Մուրացկանները (պատմվածք)

Oգոստոսին լրանում է մեծանուն գրող Վիլյամ Սարոյանի ծննդյան 110-ամյակը:
Սույն պատմվածքը հայերեն լույս է տեսել 1937 թ., անգլերենից արևմտահայերեն է թարգմանել Սարգիս Չնկրեանը, ես այն վերածել եմ արևելահայերենի:

Վիլյամ ՍԱՐՈՅԱՆ

Որոշ ժամանակ ես ճամփորդում էի ու Եվրոպա մեկնեցի:
Ես ուղղակի գնացի ու տեսա աշխարհը: ՈՒր գնացի, տեսա նույն բանը` աշխարհ և մուրացկաններ: Տեսա մուրացկանների բոլոր տեսակները:
Տեսա հարուստ մուրացկաններ և աղքատ մուրացկաններ, հպարտ մուրացկաններ ու նսեմացած մուրացկաններ, գեր մուրացկաններ ու նիհար մուրացկաններ, առողջ մուրացկաններ ու հիվանդ մուրացկաններ, անխաթար մարմնով ու հաշմանդամ մուրացկաններ, իմաստուն մուրացկաններ ու տխմար մուրացկաններ:
Ես տեսա սիրողական մուրացկաններ և արհեստավարժ մուրացկաններ: Արհեստավարժ մուրացկանը նա է, ով մուրում է ապրուստ հայթայթելու համար: Նա փող է մուրում` դրանով հաց գնելու համար:

Աշխարհում ամեն մարդ, մեծ թե փոքր, այս կամ այն տեսակի մուրացկան է: Քահանան Աստծուց շնորհք է մուրում: Եվ թագավորը ինչ-որ բանի փոխարեն մեկ այլ բան է մուրում: Երբեմն ժողովրդից հավատարմություն է մուրում, երբեմն էլ Աստծուց` ներում: Աշխարհում ոչ ոք չի կարող տասը տարի ապրած լինել` առանց Աստծուց ներում մուրացած լինելու:
Ես տեսա ուրախ մուրացկաններ ու տխուր մուրացկաններ:
Ամենաուրախ փոքրիկ մուրացկաններից մեկը, որ երբևէ տեսել եմ, ինը կամ տասը տարեկան մի ռուս մանչուկ էր, որ Կիևից հարավ` Խարկով տանող ճանապարհի վրա, պստիկ գյուղի կայարանում գնացքների էր սպասում: Մի առավոտ, շատ կանուխ, նա դիմավորեց այն գնացքը, որով ես էի ճամփորդում: Կարծեմ, գնացքում բոլորը քնած էին: Մանչուկը զիլ ձայնով երգեց և արթնացրեց ճամփորդներից շատերին, այդ թվում և` ինձ:

Նա երգեց առավոտվա զվարթ աքլորի նման: Երգեց հրեշտակի նման: Հագել էր ցնցոտիներ ու բոկոտն էր, բայց իր դեմքը հրեշտակի փայլուն դեմք էր և ձայնը` հրեշտակի ձայն: Նրա ձայնը ամենաբարձր, ամենաանաղարտ, ամենապարզ, ամենաուժեղ, ամենազվարթ և ամենախիզախ ձայնն էր, որ երբևիցե լսել էի, և այդպիսին էր նաև նրա երգը:
Ես չհասկացա երգի բառերը, բայց ըմբռնեցի երաժշտությունը: Ենթադրում եմ՝ բառերն արտահայտում էին այն, ինչ երաժշտությունն էր` զվարթություն, ուրախություն, հպարտություն, հրճվանք, պարզություն, ծանրախոհություն, ուժ և անվեհերություն:
Մուրացկանը տղուկ էր, անտարակույս` որբ, անտուն, առանց հոր կամ մոր, հորեղբոր կամ հորաքրոջ, եղբոր կամ քրոջ, ազգականի կամ բարեկամի: Բարեկա՞մ. այնքան բարեկամներ ուներ, սակայն, որքան աշխարհում մարդ կա` բարի թե չար:

Քնած էի գնացքի երրորդ կարգի վագոնում, փայտե նստարանի վրա: Եվ առտու կանուխ նրա ձայնն արթնացրեց ինձ, ու ես ելա և հրճվեցի աշխարհով ու Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունով կամ ինչ անունով, որ կոչվում է:
Կովկասցի թխամաշկ գյուղացին էլ, որ քնած էր դեմի նստարանին, արթնացավ: Նա վառեց ռուսական մի գլանակ, ծուխը քաշեց, հորանջեց ու ժպտաց: Նա ցույց տվեց ձայնի կողմը և կարծեմ ինչ-որ բան ասաց ռուսերեն:
Երգը, որ երգեց այն ռուս մանչուկը, անկարելի է նկարագրել և անկարելի է մոռանալ: Նա սկսեց թափով, բուռն կերպով հասավ իր ձայնի գագաթնակետին` աքաղաղի կանչին, որ վերջում լինում է անտանելիորեն առլեցուն առավոտվա բերկրանքով, երբեմն հասնելով ավելի նոր, գրեթե անհավատալի մեծ ուժգնության, ցնծության ու հրճվանքի:
Ես ոտքի կանգնեցի, մկաններս ձգեցի ու վառեցի ռուսական մի գլանակ: Ապա վազեցի առաջին իսկ պատուհանի մոտ, փեղկն իջեցրի ու նայեցի երգողին, որ հայացքը վեր հառած գնացքին էր նայում` երգելով, խնդալով և ինքն իրեն վեր-վեր անելով, ճիշտ ինչպես աքլորը: Մինչ պատուհանին հասնելս ոչ ոք չէր եկել նրան տեսնելու ու լսելու: Նա գնացքի համար էր երգում:

Երգի մեջ տխրություն կար, բայց այնպիսի տխրություն, որ պահպանել էր ուրախությունը:
Տղան ջլապինդ էր, ճկուն, ուժեղ, խարտյաշ և արևից, քամուց ու աշխարհից` թխամաշկ:
Նա մի անգամ երգեց ու վերջացրեց: Հետո ժպտաց ինձ, և ես փութկոտորեն սկսեցի գրպաններումս ռուսական մանրադրամ փնտրել:
Կովկասցի թխամաշկ գյուղացին էլ մոտեցավ մեկ այլ պատուհանի, բացեց այն, դուրս նայեց ու մի քանի բառ ասաց տղային: Չհասկացա ինչ ասաց, բայց հարց էր, թերևս տղային հարցրեց, թե անունն ինչ է: Տղան մի քանի բառով պատասխանեց գյուղացուն: Հետո, երբ ցույց տվեցի մետաղադրամները ու ներքև սահեցրի, նա վայելչորեն բռնեց դրանք, ռուսերեն շնորհակալություն հայտնեց և սկսեց կրկին երգել նույն երգը. ճիշտ այն, ինչ ուզում էի, որ աներ:

Մինչ գնացքը կշարժվեր, նա ուրիշ մարդկանց էլ արթնացրեց: Բոլորն էլ ուրախացան նրանով: Անհնար է մոռանալ այդպիսի երգ և, կհամարձակվեմ ասել, որ անկարելի բան է կյանքի ընթացքում երկու անգամ այդպիսի երգ լսել:
Նման երգը բխում է ամբողջ ժողովրդի սրտից, ամբողջ զորությունից և ամբողջ դարավոր տառապանքից: Առաջիկա հիսուն տարվա ընթացքում ես կարող եմ հարյուր անգամ մեկնել Ռուսաստան, բայց շատ եմ կասկածում, թե կլսեմ նման երգ: Այդ երգը այն բաներից մեկն էր, որ ինձ ուրախություն պատճառեց Ռուսաստանում:

Մեկնեցի Շոտլանդիայի Էդինբուրգ քաղաք և շատ հին ու նեղ փողոցում գտա բավական լավ հյուրանոց` բլրի զառիթափի վրա: Սենյակս փողոցին էր նայում:
Էդինբուրգն ալեհեր ու տխուր մի քաղաք է: Էդինբուրգում էլ մուրացկաններ կային: Նրանց մի խումբ եկավ մեր փողոց, կանգ առավ իմ հյուրանոցի առջև ու սկսեց համերգ տալ:
Այդ մուրացկանները երեք երիտասարդներ էին: Մեկը թմբուկ էր խփում, մյուսը բանջո էր նվագում, իսկ երրորդը, որ նրանցից ամենամեծ արվեստագետն էր և նրանցից ամենամեծ մուրացկանը, ձայնափող էր նվագում ու պարում ուղղակի փողոցում, ուղղակի աշխարհում և ուղղակի աշխարհ-թատրոնի բեմի վրա:

Այդ տեսակ երաժշտությունը սքանչելի է դրսում` աշխարհում: Չգիտեմ, թե դա ինչպիսին կլիներ ներսում` թատրոնում, բայց կասկածում եմ, որ նույնիսկ կես փայլն ունենար, ինչպես դրսում: Այդ տեսակ երաժշտության բեմը աշխարհը պիտի լինի:
Այսպիսի բաներն են, որ ուրախացնում են ճամփորդին: Սրանք մարդկային բաներ են: Ես չայցելեցի այն վայրեր, ուր զբոսաշրջիկներն են այցելում: Ես ուզում էի ճանաչել աշխարհում ապրող ժողովուրդներին: Ես ուրախությամբ եմ հիշում մուրացկանների այդ ձայները: Եվ մուրացկանների այդ խումբը հոյակապ էր. թմբկահարը, բանջո նվագողը և երգողն ու պարողը սքանչելի էին:
Էդինբուրգի` այդ ալեհեր ու տխուր քաղաքի, այդ մեծ և ազնիվ քաղաքի դարակուտակ անդորրը խորտակեցին երեք մուրացկաններն իրենց խոր, մելամաղձոտ շոտլանդական բարկությամբ:

Նրանց պարածն ու երգածը շոտլանդական երաժշտություն չէր. փքափող չկար: Երիտասարդները հագել էին ամենօրյա սովորական շորեր, բացի երգողից ու պարողից, որ հագել էր կարճ վերարկու ու գլխին դրել դերբի:
Նա երգում էր միայն կրկնեղանակը: Երբ նվագողները հասնում էին կրկնեղանակին, նա ձայնափողը մոտեցնում էր շուրթերին ու երգում: Կրկնեղանակը կատարելուց հետո նա նույն կրկնեղանակը պարում էր:
Նա պարում էր այն մարդու նման, որը բարկացած էր ու չէր ուզում, որ իր բարձրացրած ոտքերը հենց այնպես գետնին ընկնեին, այլ դրանք դոփում էր մեծ արագությամբ, մեծ եռանդով ու մեծ բարկությամբ: Նա պարելով փողոցի զառիվայրով ներքև էր իջնում և դարձյալ պարելով վերադառնում փողոցն ի վեր:
Նա ինչ-որ բան էր երգում, որ շատ ջանացի մտապահել, բայց ինչ որ հիշում եմ, հետևյալն է. «Հա՛, յա հայքա, վեյքա հո՜» և այլ բառեր նույն լեզվով:
Ոստիկանները քշեցին մուրացկաններին: Ես վերցրի վերարկուս ու գլխարկս, ներքև վազեցի ու հետևեցի նրանց:

Երգողին կես ոսկի տվեցի և զրուցեցի հետը: Մի՞թե ոստիկանները մշտապես հետապնդում են իրենց: Այո՛, երբեմն էլ բանտարկում են: Դա կախված էր այն բանից, թե իրենք որ թաղամասում էին: Իրավունք չունեին մոտենալու առևտրական փողոցներին, իսկ այլ փողոցներում էլ ոստիկանները թույլ չէին տալիս կանգ առնել, այլ ստիպում էին քայլել:
Հինգ փողոց անցնելով` խումբը կրկին կանգ առավ ու սկսեց նույն համերգը: Երգում էին միայն մեկ երգ, որ էր «Հա՛, յա հայքա, վեյքա հո՜»-ն:
Մտածեցի, որ այդ երգը հորինել են տղաները և այդ մասին հարցրի երգողին ու պարողին: Ո՛չ, դա մի ամերիկյան երգ էր: Երգի անունն էլ ասաց: Հետո, երբ նա կրկին երգեց, ուշադրությունս սևեռեցի, բայց դա ամերիկյան երգ չէր: Ես գիտեի՝ ինչ բան է ամերիկյան երգը, դա այդպիսին չէր: Ամերիկյան երգը մեկ տասներորդն իսկ չուներ այն բարկության, որ կար այս երգի մեջ:

Լոնդոնում ճամփորդների հյուրանոցի երրորդ հարկում մի սենյակ վարձեցի, որ նայում էր փողոցին:

Այդ փողոցից տեսակ-տեսակ մուրացկաններ էին անցնում, որոնք առհասարակ երաժիշտներ էին, բայց ծաղկավաճառներ էլ կային:
Խոշորամարմին, շփացած, հիսունին մոտ մի կին կար, որ ձեռքին մի փունջ վարդ` փողոցով դանդաղ քայլում էր ու ձայնում հյուրանոցների բնակիչներին: Իր բղավոցի կերպը սիրտս խոցում էր: Նրա ամբողջ ասածը հետևյալն էր. «Գեղեցիկ վա՛րդ գնեք, պարտեզի գեղեցիկ վարդ»: Եվ այսպես նույն բանը կրկնում էր նորից ու նորից: Բայց անմոռանալին իր ձայնն էր:
Նրա ձայնը ամենատխուր, ամենագեղեցիկ և ամենաողբերգական ձայնն էր, որ երբևիցե լսել էի: Նա բառերն արտասանում էր կիսախոսելով ու կիսաերգելով: Այդ կերպը շատ հուզիչ էր, շատ վշտալի ու շատ գեղեցիկ և հիշարժան:

Երբ տունս թողեցի ու ճամփորդելու ելա, աշխարհում ամեն տեսակ մուրացկաններ կային: Նրանցից շատերը զայրացրին ինձ, մասնավորապես հարուստները, գերերը, անխաթար մարմնովներն ու սնափառները. սակայն իրական մուրացկանները, ազնիվ մուրացկանները, բարկացած մուրացկանները կամ տխրեցրին ինձ, կամ հրճվանք պատճառեցին:
Երբեք չեմ մոռանա նրանց ձայները:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