Է՜հ, թատրոն, թատրոն-4

ՊԵՏՐՈՍ ԱԴԱՄՅԱՆԸ` ՇԻՐՎԱՆԶԱԴԵԻ ԲՆՈՒԹԱԳՐՄԱՄԲ

Ոչ ոք այնքան իրավունք չունե իր ժամանակակիցների հիշողության մեջ ապրելու, որքան թատերական դերասանը: Բոլոր արվեստագետների մեջ միայն նա է զրկված իր տաղանդի արտադրությունները ապագա սերունդներին ավանդելու բախտից: Մեռավ դերասանը, մեռա՛ն և նրա գործերը: Հաճախ նա տեսնում է իր մահը կենդանության ժամանակ: Կորցրեց դերասանը իր ձայնը` կորած է և ինքը: Խլացավ, տեսողությունը տկարացավ, զրկվեց, վերջապես, իր մարմնի որևէ մասից, նա այլևս գոյություն չունե:
Երբ ես այժմյան սերունդին նկարագրում եմ Պետրոս Ադամյանին և, համեմատելով եվրոպական խոշորագույն արտիստների հետ, մի քանիսից բարձր եմ դասում, ինձ թերահավատությամբ են լսում: Կարծես, հայ ժողովուրդը նախախնամությունից արդեն դատապարտված լիներ միջակություններ միայն տալու:

Պետրոս Ադամյանը զգում էր իր արվեստի թշվառությունը և շարունակ մտածում էր նրա մասին:
-Կմոռանան ինձ, կմոռանան,- կրկնում էր նա խորին վշտով,- ոչ ոք չի հիշի ինձ իմ մահվան հետևյալ օրը:
Ոչ ոք Ադամյանից առաջ և նրանից հետո մինչև այսօր հայ լեզուն բեմից այնքան երաժշտական չի հնչեցրել, որքան այդ հրաշագործը: Նրա արտասանության մեջ մեր այբուբենի կոկորդային տառերը մեղմանում էին ու քնքշանում: Յուրաքանչյուր բառ մի մարգարիտ էր այդ մարդու շրթունքների վրա:

Ադամյանի արտաքի՞նը: Դա մի գլուխ էր` արժանի Մուրիլյոյի քնքույշ վրձնին: Երբեք հայերի մեջ չեմ տեսել այդչափ կանոնավոր կազմվածք, այդչափ գեղեցիկ գլուխ: Նրա ճակատը բարձր էր, մազերը` գանգուր: Նրա վիզը բարձր էր, բերանը` նուրբ, գծավորված ընչացքը` բարակ, աչքերը` նշաձև և պողպատագույն: Երբ նա հուզվում էր նույնիսկ բեմից դուրս, նրա կես-հռովմեական քթի ռունգերը դողում էին արաբական ձիու ռունգերի պես:

Բայց գեղեցիկ էր միայն նրա գլուխը և մարմնի վերին մասը: Նրա հասակը միջինից վար էր, ոտները ծուռ էին, այսինքն` ծնկները իրարից հեռու` մանկությունից ձի նստած մեկի ոտների պես: Սակայն նա գիտեր մեծ վարպետությամբ շտկել իր թերությունները: Նա իր կոշիկների մեջ դնում էր կրունկներ, ունենալով դրսի կրունկները ևս բարձր: Բեմի վրա նա երբեք չէր մոտենում բարձրահասակ դերասանին կամ դերասանուհուն, որպեսզի հասարակությունը չտեսնե տարբերությունը:

Դժվար էր հավատալ և՛ նրա լացին, և՛ ծիծաղին: Նա կյանքում ևս դերասան էր և շատ ճարպիկ դերասան: Մի անգամ, երբ ես նրա մոտ էի, ծառան ասաց, թե դուրսը սպասում է մի պարոն NN անունով:
-Ասացիր, որ տա՞նն եմ,- հարցրեց Ադամյանը:
-Այո՛:
-Փչանա՛ս դու: Հրավիրի՛ր ներս:
Ծառան դուրս գնաց, և հանկարծ Ադամյանը գունատվեց, ընկճվեց, նիհարեց, միանգամայն այլափոխվեց:
-Ի՞նչ պատահեց, պարոն Ադամյան,- հարցրի ես:
-Ա՜հ գլուխս, ա՜հ մեջքս,- սկսեց տնքտնքալ նա, ճակատը տրորելով:
Ես հասկացա նրա միտքը և հազիվ կարողացա ծիծաղս զսպել:
Ներս մտավ հյուրը, և Ադամյանը տեղից չշարժվեց:
-Ներեցեք, հիվանդ եմ, բոլորովին հիվանդ: Նստեցե՛ ք:
Հյուրը շփոթվեց, չհամարձակվեց նստել:
-Պառկեցեք անկողին, պարոն Ադամյան,- ասաց նա,- ես կարող եմ ուրիշ անգամ գալ:

Ադամյանը ռեալիստ էր բառիս լավագույն իմաստով: Յուրաքանչյուր դեր նա ուսումնասիրում էր մանրակրկիտ բարեխղճությամբ և բոլոր տեսակետներից: Նա աշխատում էր ոչ միայն գեղեցիկ ներկայացնել տիպը, այլև ճշգրիտ: Թույնից մեռնողի վերջին ճիգերն ուսումնասիրելու համար նա մի քանի շուն էր թունավորել:

Ադամյանը ռեալիզմը հղկում ու զարդարում էր ռոմանտիզմի շղարշով: Նրա յուրաքանչյուր շարժումը Համլետի մեջ մի անդրի էր:
Ադամյանն ուներ մի ծառա Ղազար անունով, որին սիրում էր, և որը պաշտում էր իր տիրոջը: Մի անգամ դերասանը Հյուսիսային Կովկասի քաղաքներից մեկում խաղալիս է լինում Ֆրանցի դերը Շիլլերի «Ավազակների» մեջ: Վերջին գործողության ժամանակ խեղդվելու տեսարանը նա այնքան իրական է տանում, որ Ղազարը կուլիսների հետևից վազում է բեմ, գոռալով.
-Վա՜յ, աղաս խեղդվեց, մեռավ…

Համլետն էր Ադամյանի սրբություն սրբությանցը: Համլետ էր երազում նա գիշեր-ցերեկ, Համլետով էր ապրում ու շնչում: Եվ ուներ իրավունքը, այդ դերի մեջ նա չուներ հավասարը ամբողջ Ռուսաստանում:
Այն ժամանակ համաշխարհային ողբերգակ Ռոսսին հրավիրված էր Թիֆլիս: Ադամյանն այնտեղ էր և շարունակում էր իր ներկայացումները: Օտարները Ադամյանի Համլետը համեմատեցին Ռոսսիի Համլետի հետ և առավելությունը տվեցին հայ ողբերգակին:

ՈՒթսունական թվականների չեմ հիշում որ տարին Ադամյանը գնաց Մոսկվա իր ուժերը փորձելու Ռուսիո երկրորդ մայրաքաղաքի հասարակության առջև, որ արվեստների վերաբերմամբ ամենապահանջկոտն է Ռուսիայում: Տպավորությունը մեծ եղավ:
Չեմ հիշում, հայերեն թե ռուսերեն էր խաղում Մոսկվայում ռուս մի խմբի հետ, թե ֆրանսերեն, հիշում եմ լրագրային քննադատությունները: Այն ժամանակվա ամենաառաջին քննադատը` Չույկոն, Ադամյանին դրեց Ռոսսիի և Սալվինիի մեջտեղը, իր տաղանդի հատկությամբ: Պատմում են, որ ծերունի քննադատը Համլետի միջնարարներից մեկում գնում է կուլիսների հետև` Ադամյանին ծանոթանալու: Այդ ժամանակ արտիստը հոգնած, քրտնած իր գրիմը շտկելիս է լինում: Չույկոն հանում է իր վրայից մուշտակը և ձգում նրա ուսերին` ասելով.
-Կարող եք մրսել ու հիվանդանալ:
-Բայց դուք ևս կարող եք մրսել,- շփոթվում է Ադամյանը:
-Փույթ չէ,- պատասխանում է Չույկոն,- իմ մահը կորուստ չի լինի արվեստի համար, մինչդեռ ձեր կյանքը թանկ է:

Շեքսպիրից դուրս նա հեղինակություն չէր ընդունում, և միշտ մի տեսակ հեգնական ժպիտ էր շարժվում նրա դեմքի վրա, երբ հետը խոսում էիր այն հեղինակի մասին, որի գործերի մեջ նա չուներ իր պահանջներին համապատասխան դեր: Սունդուկյանի հետ նա վերաբերվում էր ոչ լիակատար հարգանքով: Մի անգամ նա ինձ չարաչար կշտամբեց, որ ես Շեքսպիրի անվան հետ դրել էի ի միջի այլոց և Սունդուկյանի անունը:
-Դուք վիրավորել եք իմ Աստծուն, ինչպե՞ս կարելի է այդ երկու անունները քովե քով դնել:
-Բայց, պարոն Ադամյան, այդ չի նշանակում, որ ես Սունդուկյանին Շեքսպիրի հետ եմ համեմատում: Այդ ուղղակի անունների պարզ հիշատակում է:
-Ո՛չ, չի կարելի, չի կարելի Շեքսպիրի անունը հիշելիս մի ուրիշ անուն հիշել:

Ադամյանը և նկարիչ էր: Նա նկարում էր փոքրիկ կտավների վրա ամեն ինչ` և պեյզաժ, և մեռյալ բնություն, և պատկեր: Նրա բարեկամ նկարիչները ներողամտությամբ էին վերաբերվում դեպի նրա վրձինը, չկամենալով զրկվել նրա բարեկամությունից:
Մի օր նրա մոտ գալով, գավթում հանդիպեցի հետևյալ տեսարանին: Նրա բարեկամ Սև Սանդրոն, մի երկու մարդկանց հետ, աշխատում էին մի էշ բարձրացնել փայտե բարձր սանդուղքներով:
-Այդ ու՞ր եք տանում խեղճ կենդանուն,- հարցրի ես զարմացած:
-Ադամյանի սենյակը:
-Ինչու՞:
-ՈՒզում է նկարել:
Ադամյանը, պատշգամբի վրա կանգնած, ձեռները գրպանները դրած, հրամաններ էր արձակում բոլորովին լուրջ դեմքով:
Մարդիկ որքան աշխատեցին, չկարողացան կոտրել բիբլիական կենդանու համառությունը: Էշը մնաց վարը ծնկաչոք:
-Լավ, թողեք,- հրամայեց Ադամյանը, ընդունելով ինձ:

Ադամյանը շատ էր սիրում երեխաներին:
-Իսկական արտիստները դրանք են,- ասում էր նա,- խաղում են առանց հուշարարի: Օ՜հ, ես պաշտում եմ փոքրիկներին:
-Ինչու՞ չեք ամուսնանում,- հարցրի ես մի օր:
-Ամուսնանա՜լ,- արտասանեց Ադամյանը հեգնական ժպիտով,- դուք ինձ անիծու՜մ եք:
-Ամենևին:
-Բայց ամուսնությունը դերասանի մահն է:
-Քի՞չ կան դերասաններ, որ ամուսնացել են և սակայն կենդանի են:
-Ո՛չ, արվեստի համար նրանք կես անդամալույծներ են: Ես ցավում եմ նրանց համար:

Ռոսսիի Թիֆլիսում գտնված ժամանակ, ի պատիվ նրա, Ադամյանը խաղաց Համլետ: Ամենքը սրտատրոփ սպասում էին, թե ինչ տպավորություն պիտի գործե հայ արտիստը իտալական հանճարի վրա: Տպավորությունը եղավ ավելի քան նպաստավոր: Ռոսսին հիացավ Ադամյանի Համլետով:
Ահա նրա խոսքերը, սկիզբն` ուրախալի, վերջը` վշտով.
-Անկասկած հանճարեղ դերասան է և զմայլելի Համլետ, բայց, ավաղ, այդ արտիստը մեռնելու է կոկորդի ախտից…
Ռոսսին բժիշկ էր, գիտեր ինչ է ասում: Ադամյանի թավշային, երաժշտական բարիտոն ձայնը նա համարում էր արհեստական:
-Առաջ ռնգային է եղել այդ ձայնը,- բացատրեց նա,- դերասանը վարպետությամբ դարձրել է այն կոկորդային: Եվ ահա նրա կոկորդը մաշվում է:
Կատարվեց Ռոսսիի գուշակությունը: Մի քանի տարի անց Ադամյանը մեռավ կոկորդախտից: Մեռավ Ազգային հիվանդանոցում: Եվ մեռավ, չթողնելով իր մեծագույն տաղանդի մի որևէ հետք, բացի իր սքանչելի լուսանկարներից:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