«Գրականությունը նատյուրմորտ է, այն կենդանացնելու միակ միջոցը ուրիշ մարդու աչքերն են»

«Իրատեսի» հյուրը արձակագիր ԵՐՎԱՆԴ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆՆ է: Զրույցի թեման երիտասարդ արձակագրի «Անարխիստների կղզին» անդրանիկ ժողովածուն է:

-Երվանդ, մտավախություն չունեի՞ր՝ ինչպե՞ս կընդունվի գիրքդ: Ո՞վ է ընթերցողդ, որտե՞ղ է նա՝ համացանցու՞մ, գրախանութներու՞մ, ընկերների՞դ շրջանում:
-Մի հարցազրույցի ժամանակ նշել եմ, որ կարելի է ասել վերադարձել են վերածննդի ժամանակները, երբ 200-300 օրինակով գրքեր էին տպագրվում, ու այդ տպաքանակը նախատեսված էր հասարակության այն շրջանակների համար, որոնք կարող էին այդ մտքերը գեներացնել ու ինչ-որ արդյունք ստանալ իրենց համար: Այսօր էլ ամեն գրող իր թիրախային խումբն ունի: Իմ առաջնային նպատակն այն չէ, որ գիրքս 10 հազար օրինակով տպագրվի, իմ գրականությունն ընթերցում են այն մարդիկ, ովքեր պատրաստված են, ովքեր մտածում են, գրական նորություններ են ուզում տեսնել: Ես ինքս գրականության մեջ փորձում եմ միշտ ավանգարդում լինել:
Վախեր չունեի, թե ինչպես կընդունվի գիրքս: Մի տեսակ զարմանում էի, որ գրաքննադատները լավ ընդունեցին: Պիկասոն ասում է՝ չկա ավելի վատ բան, քան հրաշալի սկիզբը: Չգիտեմ՝ ինձ համար հրաշալի՞ է, թե՞ հրաշալի չէ: Չեմ կարող գուշակել:
-Գիրքը տպագրվեց, գործերդ հեռանում են քեզնից, առանձին կյանքով ապրում: Կա՞ նման զգացում:
-Շատ հետաքրքիր է, թե ինչպես են մարդիկ ընկալում քո գրականությունը: Մարդկանց հետ խոսում ես, լրիվ ուրիշ տեսանկյունից ես բացահայտում պատմվածքներդ, էսսեներդ: Գրողի գլխավոր նպատակը երևի հենց դա է, որ ընթերցողը համահեղինակ դառնա ստեղծագործությանը, կարողանա զգալ: Շատերը բողոքում են, կոնկրետ իմ գրականության դեպքում, որ ընկալման համար բարդ է, բայց հենց այդ ընկալման համար բարդ գրականությունն է ստիպում մտածել: Այսինքն, իմ ընթերցողը մտածող մարդն է:
-«Նավն այն կղզին է, որ թքած ունի, թե ինչ-որ մեկը կարող է կասկածել իր մենությանը, նա անընդհատ ջրի վրա է, իսկ խորտակվում է միայն այն ժամանակ, երբ թողնում է, որ ջրերը մտնեն ներս»: Այս տողերը՝ «Փախուստ ցամաքից» պատմվածքից են: Ի՞նչ է մենությունը գրողի համար:
-Նշված հատվածը հենց այդ օրինակն է: Գրողը դուրս է գալիս նավարկության՝ ինչ-որ տեղ հասնելու կամ չհասնելու, և անընդհատ իր ճանապարհին ալիքներ են հանդիպում, որ փորձում են ներս մտնել նավ, ծանրացնել այն, շեղել: Դա հենց շրջապատող աշխարհն է, որ անընդհատ քեզ այս ու այն կողմ է քաշում: Եվ ես զգացել եմ՝ ինչքան շատ ես մտնում գրական շրջապատ, ինչքան շատ են քո մասին խոսում, այնքան ավելի քիչ ես սկսում գրել: Գրողն ինչ-որ առումով պիտի ինքնամեկուսացման ձգտի, իմ կարծիքով:
