Ադրբեջանի պարտությունը

Չկա՛ պատմական արդարություն: Սակայն գոյություն ունի պատմական տրամաբանություն, պատմական անցքերի տրամաբանություն: Ներքոբերյալ վկայությունները գալիս են ապացուցելու, որ ինչպես 100 տարի առաջ, ինչպես այժմ, այնպես էլ 100 տարի անց Հայաստանի հանդեպ Ադրբեջանի ցանկացած ռազմական ոտնձգություն դատապարտված է պարտության:

28 սեպտեմբերի 1919, թ. 95
Ատրբէջանի Հանրապետութեան դիւանագիտական ներկայացուցիչը
Հայաստանի կառավարութեան մօտ

Վերջերս Հայաստանի կառավարութիւնը ստացած է կարգ մը տեղեկութիւններ, որոնք կը հաստատեն, թէ Ատրբէջանի մէջ զինւորական պատրաստութիւններ տեղի կ’ունենան Ատրբէջանի կառավարութեան կանոնաւոր զօրքերով և տեղացի մահմետական ազգաբնակութեանց օժանդակութեամբ, գրաւելու համար Զանգեզուրի երկրամասը, զոր անգլիական բարձր հրամանատարութիւնը յանձնած էր Հայոց Ազգային խորհուրդի հոգածութեան: Հայաստանի կառավարութեան այսօր ստացած մասնաւոր տեղեկութեանց համաձայն, Ատրբէջանի զինւորները, որոնց կ’օգնեն քիւրտ աւազակային խումբերն ու մահմետական ազգաբնակութիւնները, արդէն սկսած են յարձակիլ Զանգեզուրի վրայ, Արաքսի հարաւային ձորի կողմէն, Ղարա-պապայի և Ագարակ-Եղւարդի ուղղութեամբ և Մեղրի գաւառի մէջ Նախիջևանի կողմէն: Այդ գործողութիւնները, որոնք կ’սպառնան ահռելի նախճիրներու վերածուիլ, չեն կրնար Հայաստանի կառավարութիւնը անտարբեր թողուլ:
Այս վերջին պարագան զիս կը ստիպէ յանուն իմ կառավարութեան խնդրել ձեզմէ, որ հաճէիք հեռագրով անմիջապէս տալ ձեր կառավարութեան, թէ վերոյիշեալ տեղեկութիւնները կը համապատասխանե՞ն իրականութեան, և եթէ ճիշտ են, ձեր կառավարութիւնը ի՞նչ միջոցներ ձեռք առած է շուտով արգիլելու համար ընդհարումները, որոնք հակառակ դէպքում ամբողջ Կովկասի մէջ ընդհանուր հրդեհի մը ծնունդ պիտի տային:

Հայաստանի կառավարութիւնը, մեծապէս յուզուած հանդէպ այն հետեւանքներուն, որոնք կրնան երեւան գալ եթէ Ատրբէջանի զորքերը յարձակին Զանգեզուրի վրայ, իր խնդիրքը կը նկատէ չափազանց ստիպողական: Կը խնդրեմ նմանապէս, որ բարեհաճէիք անպատճառ ինձ հաղորդել ձեր կառավարութեան պատասխանը:
Արտաքին գործոց նախարար
Ա. Խատիսեան

Հայաստանի կառավարութեան արտաքին գործոց նախարարին

Ձեր 28 սեպտեմբեր 1919 թուակիր, թիւ 95 նօթին ի պատասխան, որ ամբողջովին հաղորդուեցաւ Բագու, ստացած եմ հետեւեալ հեռագրական պատասխանը Ատրբէջանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարէն:
«Հաղորդեցէք Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարին, թէ Զանգեզուրի երկրամասը Ատրբէջանի Հանրապետութեան մաս կազմելով, իր խնդիրքը անընդունելի միջամտութիւն մըն է Ատրբէջանի Հանրապետութեան ներքին գործերուն մէջ, և կառավարութիւնը պարտաւոր չի զգար Հայաստանի կառավարութեան պատասխանը, թէ ինչ անհրաժեշտ ձեռնարկութիւններ տեղի կ’ունենան հանրապետութեան կարգ մը գաւառներու ներքին վարչութեան մէջ»:
Պատիւ ունիմ Ձեր Վսեմութեան հաղորդել այս հեռագիրը, խնդրելով որ հաճիք ընդունել իմ խորին յարգանքի հաւաստիքը:
Ատրբէջանի Հանրապետութեան դիւանագիտական ներկայացուցիչ Հայաստանի կառավարութեան մօտ`
Ախվերտով Խորհրդական Սաֆարօֆ Քարտուղար Միրպալաէֆ

Ատրբէջանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարին

Ձեր 2 հոկտեմբեր թուակիր թիւ 912 նօթին ի պատասխան, զոր ձեր դիւանագիտական ներկայացուցիչը յայտնած է, պատիւ ունիմ ձեզ հաղորդել հետեւեալը:
Ձեր յայտարարութիւնը, ուր կը նկատէք Զանգեզուրի երկրամասը որպէս Ատրբէջանի Հանրապետութեան բաղկացուցիչ մաս և ուր կը յայտնէք, թէ այս իսկ պատճառաւ Ատրբէջանի կառավարութիւնը պարտաւոր չի զգար բացատրութիւններ տալ ձեռք առնուած միջոցներու մասին, ո՛չ կը լուսաբանէ և ո՛չ կը լուծէ այս հարցը, որ ներկայիս երկու կառավարութիւններն ալ կը հետաքրքրէ:
Առայժմ այս կամ այն երկրամասը այս կամ այն կառավարութեան միացնելու խնդիր չկայ, այլ անխուսափելի դժուարութիւններու առաջքը առնելու համար: Հարկ կայ ժամանակաւոր կացութիւն մը ստեղծելու կարգ մը գաւառներու մէջ, որոնց վրայ երկու հանրապետութիւններն ալ միանգամայն իրենց իրաւունքները կը յայտարարեն:
Անհրաժեշտ է նկատողութեան առնել կացութիւնը, մանաւանդ քանի որ Հայաստանի Հանրապետութիւնն ալ, ինչպէս քանիցս յայտարարած է, Զանգեզուրը որպէս Հայաստանի բաղկացուցիչ մաս կը նկատէ:
Հետեւաբար ձեր յայտարարութիւնը, որ ըստինքեան շատ բացորոշ է և որ հակառակ կ’երթայ այն որոշումներուն, զորս անգլիական բարձր հրամանատարութիւնը տուած է Կովկասի զանազան գաւառներու, և մասնաւորապէս Զանգեզուրի երկրամասին մէջ այս կամ այն իշխանութիւնը պահելու համար, բնաւ չի բղխիր իրերու ճշգրիտ կացութենէն և չի մօտեցներ երկու հանրապետութիւնները վէճի առարկայ եղող հարցերը փոխադարձ համաձայնութեամբ և խաղաղօրէն կարգադրելու եղանակին, որ Ատրբէջանի կառավարութեան յայտարարութեան համաձայն, միակ միջոցն է դրացի հանրապետութիւններու միջեւ բարեկամական յարաբերութիւններ ստեղծելու և զոր Հայաստանի կառավարութեան մօտ ձեր կառավարութեան ներկայացուցիչ պ. Ախվերտօֆ հաստատած է ինձ հետ ունեցած խօսակցութեան մը մէջ, որուն համաձայն եմ գտնուած:
Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը կարեւոր կը համարի նաև յայտարարել, որ խիստ արիւնահեղ հետեւանքներ կը սպառնան Զանգեզուրի երկրամասը բռնի գրաւելու ամէն փորձութեան, որուն բոլոր պատասխանատուութիւնները անվրէպ կ’իյնան Ատրբէջանի կառավարութեան վրայ:
Հայաստանի կառավարութիւնը, դարձեալ լաւ յարաբերութիւններու հաստատման ցանկացող, կը յուսար, որ Ատրբէջանի կառավարութիւնը պիտի զգուշանայ ամէն փորձութենէ բռնի ուժով կարգադրելու համար հարց մը, որ ամբողջ վեց ամիսներ դիւանագիտական բանակցութեանց նիւթ է դարձած:
Կառավարութիւնը իր կարգին բոլորովին տրամադիր է միասին քննելու բոլոր հարցերը, որոնք կը բաժնեն երկու հանրապետութիւնները և անոնց գտնելու յարմար լուծում մը երկու հանրապետութեանց շահերուն համապատասխան:
Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը այս մասին լրացուցիչ հաղորդագրութիւն մը պիտի կատարէ:
Արտաքին գործոց նախարար
Ա. Խատիսեան

