«Գրետա Վերդյանի պատկերացմամբ՝ «Աղասի Այվազյան» կենտրոնի և հիմնադրամի տնօրենը պիտի լինի անպայման իր թոռնուհին»

Նախորդ շաբաթ «Իրատեսի» 48 (884) համարում իմ գործընկեր Արմինե Սարգսյանի տպագրած «Ինձ միայն ոտք դնելու տեղ տվեք» վերնագրով հրապարակումը տարակարծությունների առիթ է դարձել Աղասի Այվազյանի ստեղծագործական ժառանգության ճակատագրով մտահոգ մասնագետների և պարզապես գիտակից հայ հանրության շրջանում: Ես, լինելով թանգարանային ոլորտի ներկայացուցիչ և ի մոտո առնչվելով մեր շատ մեծերի ժառանգների դրսևորած վարքին, կարող եմ հավաստիացնել, որ քիչ չեն չպատճառաբանված հավակնությունների թողած, մեղմ ասած, անբարենպաստ հետևանքները անվանիների հիշատակի ոգեկոչման և գնահատումի վրա: Անքննելի է, որ Աղասի Այվազյանի ստեղծագործական ժառանգությունն ազգային արժեք է, ոչ թե մասնավոր շահարկումների թեմա: Եվ այս նկատառումով, բացառելու համար որևէ կողմնակալություն, խնդրի առնչությամբ զրույցի եմ հրավիրել Աղասի Այվազյանի ստեղծագործության գիտակ, գրականագետ, բանասիրության թեկնածու ԱՆԻ ՓԱՇԱՅԱՆԻՆ, որը տարիներ շարունակ զբաղվել է այվազյանագիտությամբ, ինչպես և ունեցել բարեբախտություն՝ անձամբ շփվելու մեծ արվեստագետի հետ:

-Անի, ի՞նչ կասեք Աղասի Այվազյանի հիշատակի ոգեկոչման առնչությամբ, նրան մոռացվելու վտա՞նգ է սպառնում:
-Աղասի Այվազյանի մահից հետո իրականացվեցին մի շարք միջոցառումներ, որոնք նպաստեցին մեծ արվեստագետի թե՛ գրական, թե՛ մյուս արվեստներին առնչվող ստեղծագործական ժառանգության արժևորմանն ու վերապրեցումին: Այսօր հարց է բարձրացվում Աղասի Այվազյանի տուն-թանգարան կամ, ինչպես ասում է գրողի այրի Գրետա Վերդյանը, «Աղասի Այվազյան» կենտրոն ունենալու մասին, որը անորոշություն է պարունակում: Եթե խոսքը տուն-թանգարանի մասին է, ապա ի՞նչ է պահվելու այնտեղ: Եթե կենտրոն է, ապա գործունեության ի՞նչ ծրագիր է ունենալու: Սեփական աչքովս տեսել եմ, որ Աղասի Այվազյանի ամբողջ ունեցվածքը մատնված է անհաջող ճակատագրի հորձանքին: Նրա հարուստ գրադարանը, որը մեծ հոգածությամբ պահպանում էր արվեստագետը հատուկ սենյակում՝ շատ ճիշտ ու տրամաբանված դասավորությամբ, ինչպես և նրա անձնական արխիվը այժմ ուղղակի փտում են ավտոտնակում: Ես չեմ հասկանում դրանք միմիայն ավտոտնակում պահելու անզուսպ ցանկությունը: Չպիտի մոռանանք այն փաստը, որ և՛ արխիվային նյութերը, և՛ գրքերը գրողի կենդանության օրոք գտնվում էին տանը, և ոչ ոք այն չէր տանում ավտոտնակ կամ որևէ այլ տեղ: Հագուստը, կոստյումները առհասարակ չկան, իբրև թե ուղարկվել են Արցախ: Իսկ սենյակը, որում դրանք պահպանվում էին, կարելի է ասել՝ կապիտուլացվել է: Սենյակն ամբողջովին ձևափոխված է, վերացված են մեջտեղում գտնվող դարակները, որոնք շատ ինքնատիպ ու մտածված էին՝ Այվազյանի գրադարանը պահպանելու նպատակով. արվեստագետը հրաշալի գիտեր, թե որ դարակում ի՛նչ գիրք