Երկու աշխարհների արանքում

Մոսկվայի Տրետյակովյան պատկերասրահում շուրջ 2 ամիս հանրության դատին էր ներկայացվել ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ, ԽՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր Նիկողայոս Նիկողոսյանի ստեղծագործությունների անհատական ցուցահանդեսը՝ նվիրված վարպետի ծննդյան 100-ամյակին, նրա կենդանության օրոք: Հայաստանի կառավարությունը, ի դեմս մշակույթի նախարարության, անըմբռնելի հետևողականությամբ անմասն մնաց վերոնշյալ աննախադեպ հանդեսից, չնայած «Իրատեսի» հնչեցրած հորդոր-պահանջին: Սակայն պարտքը մարել է պետք, և փորձենք ինքներս դա անել՝ ծաղկաքաղ անելով ճանաչված արվեստաբան ՄԱՐՏԻՆ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԻ «Երկու աշխարհների արանքում» էսսեից:

«Պատերազմը նոր էր սկսվել, և նրան հեռացրել էին Լենինգրադի Գեղարվեստի ակադեմիայի արդեն իսկ առաջին կուրսից՝ իր համակուրսեցուն ապտակելու համար: (Հիմա առաջվա նման չի կարող պահել արդար զայրույթը): Ակադեմիայից հեռացված ուսանողը վերադարձավ Հայաստան: Այստեղ անդուլ աշխատանքի և նվիրվածության շնորհիվ նա հասավ այնպիսի մի մակարդակի, որ 1944-ին մոսկովյան ցուցահանդեսում նրա դիմաքանդակները արժանացան Ալեքսանդր Մատվեևի հիացմունքին: Նիկողոսյանը բացառության կարգով ընդունվեց Մոսկվայի գեղարվեստական ինստիտուտի հինգերորդ կուրս՝ Մատվեևի արվեստանոց:
ՈՒրեմն Նիկողոսյանի բարձրագույն կրթությունը տևել է երեք տարի, ընդունվել է Լենինգրադի ակադեմիան, ավարտել է Մոսկվայի ինստիտուտը: 1948-ին սոցռեալիզմի գեներալներ Վուչետիչը, Ազգուրը, Ա. Գերասիմովը, Տոմսկին, Մանիզերը հարձակվեցին խորհրդային տաղանդավոր քանդակագործ Ալեքսանդր Մատվեևի՝ Նիկողոսյանի ուսուցչի վրա:

«Իզվեստիան» իբրև գերագույն դատավոր ուղղակիորեն խառնվեց քանդակի նեղմասնագիտական խնդիրներին և ծաղրեց Մատվեևի մանկավարժական մեթոդը. «Ի՞նչ է նշանակում ծավալային-պլաստիկական տեսողունակություն»: Ընթերցողները մեծ մասամբ հարցնողի կողմնակիցներն էին, որովհետև չէին կարողանում ըմբռնել համատեքստից դուրսմղված անհասկանալի արտահայտությունը: Սակայն կային մարդիկ, որոնց մեջ էր Նիկողոսյանը, որոնք զգում էին պահի անհեթեթությունը, երբ արդարությունն ի տես բոլորի գանակոծվում էր: Սարյանը, Կոնչալովսկին, Էրենբուրգը, Վիկտոր Շկլովսկին նամակ հղեցին Մոլոտովին, ուր ասված էր. «Մեծ արվեստագետի արհեստական մեկուսացումը թուլացնում է խորհրդային արվեստի նշանակությունը»: Սակայն մեծ արվեստագետները չկարողացան օգնել իրենց բարեկամներին, որովհետև այն ժամանակ Վուչետիչը և նրա նմանները դեռևս ազդեցություն ունեին «միջնաբերդի» վրա: Եթե նշանավոր մարդիկ անզոր եղան վերականգնելու Մատվեևի դասախոսական աշխատանքը (նրան հեռացրել էին ինստիտուտից), ի՞նչ կարող էր անել երիտասարդ Նիկողոսյանը: Սակայն պարզվում է, որ այդ չափազանց շարժուն տղան, երբ 1945-ին վերապատրաստվում էր Մոսկվայի հայկական մշակույթի տանը, իրեն ամենևին անօգնական չէր զգում: Նա օգնեց, որ Մատվեևը վերջապես ստանա մեկուսացված բնակարան: Ինչպե՞ս կարողացավ դա անել:

Նա իր ուսուցչին օգնել էր ԽՍՀՄ արտաքին գործերի փոխնախարար Իվան Մայսկու միջոցով: Պետական այդ պաշտոնյան չափազանց զարգացած անհատականություն էր, քսան տարի եղել էր ԽՍՀՄ դեսպանը Անգլիայում: Նիկողոսյանը իր ազատության և անմիջականության շնորհիվ դիվանագետի հետ ծանոթացել էր առանց որևէ միջնորդի, ուղղակի մոսկովյան ցուցասրահներից մեկում: Հետո քանդակագործը ստեղծեց Մայսկու դիմաքանդակը, և նրանք մտերմացան:

Մոսկովյան մի հավաքի ժամանակ ես լսել եմ նրա «հրաբխային» ելույթներից մեկը: Դահլիճն ուղղակի մագնիսացած, «շունչը պահած» լսում էր: Բոլորը հուզված էին, մեղավորի պես նայում էին նրան իբրև վերին մի դատավորի, որը շիտակ ու անմիջական, նաև դաժանորեն ճշմարտացի մեղադրում էր բոլորին: Եվ նրանք կարծես սպասում էին կարեկցանքի: Իսկ նա ներում չէր շնորհում ոչ իրեն, ոչ ուրիշներին:

-Մենք բոլորս խոտանարարներ ենք, և դա սարսափելի է,- ասում էր նա, և նրա ոչնչացող շեշտը բոլորին հանում էր թմբիրից, անտարբերությունից, անհոգությունից:
Իսկ ինչպե՞ս էր նա քանդակում: Դա մի առանձին ստեղծագործական ընթացք է, որ հիշեցնում է Վարդան Աճեմյանի փորձերը: Սակայն եթե նշանավոր բեմադրիչի փորձերը վերջում բավականաչափ սրբագրվում էին, ապա քանդակագործը ջանում է մի քիչ սրբագրել:
Վերջին տարիների նրա քանդակները, ինչպես երևաց մոսկովյան անհատական ցուցահանդեսներում, լարված են, հարցականի պես ուղղված դեպի հանդիսատեսը, այցելուն:
Նա հիմա մեծ երկրի նշանավոր դեմքերից է, դարձյալ ապրում է մայրաքաղաքում, շփվում է տարբեր գործիչների, էլիտայի գեներալների հետ... Սակայն իր էությամբ նա այն նույն տղեկն է, որ Երևանի պարարվեստի ուսումնարանն ավարտելով՝ պատերազմի նախօրեին մեկնեց Հյուսիս՝ սովորելու»:

Վրեժ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Ողբերգազավեշտ՝ պետականակերտման նվագակցությամբ
• Մշակութային ճակատը երկրի փրկօղակ
• Ռազմաքաղաքական ուխտագնացություն դեպի Վաղարշապատ
• Եվ կրկին կիսալուսին յաթաղանն արյուն է վիթում
• Երկրի կանաչ դեսպանը
• Որդան կարմիր երկիրի երկունքը․ դար XX (էսսե)
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• «Կերպարվեստի Արարատ երկրում»
• Հայաստանը` Կերպարվեստի Արարատ երկիր (հռչակագիր)
• Անատոլի Ավետյանի Վանաձորը, երկիրն ու աշխարհը
• Ակսել Բակունցի հանճարն ուղենիշ է ինձ համար. Արամ Մաշուրյան
• «Սորոսի արտաքսումը»
• «Մի թողեք ճայերը ծիծաղեն» կամ՝ Մուշեղիչին վայել տոն
• Հռչակագիրը՝ փակուղում
• Կարմիր բերետավոր... դիտահորեր
• «Լաոն կհեծնի՞ կարմիր նժույգ»
• Զարթնի՛ր, Լաո (ուղերձներ Ժամանակավոր կառավարությանը)
• «Պապլավոկ․13-րդ սեղան»
• «Պապլավոկ․13-րդ սեղան»

Մեկնաբանություններ