Հայաստանի ծանուցագիրը Ատրբէջանին

Պաքու, 11 նոյեմբերի.- Ատրբէջանի արտաքին գործերու նախարարն ու Ատրբէջանի Հայաստանի ներկայացուցիչը նոյեմբերի 11-ին ստացեր են հետեւեալ հեռագիրը.
«Յենուելով այն բանի վրայ, որ Ատրբէջանի կատավարութիւնը բացորոշ յայտներ է իր համաձայնութիւնը Ատրբէջան-Հայաստան խորհրդաժողովի հրաւիրման մասին, հայկական կառավարութիւնը վճռեր էր, որ խորհուրդի բացումը նշանակուի նոյեմբերի 20-ին: Խորհրդաժողովի համար ընտրուած պատուիրակները ստիպուած են յետաձգել իրենց ճամբորդութիւնը, որովհետեւ Հայաստանի կառավարութիւնը այսօր հաւաստի աղբիւրէ տեղեկացեր է, որ Ատրբէջանի զօրքերը Հայաստանին պատկանող Զանգեզուրի դէմ պատերազմական շարժումներ են սկսեր` զայն զինուած ոյժով գրաւելու նպատակով, և թէ 7 օրէ ի վեր ուժեղ ընդհարումներ տեղի կ’ունենան Խոզնաւար և Բայանդուր գիւղերու շուրջը: Մատնանշուած գործողութիւնները, որոնք արմատապէս կը հակասեն հայ-ատրբէջանեան խորհրդի գումարման նպատակին և առաջադրած խնդրին` բոլոր վիճելի հարցերու խաղաղ լուծման, և որոնք նոր աղէտներ կը սպառնան ամբողջ Անդրկովկասի համար, կը ստիպեն Հայաստանի կառավարութիւնը, որ անփոփոխ կերպով կանգնած է եղած և կը շարունակէ կանգնած մնալ` բոլոր վիճելի հարցերը խորհրդի միջոցով խաղաղօրէն լուծելու տեսակէտին վրայ, անգամ մըն ալ դիմել Ատրբէջանի կառավարութեան` առաջարկելով անմիջապէս դադրեցնել ամէն տեսակ ռազմական գործողութիւններն ու Զանգեզուրի շրջանը զինուած ուժով բռնագրաւելու փորձերը:
Հակառակ դէպքին Հայաստանի կառավարութիւնը ամբողջութեամբ Ատրբէջանի կառավարութեան վրայ կը բարդէ արիւնալի անցքերու յետագայ աճման և ամբողջ Անդրկովկասի համար առանց հետեւանքներու պատասխանատուութիւն»:
Արտաքին գործերու նախարար
Ալ. Խատիսեան

Հայկական մեծ յաղթանակ Զանգեզուրի մէջԱտրբէջանի զօրքերը կը պարտուին ու կը փախչին
Ինչպէս սկսան կռիւները

Թիֆլիս, 18 նոյեմբերի.- Ստացուած արժանահաւատ տեղեկութիւններու համաձայն, հոկտեմբերի 22-ին Զաբուխ է հասեր ատրբէջանեան սպայ մը 50 ձիաւորներով և կանչելով Տեղ գիւղի ներկայացուցիչները յանձներ է անոնց պահանջագիր մը որպէսզի Ատրբէջանին անձնատուր ըլլան:
Նոյեմբերի 1-ին թաթարական ոյժերը սկսեր են Զանգեզուրի վրայ ընդհանուր յարձակում գործել Շուշիի, Ջիբրայէլի գաւառի և Նախիջևանի ուղղութեամբ:
Շուշիի ուղղութեամբ առաջ է շարժուեր 5 հետևակ գունդ, որու մէջ կը հաշուուին մինչև 6000 հոգի, 2 ձիաւոր գունդ, որ բաղկացած է 800 սուսերաւորներէ: Նախիջևանի կողմէն արշավեր են 5000 հոգի, իսկ միւս ուղղութիւններով արշաւեր են բազմաթիւ քիւրտեր:
Պատերազմական գործողութիւնները կը ղեկավարեն զօր. Եդիգարովը եւ ընդ. նահանգապետ Սուլթանովի եղբայր Սուլթանբէկը, իսկ ընդհանուր հրամանատարն է զօր. Ալի աղա Շիխլինսկին:
Նոյեմբերի 6-ին ստացուած տեղեկութիւններէն կ’երևի, որ ատրբէջանցիները ընդհանուր յարձակում են գործեր Խոզնաւար, Բայանդուր և Տեղ գիւղերու վրայ, ձգտելով պատռել Տեղ գիւղի դիրքերը և գրաւել Գորիսը: Սակայն չնայելով հակառակորդի գերազանց ոյժերուն և գնդացիրային ու ռմբաձիգ սաստիկ կրակին, ազգաբնակութիւնը կարող կ’ըլլայ դիմադրել:
Խոզնաւարի ուղղութեամբ թաթարները Բեչալ-Գազ սարէն նահանջելու ժամանակ, զոր անոնք նախընթաց օրը գրաւեր էին Խոզնաւար և Բայանդուր գիւղերու հետ միասին, թողուցած են 7 գնդացիր:

Յարձակումները ետ կը մղուին
Երևան, 14 նոյեմբերի.- Ատրբէջանի զօրքերը նոյեմբերի 5-ին յարձակում գործեցին Զանգեզուրի վրայ: Յարձակումները ամէն ուղղութեամբ ետ են մղուած անոնց համար մեծ կորուստներով:

Ատրբէջանի պարտութիւնը
Երևան, 15 նոյեմբերի, ժամը 14-ը 15 րոպէ.- Զանգեզուրէն ստացուած տեղեկութիւններու համաձայն, չորս օրուան անընդհատ կռիւներէն յետոյ Ատրբէջանի զօրքերը ամբողջովին ջարդուելով փախան Ղարաբաղ, Զանգեզուրի հայերուն ձեռքը թողլով գերիներ, 14 գնդացիր, մեծ քանակութեամբ փամփուշտ, հաց, շաքար և այլ մթերքներ:
«Վերածնունդ» (Փարիզ), 1919 թ.

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