-Գրում ես, որ նկարչի գլխավոր առաքելությունը մարդուն իրականության հետ հաշտեցնելն է: Գրողը նույնը չի՞ անում:
-Լեհ գրող Զբիգնև Հերբերտը, որը, ի դեպ, հայկական ծագում ունի, իր էսսեներից մեկում խորհրդածում է երկու ընկերների մասին. մեկը նկարիչ է, մյուսը՝ գիտնական: Մի օր գիտնականը նկարիչ ընկերոջը ցույց է տալիս այն, ինչ երևում է օպտիկական սարքերի միջոցով, և ասում է՝ ինչ դու նկարել ես, իրականում նույնը չէ, մանրէներ կան, ուրիշ աշխարհ: Նկարիչը գրում է գիտնականին՝ դու ավելի շատ բան ես տեսնում, բայց նկարչի առաքելությունը մարդուն հաշտեցնելն է իր տեսածի հետ, այսինքն՝ իրականության: Ինչու՞ գոյություն ունի նկարչությունը, որովհետև մեզ բնական է թվում, մեզ հաշտեցնում է իրականության հետ: 20-րդ դարում, Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմներից հետո, մարդկային գիտակցությունը կոտրվեց, արվեստը նույնպես կորցրեց իր ռեալությունը, դարձավ ավելի վերացական, ավելի անհասկանալի: Դրա արդյունքում 20-րդ դարի գրականությունն էլ դարձավ դժվարընկալելի, որովհետև մարդկային գիտակցությունը դժվարանում է ընկալել, որ պատերազմի ընթացքում միլիոնավոր մարդիկ կարող են մահանալ, կամ մարդը կարող է համակենտրոնացման ճամբարներ կառուցել մեկ այլ մարդուն մահվան դատապարտելու համար: Այսինքն, այնպիսի իրավիճակներ առաջացան 20-րդ դարում, որ դրանցից հետո նույնիսկ արվեստի գոյությունը կասկածի տակ դրվեց, նույն դադաիզմը կարող ենք ընկալել որպես արվեստի մեջ պատերազմի հարուցած ալերգիկ ռեակցիայի դրսևորում:
-«Ցանկացած իրավիճակում հաղթում է միֆը»: Իսկ եթե մենք կորցնե՞նք միֆը:
-Կարծում եմ՝ միֆը ստեղծվում է կրկնության միջոցով, ես հիմա փորձում եմ միֆ ստեղծել, որովհետև ես գրում եմ, բառեր եմ կրկնում, տեսարաններ եմ կրկնում, ինչ-որ գիտակցական սխեմաներ եմ կրկնում և իմ առաքելություններից մեկն եմ համարում ինչ-որ առումով միֆ ստեղծելը: Բոլոր մեծ գրողները իրենց հետևից միֆ են թողել թե՛ գրականության մեջ, թե՛ անձնական կյանքում: Ջոյսը, Բեքետը ավելի շատ միֆ ստեղծողներ են, քան վեպ գրողներ: Եթե միֆը մահանա, մարդկությունն էլ կմահանա:
-Կա՞ հարց գրվածքներիդ մասին, որ քեզ նյարդայնացնում է:
-Այո, երբ հարցնում են՝ դու ուզում ես ինտելեկտուա՞լ երևալ: Ես չեմ հասկանում այդ հարցի իմաստը: Եթե դու իրոք ինտելեկտուալ ես, երևալու կարիք չկա: Նույն աղջիկը, ով տվել է այդ հարցը, ասում է՝ ինձ երկու տարի ժամանակ է պետք, որ քո չափ գիրք կարդամ: Ասում եմ՝ եթե ինձ համար երկու տարին 500 հատ գիրք է, քեզ համար երկու բառ է, որովհետև դու այդպես ես ընկալում ժամանակը: Այդ դիլետանտական վերաբերմունքը միշտ կա:
-Այնուամենայնիվ, նկատելի է ինտելեկտդ, նկատելի է նաև, որ գործերիդ հիմքում իրական դեպքեր կան, թերթել ես պատմության էջերը, ճամփորդել:
-Ինձ համար ճամփորդությունը ներքին փորձառություն է։ Ճամփորդությունը հավասարազոր է մի նոր գիրք կարդալուն: Ինչու՞ եմ ես կարդում, որովհետև ուզում եմ ճամփորդել: Ինչ վերաբերում է պատմական աղբյուրներին (սովորել եմ պատմության ֆակուլտետում), պատմությունը գրականության պես մի բան է: Հնում Հոմերոսը, Վերգիլիոսը պատմական տեղեկություններ էին հայտնում գրականության միջոցով: Պատմությունը գրականությունից սկսեց առանձնանալ ուշ միջնադարում: Շատ զուգահեռներ կան: Նույն գրականությունն արդեն պատմություն է, պատմվածք, պատում, իսկ պատմությունը նաև հիշողություն է: Հիշողությունը իմ գրականության գլխավոր թեմաներից է: Իսկ համաշխարհային պատմությունը մարդկության հիշողությունն է: Եթե ես այդ պատմությունը չիմանամ, իմ հիշողությունը բանի պետք չի լինի:
-«Եթե դուրս ես գալիս, ապա՝ ֆոտոխցիկը ձեռքիդ, նրա առկայությունը քեզ հաղորդում է ներկայի հավերժ գոյությունը, ֆոտոխցիկը օգնում է տեսնել իրականության մահը, նրա երևակայական լինելը, հավերժ փոփոխությունը, դու քայլում ես փնտրելով այն պատկերը, որը պիտի մեռնի՝ թողնելով իր արտապատկերը տեսողության գերեզմանոցներում: Այն, ինչ տեսնում ենք, արդեն մեռած է»:
Հետաքրքիր մոտեցում է, միշտ մտածում էի, որ լուսանկարչությունը հավերժացնում է պահը, կանգնեցնում ժամանակը, իսկ դու, կարծես, ասում ես՝ այն, ինչ տեսնում եմ այս պահին, հաջորդ պահին մեռած է:
-Ես մտածում եմ, որ տեսախցիկը սպանում է պահը, կտրում է մեզ իրականությունից ու տեղափոխում մի ուրիշ իրականություն: Նայում ես նկարներիդ ու մտածում, որ գուցե դու չես, հայելային արտացոլանքդ է գուցե, դու ուրիշ ես, քեզ ոչ ոք չի կարող նկարել, պատկերել: Ցանկացած արվեստ երևի մահանալու արվեստ է: Ֆրանսերեն մի լավ բառ կա՝ նատյուրմորտ (մեռած բնություն): Գրականությունը նատյուրմորտ է, այն կենդանացնելու միակ միջոցը ուրիշ մարդու աչքերն են, ուրիշ մարդու մտածողությունը:
-ՈՒշագրավ են նաև դիտարկումներդ Ժամանակի մասին:
-Ինձ միշտ հետաքրքրել է գրականությունը, որտեղ ժամանակը գլխավոր թեման է: Ես 22 տարեկան եմ, բայց պահեր են լինում, որ ինձ թվում է՝ ես չեմ էլ ապրել կյանքը, հենց այս պահին, այս վայրկյանին եմ ապրում: Ժամանակը դու չես զգում կամ չես տեսնում, քեզնից անկախ գոյություն է, որին դու ուղղակի ֆիզիկապես հարմարվում ես: Ժամանակի ճանաչողությունը դեռ մնում է փիլիսոփայության առանցքային խնդիրներից մեկը, իսկ գրական տեքստը ինքնին ժամանակային հոսքի փոքրացված տարբերակն է՝ ինչքան ժամանակ է ծախսել գրողն այն գրելու համար, ինչքան ընթերցողը՝ այն կարդալու համար, և դա ի՞նչ նշանակություն ունի տեքստի համար, երևի թե՝ ոչ մի:
