այնտեղ բանտարկված էի, իմացա, որ Սարգիս Հացպանյանն էլ Հայաստանում է բանտարկված՝ այն էլ մի սուտ հոդվածի համար: Մեծ ցավ ապրեցի, շատ վիրավորական էր, ինձ թվում էր՝ Հայաստանում ավելի շատ արդարություն կա: Որպես վերջին խոսք. աշխարհում այսչափ լարվածությունը լավ բանի չի հանգեցնի, բարի կամքի տեր մարդիկ պետք է միավորեն իրենց ջանքերը՝ հանուն Երկիր մոլորակի ապահովության: Իսկ դրան հասնելու համար նախ պետք է ճանաչել ու դատապարտել գործած ոճիրները:

Զրուցեց
Ասպրամ ԾԱՌՈՒԿՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Ակնաղ­բ­յուրն այ­սօր գե­րի է
• «Ար­ցա­խի կո­րուս­տը հայ ժո­ղովր­դի հա­մար հս­կա կո­րուստ մըն է»
• «Ար­ցա­խի կո­րուս­տը հայ ժո­ղովր­դի հա­մար հս­կա կո­րուստ մըն է»
• «Ար­ցա­խի կո­րուս­տը հայ ժո­ղովր­դի հա­մար հս­կա կո­րուստ մըն է»
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• Շու­շի՝ սպի­տակ ե­րազ
• «Ե­թե թշ­նա­մին վերսկ­սի պա­տե­րազ­մը, մենք, ան­կաս­կած, պա­տե­րազ­մը կա­վար­տենք ա­վե­լի հե­ռու տա­րածք­նե­րում»
• Եռաբ­լու­րից մինչև Մուշ, Սասուն
• «Ե­թե ինձ մի վատ բան պա­տա­հի, ձեր մա­սին հո­գա­ցող­ներ կլի­նեն»
• Շո­շի Ա­գոն
• Դեղ­նա­վուն ընդ­հա­նուր տետրն ան­պայ­ման գտ­նե­լու և ըն­թեր­ցո­ղին եմ ներ­կա­յաց­նե­լու Թա­գու­հի Կա­րա­բա­ջա­կ­յա­նին
• «Այն մեկ ա­մի­սը, որ Պետ­րոս­ը կռ­վեց իմ կող­քին, հա­վա­սար էր տաս­ն­յակ կյան­քե­րի սխ­րան­քի»
• «Չհասց­րեց բա­ցել թևե­րը»
• «Շուտ մեռ­նել, թե ոչ, կարևոր չէ, պատ­վով, թե ան­պա­տիվ, դա է էա­կա­նը»
• «Շուտ մեռ­նել, թե ոչ, կարևոր չէ, պատ­վով, թե ան­պա­տիվ, դա է էա­կա­նը»
• «Մեր էու­թ­յան կն­քա­րա­նը Հա­յաս­տանն է»
• Կա­րոտ­նե­րը կա­պող-միա­վո­րո­ղը վա­նե­ցու զա­վակ Հրանտ Մար­գար­յանն էր
• «Քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հի մէջ ար­դա­րու­թ­յու­նը հան­գու­ց­յալ է տի­րա­պես»

Մեկնաբանություններ