է դրված: Այս խոսքերս վկայող տեսագրություններ կան, մասնավորապես՝ «Շանթ» հեռուստաընկերությունն է հաղորդում նկարել Աղասի Այվազյանի մասին, որում հստակ երևում է նրա սենյակը: Այսօր այդ սենյակից գրեթե ոչինչ չի մնացել. ընդամենը մի քանի գիրք՝ ըստ այրու ճաշակի: Դրանք ռուս գրականության կամ ռուսալեզու գրականության նմուշներ են, այսինքն՝ բացառապես առնչվում են այն լեզվին, որին նա տիրապետում է: Բոլորս էլ հասկանում ենք, թե գրքերն ինչպիսի խնամք են պահանջում, և ինչ է սպառնում դրանց ինչ-որ ավտոտնակում: Իսկ այդ գրքերի մեջ ոչ միայն Աղասի Այվազյանի ունեցած հայ, ռուս և համաշխարհային գրականության հատորյակներն են, այլև իր գրած գրքերը (գուցե նշումներով), իր ստեղծագործությունները, որոնց ճակատագրով իբրև թե մտահոգ այրին ձգտում է թանգարան կամ կենտրոն ստեղծել: Գրքերից բացի՝ Աղասի Այվազյանի սենյակում կային առանձնահատուկ իրեր: Այսօր հայտնի չէ, թե որտեղ է գտնվում Աղասի Այվազյանի գրասեղանը, որտեղ են այդ սեղանի վրա նրա դրած իրերը, օրինակ՝ Գոգոլի գլխաքանդակը, որն այնքան սիրով շոյում էր նա հաճախ: Որտե՞ղ է Այրվող սատանայի արձանը, և այլն, և այլն: Դրանք շատ թանկ էին արվեստագետի համար: Դա մի տարածք էր, որտեղ զգացվում էր Աղասի Այվազյանի շունչը, իսկ այսօր այդ սենյակը բաժանված է երկու մասի, և պարզ չէ, թե ինչ նպատակի է ծառայում: Այդտեղ հիմա ննջասենյակներ են՝ Գրետա Վերդյանի ծոռների համար: Դրանք ոչ թե Աղասի Այվազյանի, այլ Գրետա Վերդյանի ծոռներն են, ես սա հատուկ եմ ընդգծում: Եվ երբ հարցնում ես, թե ինչու է այսպես վարվել արվեստագետի հուշը պահպանելուն կոչված տարածքի հետ, պատասխանում է. «Բա որտե՞ղ քնեն իմ երեխաները»:
-Աղասի Այվազյանի մահից առաջ այդ երեխաները քնելու տեղ չե՞ն ունեցել, ի՞նչ է:
-Այդ երեխաներն ունեն իրենց հայրական տունը (թոռնուհու զավակներն են), բայց, չգիտես ինչու, Աղասի Այվազյանի սենյակն են վերաձևել և դարձրել ննջարան նրանց համար:
-Աղասի Այվազյանին էր պատկանում նաև մի ընդարձակ տարածք, որտեղ ինքս անձամբ եղել եմ, և որտեղ գործում էր կրթական հաստատություն՝ Գրետա Վերդյանի ղեկավարությամբ: Այն կա՞ հիմա:
-Դա էլ առանձին պատմություն է, որի մասին չեմ ցանկանում խոսել, որովհետև չգիտեմ՝ ուր կտանի խոսքս և որքանով համահունչ կլինի այսօրվա կոնկրետ մտահոգություններիս:
-Լավ, վերադառնանք Գրետա Վերդյանի պահանջին՝ պետությունից ստանալ աջակցություն, ֆինանսավորում՝ Աղասի Այվազյանի հիշատակն իր պատկերացումներին հարիր պահպանելու նպատակով: Ի՞նչ է ենթադրվում այս պահանջի տակ՝ ըստ Ձեզ:
-Երբ մենք պետությունից ինչ-որ բան ենք պահանջում, նախ պետք է կարողանանք ներկայացնել, թե ինչպես ենք խնամել ու պահպանել մե՛ր ձեռքի տակ եղած արժեքները, թե ինչ ենք պատրաստվում հանձնել պետությանն ի վերջո: Օրինակ՝ ու՞ր են Աղասի Այվազյանի շատ գեղանկարներ, դրանք վաճառվում են անհայտ անձանց:
-Դուք վստա՞հ եք, որ այդպես է:
-Վստահ եմ: Գրետա Վերդյանն ինքն է ասում, որ դիմում է մարդկանց նկարները վաճառելու առաջարկով, համապատասխան նամակներ է ուղարկում: Սա իմ հորինածը չէ: Եվ եթե դրանք վաճառվում են, ուրեմն գումար է գոյանում: Կարող էր, չէ՞, այդ գումարը ծառայել Աղասի Այվազյանի հիշատակի ոգեկոչմանը: Եվ եթե դրանք վաճառվում են, ի՞նչ ենք պատրաստվում ցուցադրելու Աղասի Այվազյանի տուն-թանգարանում:
-Աղասի Այվազյանի տուն-թանգարան կամ կենտրոն ասելով՝ տիկինը նկատի ունի այն տու՞նը, որտեղ այսօր իր ծոռներն են քնում, թե՞ նրան այլ տարածքներ են հարկավոր:
-Ոչ, ի՜նչ եք ասում: Ինքս բազմիցս եմ հորդորել, որ հենց ա՛յդ տունը դառնա Աղասի Այվազյանի տուն-թանգարան, բայց նա ուրիշ նպատակներ ունի:
-Անհասկանալի է իսկապես. տրամաբանությունից դուրս է մարդու հիշատակը պահելուն կոչված ծրագրերը կյանքի կոչել ոչ այն տարածքում, որտեղ ապրում են նրա հիշատակները: Պատկերացնու՞մ եք, որ Թումանյանի, Չարենցի, Իսահակյանի, Դեմիրճյանի, Կապուտիկյանի, Լուսինե Զաքարյանի կամ մեկ այլ մեծի թանգարանը լիներ ոչ իր ապրած տանը:
-Այո՛, բազմաթիվ են օրինակները, դրանք կարելի է երկար թվարկել: Բայց տիկինը պահանջում է բոլորովին նոր տարածք, որտեղ անհայտ է, թե ինչ պիտի լինի: Եթե ինքն ուզում է գեղագիտական, ուսումնական, թատերական կենտրոն ունենալ, դա, կարծում եմ, որևէ կապ չունի Աղասի Այվազյանի հետ: Թող իր համար բացի և իրագործի իր ցանկությունները:
-Այդ անհայտությանն ի հակակշիռ՝ գոյություն ունեն լուծման լավագույն տարբերակներ: Մեր մեծերի մասունքները համաժողովրդական, համամարդկային արժեքներ են, և դրանք ունեն պետության կողմից ստեղծված պահպանության վայրեր՝ մասնագիտացված պայմաններով՝ Պետական արխիվ, Գրականության և արվեստի թանգարան, ստեղծման փուլում գտնվող Սինեմատեկ՝ հայ կինոյի պատմության թանգարան: Ավելի լավ պահոց կարելի՞ է գտնել այվազյանական մասունքների համար: Չէ՞ որ մենք ունենք բազմաթիվ մեծանուն հայորդիներ՝ սկսած Սայաթ Նովայից, Րաֆֆուց, Վահրամ Փափազյանից, Պետրոս Ադամյանից, Քրիստափոր Կարա-Մուրզայից, Արմեն Տիգրանյանից, Համո Բեկնազարյանից, Ավետ Տերտերյանից մինչև մերօրյա հանճարներ, որոնք չունեն տուն-թանգարաններ կամ անհատական կենտրոններ, բայց նրանց հիշատակները, բարեբախտաբար, պահպանվում են ապահով ձեռքերում:
-Բացի այդ մասունքների ֆիզիկական պահպանությունից, շատ կարևոր է նաև Այվազյանի ժառանգության մասնագիտական ուսումնասիրության համար պայմաններ ապահովելը: Արվեստագետի հիշատակը պահելու համաժամանակյա ձևը նրա մասին հոդվածներ, ատենախոսություններ, մենագրություններ գրելն է: Ես հիմա աշխատում եմ դոկտորական ատենախոսությանս վրա, որի թեման, ինչպես և թեկնածուականինս, Աղասի Այվազյանի ստեղծագործությունն է: Այսինքն՝ ես պիտի աշխատեմ Աղասի Այվազյանի արխիվի հետ, որի հնարավորությունից զրկված եմ: Արխիվային նյութերն