-Գրում ես. «Երբ ուզում ես զգալ ճակատագրի ներկայությունը, պետք է խաղաս նրա հետ ու առաջարկես վարժություններ»: Գրականությունը նու՞յնպես խաղ է:
-Ամեն ինչն է խաղ: Երբ ես երեխա էի ու համակարգչային խաղեր էի խաղում, հասնում էի մի կետի, որից այն կողմ անցնել չէի կարող: Ծրագիրը այդքան էր գրված: Կյանքն էլ համակարգչային խաղի պես է, ինչ-որ առումով դու հերոս ես, որն ապրում է իր աշխարհում, ու պահեր են լինում՝ չես կարողանում անցնել սահմանը, միշտ ինչ-որ բանով կաշկանդված ես: Եթե վերադառնանք հիշողության թեմային, օրինակ, իմ գրականության վրա ամենամեծ ազդեցությունը մանկությունից է գալիս, դա «Վարդագույն հովազը» մուլտֆիլմն է: Աբսուրդի, սյուրռեալիզմի ընկալումը, երևի, այս մուլտֆիլմն է ինձ տվել, որ կարող ես քայլել, ու ինչ-որ դռներ հայտնվեն, քնած լինես, ու ինչ-որ մարդ հայտնվի կողքիդ, ինչ-որ բան անհետանա, սահմանները ջնջվեն: Երևի մարդիկ, ովքեր նայել են այդ մուլտֆիլմը, տարբերվում են մնացած մարդկանցից:
-Եթե այդպես ընկալած լինեն: Երվանդ, «ՈՒղեգրություն» պատմվածքում պատմում ես, թե ինչպես է վաճառականը կանգնեցրել մոնղոլներին: Անհավանական ու դաժան պատմություն է: Այդ գործը իրակա՞ն հիմք ունի: Պատմական աղբյուրների՞ց ես օգտվել:
-Եթե գրել եմ, երևի արդեն իրական է: Չեմ օգտվել ոչ մի աղբյուրից: Տեսեք՝ դուք հավատացել եք դրան, դա ինչ-որ առումով իրական է դարձել: Ավելի շատ այդպիսի գործ էի ուզում ստեղծել: Գրողը պիտի կարողանա խաբել, որ մարդիկ նոր իրականություններ ստեղծեն իրենց համար: Դա գրողի ամենամեծ ձեռքբերումներից մեկն է:
-«Կարճ պատմություն կնատյացության մասին» պատմվածքդ ժողովածուի վերջին գործն է: Գրված է. «Նվիրում եմ ընկերոջս՝ Արամ Ավետիսին ՝ վատ գրականության անհաշտ թշնամուն»: Ո՞վ է Արամ Ավետիսը, ինչո՞վ է պայմանավորված այդ բնորոշումը, և ինչու՞ ես հենց այդ գործը նվիրել նրան:
-Վատն է այն գրականությունը, որ մարդկանց մտածելու հնարավորություն չի տալիս, այլ մտածում է նրանց փոխարեն: Սկզբում խոսեցինք այդ մասին:
Արամ Ավետիսին շատերը գիտեն, ժամանակակից գրականության ամենահետաքրքիր դեմքերից է: Նրա գրականությունը հավանում եմ, ինձ հոգեհարազատ գրականություն է: Ինչու՞ վատ գրականության անհաշտ թշնամի: Ես այդպիսին չեմ, ես, ինչ-որ առումով, ավելի ինքնամփոփ եմ, կարող եմ և թշնամի չլինել, Արամն ավելի վճռական է այդ հարցում: Եվ ինձ դուր է գալիս նրա մեջ դա: Մենք խոսում ենք գրականության հանդեպ դիլետանտական մոտեցման մասին: Ի տարբերություն նախորդ գործի, այդ պատմվածքն իրական հիմքեր ունի: Կինը, որը համարվում է ֆրանսիական գրականության հայտնի գրողներից մեկը, նրա հետ զրույցից հետո հասկանում եմ, որ ավելի լավ եմ տիրապետում ֆրանսիական գրականությանը, նրա համար անցյալում ստեղծված գրականությունը բանի պետք չէր: Առհասարակ, ինձ մեկ-մեկ զարմացնում է՝ ինչպե՞ս կարող են զբաղվել գրականությամբ, երբ չեն տիրապետում այդ առարկային ու մատների արանքով են նայում նրան: Ես մի ընկեր ունեմ, որ ջութակահար է, ասում է՝ եթե մի օր չզբաղվեմ ջութակով, հաջորդ օրը 30 տոկոսով կկորցնեմ վարպետությունս: Եթե գրողը մեկ օր չկարդա, գոնե մեկ տող չգրի, որպես գրող փաբերի մակարդակից դուրս չի գա ու, այսպես ասած, իր ջութակը կնվագի փաբերում: Ներշնչանք պիտի վրա հասնի աշխատելու ընթացքում (ասում են, չէ՞, ներշնչանքով եմ գրում), դու պետք է այնքան աշխատես, որ նույնիսկ չմտածես ներշնչանքի մասին: Եթե դու քեզ համարում ես գրական ընթացքի մաս, այդպիսի մոտեցում պիտի ունենաս, իսկ այդ կնոջ համար գրականությունն ուղղակի ժամանց էր:
-2016 թվականին Մարսելում` ֆրանկոֆոնիայի օրերի շրջանակում, բեմադրվել է քո «Սենյակային հեղափոխություն» պիեսը: Մեզ մոտ կա՞ հետաքրքրություն բեմադրիչների կողմից:
-Մի տղա էր վերջերս հետաքրքրվում, բայց իմ պիեսները ավելի շատ գրականություն են, քան գործողություն: «Սենյակային հեղափոխություն» պիեսի բեմադրությունը 10 րոպե է տևել: Հիմնականում կարճ պիեսներ են: Ես այդ ժանրին անդրադարձել եմ ավելի շատ գրական փորձ ձեռք բերելու համար: Ինչպե՞ս է ֆուտբոլում. կան հարձակվողներ, պաշտպաններ, կիսապաշտպաններ: Հարձակվող գրողն ինձ համար բազմաժանր գրողն է: Ինքս պատմվածք եմ գրել, էսսե, պիես, հիմա էլ վեպի վրա եմ աշխատում: Իմ նախնտրած գրողներն էլ հիմնականում այդպիսիք են՝ Վիտոլդ Գոմբրովիչը, Հանս Հենի Յանը: Այդ առումով Միշել դը Մոնտենն ամենամեծ ազդեցությունն է թողել ինձ վրա, նա գրական նոր ժանրի՝ էսսեի հիմքը դրեց: Ինձ թվում է՝ այժմ գրականությունը կարող է գոյատևել միայն էսսեիստիկանալու ճանապարհով, այսինքն, գրականությունն անընդհատ պիտի փորձության ենթարկվի: Ես ինձ Մոնտենին եմ նմանեցնում, որն իր ամրոցում աշտարակ ուներ, որտեղ բոլորից առանձնանում էր ու գրում: Գրելուց առաջ ճամփորդում էր, փորձառություն էր ձեռք բերում, նոր գրքեր կարդում, իսկ հենց գրում էր, առանձնանում էր աշտարակում ու ստեղծում իր գրականությունը, այսինքն, հավաքում ու ստեղծում, («Աստվածաշնչի» մեջ էլ կա բաժին՝ «Ժողովող»): Ինձ համար գրողը ժողովողն է՝ հավաքողը, մնացածն արդեն տեխնիկայի հարց է:
-Ինչի՞ մասին է վեպը, որ գրում ես:
-Առաջ կարողանում էի ձևակերպել, թե ինչի մասին եմ գրում, հիմա չի ստացվում, քանի դեռ հանգիստ չեմ թողել տեքստը: Երևի գրում եմ վերջակետին հասնելու մասին:

Զրույցը՝
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