Տնտեսակա՞ն պատերազմ, թե՞ քաղաքական

Հունիսը Հայաստանում սկսվեց տնտեսական պատերազմով, առայժմ հաղթում է վարչապետը, բայց որքանո՞վ է նրա հաղթանակը հիմնավոր ու տևական: Իրադարձությունների մանրամասների մեջ չմտնելով ու չփորձելով տնտեսագիտական գնահատականներ տալ, որ միայն տնտեսագետները պիտի անեն, փորձենք ամփոփել մի քանի օրվա այդ և այլ զարգացումները:

Փաստացի` Հայաստանի ամբողջ իշխանությունը միայն մի խնդիր է դրել իր առաջ` պայքար կոռուպցիայի դեմ: Գուցե այն պատկերացումով, որ կոռուպցիան ամենուր է ու բոլորը կոռուպցիոներ են: Մեղավորության կանխավարկածը տարածել հազարավոր մարդկանց վրա, մեղմ ասած, ոչ իրավական է, ոչ բարոյական, ոչ էլ իմաստ ունի: Գուցե միջազգային կառույցներն են բարձր գնահատում այդ պայքարը ու ֆինանսական աջակցության պայման են դնում: Գուցե քաղաքական հաջողությունը պահելու ամենահուսալի ձևը հանրային հնչեղություն ունեցող բացահայտումներն են, որ թեկուզ պոպուլիզմ են, բայց արդյունք են տալիս: Եթե բոլոր նախարարները պիտի իրենց ոլորտները ղեկավարելու օրակարգային առաջին կետ ունենան «իրենց» կոռուպցիոներներին ջրի երես հանելը, գոնե մի քիչ բուն գործով զբաղվելու համար նախարարություններում պետք է ստեղծել կոռուպցիայի դեմ պայքարի առանձին վարչություն` և ավելի արդյունավետ կաշխատեն, և աշխատատեղեր կստեղծեն: Բացահայտումների հաշվին վերականգնված գումարներից էլ թող աշխատավարձ ստանան, որ բյուջեից հավելյալ ծախսեր չպահանջեն: Այլապես ԱԱԾ-ն կարող է վերածվել պետության պետության մեջ, որ հակասում է մարդու իրավունքներին ու իրավական պետության գործառույթներին: Սա` մեկ:

Երկրորդ` ակնհայտ է, որ տնտեսական պատերազմը հիմքում քաղաքական խնդիր է լուծում` փակել նախկին իշխանության ֆինանսական հոսքերը:
Երրորդ` քրեաօլիգարխիկ համակարգի դեմ հատվածական պայքարը` «Մեկին խփենք, որ մյուսներին դաս լինի» սկզբունքով վայել չէ թավշե հեղափոխության առաջադրած նպատակներին ու ստեղծած մթնոլորտին: Պատեհ-անպատեհ հայտարարել, որ Հայաստանում իշխանությունը ժողովրդի ձեռքին է և ժողովրդի անունից միանձնյա որոշումներ ընդունելը ժողովրդավարության ճիշտ հակառակն է: Կառավարությունը պիտի ոչ թե կարգախոսներ ու կոչեր նետի ժողովրդին, այլ ծրագիր ներկայացնի ու բացատրի իր որոշումների պատճառներն ու ակնկալած արդյունքները: Դա այն ծրագիրը չէ, որ պիտի ներկայացվի ԱԺ, դա ժողովրդին ներկայացվող հաշվետվություն է:

ԱԱԾ-ն քրեական գործ է հարուցել «Երևան Սիթի» սուպերմարկետներում կեղծ ձեռնարկատիրության և առանձնապես խոշոր չափերով հարկերը, տուրքը կամ պարտադիր այլ վճարը չկատարելու համար։ «Ալեքս Հոլդինգ» ընկերությունում ուսումնասիրությունները ցույց էին տվել, որ տարիներ շարունակ ընկերության աշխատակիցների ու նրանց ընտանիքների անդամների և ծանոթների անվամբ, հիմնականում նույն նոտարի մոտ, գրանցվել են 461 ԱՁ-ներ, որոնք գործել են «Երևան Սիթի» սուպերմարկետների ցանցում: Նախնական հաշվարկի համաձայն ընդհանուր վաճառքի շրջանառությունը կազմել է 40 միլիարդ դրամ, վճարվել է 2 տոկոս շրջանառության հարկ՝ 20 տոկոս ԱԱՀ-ի և շահութահարկի փոխարեն: Իրավապահները ճշտում են պետությանը պատճառված վնասի չափերը։ Առաջին հայացքից անօրինականությունն ակնհայտ է, բայց պարզվեց, որ Սամվել Ալեքսանյանը միայնակ չի նման որոշում ընդունել, ու բոլորն էլ տեղյակ են եղել: Նպատակն էլ գների ցածր մակարդակ պահելն ու գյուղացիներից գյուղմթերքները ձեռք բերելն է եղել: Թեպետ «սիթիները» դարձան կոռուպցիայի դեմ պայքարի թիրախ, հարցը միայն Սամվել Ալեքսանյանին ու նրա բիզնեսին չի վերաբերում: Արտասահմանյան որևէ մեծ քաղաքում սուպերմարկետներ քաղաքի կենտրոնում չեք գտնի, ուզու՞մ եք մի տեղից ամեն ինչ ու համեմատաբար էժան գնել, բարի եղեք հասնել քաղաքի ծայրամաս ու անպայման աշխատանքային օրերին:

Կիրակի օրերը սուպերմարկետները չեն աշխատում: Փոխարենը հնարավորություն է տրվում փոքր ու միջին բիզնեսին զարգանալ` ապահովելով սպառումը հանգստյան ու տոնական օրերին, երբեմն էլ շուրջօրյա աշխատելով: Հայաստանում հակառակ մոդելն է` սուպերմարկետները քաղաքի բոլոր թաղամասերում են, երբեմն մի քանիսը նույն հատվածում, որ մրցակցությունից դուրս է մղում ոչ միայն շուկաներին, որտեղ տեր ու տիրական են վերավաճառողները, այլև փոքր ու միջին ձեռնարկատերերին: Եվ այս շրջանակում պտտվում են տասնյակ հազարավոր մարդիկ, որ նաև հարկեր չեն մուծում ընդհանրապես: Մի կողմից նրանք վնասում են պետությանը ու կոռուպցիոներ են, նվազագույնը` չարամտորեն խուսափում են հարկեր վճարելուց, մյուս կողմից վերավաճառողների խավը ինքնազբաղվածությամբ աշխատանքի հարց է լուծում: Նրանց մեջ կան և բարձրագույն կրթությամբ մարդիկ, որ աշխատանքի այլ տարբերակ չեն գտել, իսկ ապրել պետք է, ու զբաղվում են վերավաճառքով: Ապահովեք նրանց աշխատանքով ու պահանջեք աշխատել օրինական դաշտում:

Խնդիրը իրականում շատ ավելի խոր է, քան ներկայացվում է հասարակությանը իբրև պայքար կոռուպցիայի դեմ: Հենց այդ պատճառով լուրջ ուսումնասիրություն է պետք ու ոչ թե հետևանքների, այլ պատճառների վերացում: Սամվել Ալեքսանյանի նույնիսկ ձերբակալությունն ու քրեական պատասխանատվության ենթարկելը իրավիճակ չեն փոխի: Պատասխանատվության ենթարկեք բոլոր բարձրաստիճան պաշտոնյաներին, ում թողտվությամբ է տեղի ունեցել այս ամենը, իբրև արդյունք ունենալու եք խոշոր բիզնեսի օտարում ու ֆինանսական կապիտալի արտահոսք Հայաստանից, որից փոքր ու միջին ձեռներեցները չեն շահի, ընդամենը կարող է պարենային ճգնաժամ ստեղծվել երկրում, քանի դեռ չեն գտնվել համարժեք արտադրող-սպառող շղթայի կարգավորման մեխանիզմներ:
Պետեկամուտների կոմիտեի փոխնախագահ Ռաֆիկ Մաշադյանը ասել է, որ իրենց համար ԱԱԾ բացահայտած սխեման գաղտնիք չէր: ՀՀԿ խմբակցության ղեկավար Վահրամ Բաղդասարյանն էլ ասել է, որ ցանցային սուպերմարկետներում գործած մեխանիզմը ներդրվել է բոլորի իմացությամբ, քննարկման արդյունքում, որին մասնակցել է նաև ինքը` եթե գյուղմթերքի վաճառակետերը ավելացված արժեքի հարկի դաշտում գործեին, սուպերմարկետներում 60 տոկոսից ավելի թանկացում կլիներ: «Որպեսզի գյուղացին չտուժի և մթերում իրականացվի, միջանկյալ լուծում է գտնվել»,- ասել է Վահրամ Բաղդասարյանը: Միջանկյալ լուծման օրինականությունն այսօր կասկածի տակ է դրվում քաղաքական իրավիճակի փոփոխության պատճառով: Ինչու՞ իշխանության ու խոշոր բիզնեսի պայմանավորվածությունը օրենքի տեսք չի ստացել: Սա հարց է, որ պիտի պատասխանվի: Ի վերջո` օրենքով արգելված չէ, որ մի տարածքում գործեն երկու կամ ավելի տնտեսավարող սուբյեկտներ։ Այդ եղանակով Հայաստանում գործել է ցանցային առևտրով զբաղվող 11 խոշոր կազմակերպություն: ՈՒ ի՞նչ: Ոմանց համար բացահայտ օրինազանցություն է, ոմանց համար` ապրուստի միջոց, օլիգարխների համար՝ շահույթի միջոց: Հարկային դաշտում իշխանությունն իրավունք չունի ինքնուրույն որոշում կայացնել, հարկերը սահմանվում են օրենքով:

Բիզնեսի չարաշահումները պետք է հայտնաբերեն հարկային տեսչական մարմինները, եթե երեկ կարող էր պատճառաբանվել, որ հարկային մարմինների իմացությամբ ու թողտվությամբ են եղել չարաշահումները, ինչու՞ այսօր էլ ՊԵԿ-ի գործն ԱԱԾ-ն է անում: Կառավարությունը ունի՞ բավարար հնարավորություններ տնտեսության առողջացման համար այստեղ ու հիմա: Բացի ԱԱԾ-ից ու վարչապետի սպառնալիքներից: Նախապատրաստվու՞մ են օրենսդրական փոփոխություններ, որ հարցը հիմքում լուծվի: Վարչական մեթոդների կիրառումն արդյունավետ է կարճաժամկետ հեռանկարում: Բայց որևէ մեկը կարո՞ղ է հիմա ռեալ գնահատել, թե որքանով է շահեկան հարկային դաշտում թափանցիկ աշխատելը, երբ ոչ ոք այդ դաշտում չի աշխատել: Փաստացի ի սկզբանե եղել են անհավասար մրցակցություն և անհավասար պայմաններ: Պետք է գնահատել, թե հարկային օրենսգրքով ու դրույքաչափերով աշխատելու պարագայում ինչքանո՞վ է ՀՀ-ում բիզնեսը շահավետ, որքանո՞վ է բիզնեսի տված արդյունքը մատչելի: Նոր պահանջների կատարման դեպքում ո՞վ կարող է ասել` գները կբարձրանա՞ն, թե՞ կիջնեն: Երբ մրցակցային պայմաններ չկան, խոշոր գործարարների տուգանումները, հարկային դաշտ բերելը կհանգեցնի ապրանքների ու ծառայությունների գների բարձրացման: Ժամանակ է պետք ստվերից ազատվելու, մրցակցային պայմաններ ստեղծելու ու արդյունքներ ստանալու համար` գների նվազում, բյուջեի եկամուտների ավելացում:

Պետությունը չի հանդուրժում ակտիվիստի քայլեր: Պետությունը կառավարելը միայն որևէ ոլորտում մասնակի բարեփոխում անելը չէ: Պետությունը միասնական կառույց է, բոլոր մասերը պետք է համաչափ ու նույն ուղղությամբ աշխատեն: Պոպուլիզմը շատ արագ հակադարձ արդյունք է տալիս: Եթե ԱԱԾ-ն հայտարարում է, որ նախորդ քաղաքական իշխանության հետ համաձայնեցված նույն սխեմայով են գործել 11 խոշոր առևտրային ցանցեր, ինչու՞ է նրանց կոչ անում ինքնակամ հաշվարկել պարտավորությունների թերակատարումը և նույն քայլերը չի ձեռնարկում նրանց դեպքում: Զգուշանում է սաբոտաժի՞ց ու ընդհանրական դիմադրությունի՞ց, որի հետևանքները կանխատեսելի չեն: Ինչու՞ է Սամվել Ալեքսանյանն ընտրվել ցուցադրական պայքարի օբյեկտ: Թե՞ նոր իշխանությունն էլ հասցրել է յուրայիններ ունենալ, որ անձեռնմխելի են: Պատահակա՞ն էր այս օրերին «Ռոսիա մոլում» «Քարֆուրի» նոր մասնաճյուղի բացումը: Այս ամենից ի՞նչ հետևություն են անում մյուս օլիգարխները: Ի վերջո` միայն Սամվել Ալեքսանյանը չէր, որ տարիներ շարունակ հանգիստ ապրել ու աշխատել է` վստահ, որ իրավապահ կառույցների հետ խնդիր չի ունենա, որովհետև իր բոլոր քայլերը համաձայնեցված են քաղաքական իշխանության հետ: Լինելու՞ է տնտեսական համաներում և նոր պայմաններով աշխատանքի համաձայնություն, թե՞ դիմադրությունը շարունակվելու է այս կամ այն ձևով, այս կամ այն չափով: Մի կողմից դատական գործընթացներով, մյուս կողմից` գնաճով: Իսկ գուցե լուծվում է արտահերթ ընտրություններից առաջ քաղաքականությունից բիզնեսի հեռացմա՞ն հարցը: Իշխանությանը նրանց ծառայությունների ու ծառայությունների դիմաց արտոնություններ տալու անհրաժեշտության վերացման պատճառով: Պատրա՞ստ են նոր պաշտոնյաները կառավարելու: Եվս քանի՞ ֆեյսբուքյան կոչ է անելու Նիկոլ Փաշինյանը` բոյկոտել «թալանչիներին և կոռուպցիոներներին». «Նրանք, ովքեր ուզում են արհեստական թանկացումներով ապացուցել, թե ապօրինությունն ավելի լավ է, քան օրինականությունը, շատ արագ իրենց վրա կզգան օրինականության համոզիչ ուժը»: Իհարկե` ապօրինությունը օրինականության հետ չես համեմատի, խնդիրը օրինականության հաստատումն է բոլոր ոլորտներում: Գյուղնախարար Արթուր Խաչատրյանը, անդրադառնալով սուպերմարկետների տնօրենների բարձրացրած խնդրին, որ օրինական դաշտում աշխատելիս գնաճ կլինի, ասել է. «Հիմա որոշ ապրանքատեսակների համար տարբերությունը կարող է ընդամենը 50 դրամ լինել, բայց, միևնուjն է, միջինացված, շուկաներում ավելի մատչելի է: Մեզ մոտ շուկաները դարձան ոչ մատչելի, երբ գյուղացու տեղը գրավեցին վերավաճառողները: Հիմա մեր խնդիրն է, բոլորի խնդիրն է, որ կարողանանք այնպես անել, որ գյուղացին բերի իր ապրանքը վաճառի»: Եթե սա է ոլորտի ղեկավարի պատկերացումը, նա չի պատկերացնում իրավիճակը: Գյուղացին արտադրող է, առևտրական չէ: Եթե գյուղացին ստանձում է իր արտադրանքի սպառումը, այսինքն` ժամանակ է հատկացնում, տրանսպորտի ու փոխադրման ծախսեր է, շուկաների վարձ, կվաճառվի, չի վաճառվի պատասխանատվություն, նա այլևս չի հասցնի իր բուն գործն անել: ՈՒ՝ ի՞նչ: Պատասխան ունի՞ գյուղնախարարը «Ի՞նչ անել, որ գյուղացու արտադրանքը վաճառվի իր համար շահեկան գնով, քաղաքացին էլ գնի իր համար շահեկան գնով որակյալ մթերք» հարցին: Թե՞ նա էլ է կոռուպցիայի դեմ պայքարում:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ. Գ. Սպասել Նիկոլ Փաշինյանի նոր շրջայցին սուպերմարկետներով ու ֆեյսբուքյան գրառումների՞ն, թե՞ կառավարությունը կսկսի աշխատել:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