ինձ համար անհասանելի դարձնելուն զուգահեռ՝ այդ կինը դժգոհում է, թե այվազյանագիտությունը չի զարգանում: Հարց. «Ինչպե՞ս կարող է այվազյանագիտությունը զարգանալ, երբ այն ամենը, ինչի ուսումնասիրության արդյունքում պիտի զարգանար, այսօր վտանգված է»: Եվ դեռ պահանջում է ստեղծել Աղասի Այվազյան կենտրոն. ինչո՞վ պիտի զբաղվի այդ կենտրոնը, այ սա ես չեմ հասկանում: Չկա ծրագիր, չկա նպատակ, կա միայն տարածքի պահանջ, վե՛րջ: Բայց չէ՞ որ կար տարածք՝ Ձեր ակնարկած դպրոցի տարածքը, որը վաճառվեց: Եթե դա հարմար տարածք չէր թվում, ուրեմն դրա վաճառքից գոյացած գումարով թող ձեռք բերեր հարմար, նախընտրելի այլ տարածք և ստեղծեր իր կենտրոնը:
-Լավ, փորձենք հասկանալ՝ ի՞նչ նպատակներով է առաջնորդվում Այվազյանի այրին:
-Երբ Այվազյանի մահից հետո մենք միասին էինք աշխատում, ինձ թվում էր, որ նպատակները շատ ազնիվ են: Անդրադառնում էինք այվազյանական գրականությանը, կինեմատոգրաֆիային, գեղանկարչությանը, փորձում լուսաբանել արվեստագետի ամբողջ նկարագիրը: Եվ քիչ գործ չարվեց: Սակայն հետզհետե մի խումբ մարդկանցով սկսեցինք համոզվել, որ սա անձնական ինչ-որ շահերի սպասարկմանն ուղղված գործունեություն է:
-Այսինքն՝ մի կողմում կա մեկ հոգու՝ այրու անձնական շահը, մյուս կողմում՝ մի ամբողջ խմբի և հենց իր՝ Աղասի Այվազյանի՞:
-Այո՛: Այդ խմբում մարդիկ են, որոնք կյանքի օրոք շրջապատել են Աղասի Այվազյանին, մտերիմ են եղել նրա հետ և հետմահու էլ անշահախնդրորեն պատրաստ էին և են ծառայելու նրա հիշատակին: Ես վերջինն էի այդ խմբից, որ հեռացա Գրետա Վերդյանից: Կարծում եմ, որ եթե անգամ ստեղծվի «Աղասի Այվազյան» կենտրոն կամ տուն-թանգարան, գոյություն ունեն ոլորտի փորձառու մասնագետներ, որոնք պիտի զբաղվեն այդ հաստատության աշխատանքներով, ոչ թե դա պիտի անեն ընտանիքի անդամ համարվող մարդիկ: Որովհետև միայն ընտանիքի անդամ լինելը դեռ ոչինչ չի նշանակում:
-Իսկապես, ոչինչ չի նշանակում, որովհետև անգամ թանգարանի կամ մշակութային կենտրոնի ներսում ոլորտը կարգավորում ու աշխատեցնում են բազմաթիվ մասնագետներ՝ իրականացնելով տարբեր գործառույթներ՝ արխիվի մշակում, հանրահռչակում, ֆոնդային աշխատանք, գիտական ցուցադրություն, դիզայներական գործ, տեխնիկական սպասարկում, հսկողություն և նույնիսկ՝ մաքրություն:
-Դե իհարկե, այդպես է: Բայց Գրետա Վերդյանի պատկերացմամբ «Աղասի Այվազյան»կենտրոնի և հիմնադրամի տնօրենը պիտի լինի անպայման իր թոռնուհին՝ մասնագիտությամբ ռեժիսոր, և բազմաթիվ մասնագետներ պիտի աշխատեն հենց նրա ղեկավարության ներքո, չգիտես ինչու:
-Եթե ակնկալվում է պետական աջակցություն, ուրեմն կառույցը պիտի ունենա պետական կարգավիճակ: Այս դեպքում ընտանիքը չէ, որ պիտի թելադրի, թե ով է այն ղեկավարելու: Այստեղ պիտի գործի պետական և ազգային շահը՝ թելադրված մասնագիտական որակների առաջնահերթությամբ, ոչ թե անձնական ամբիցիան: Այդպես արվել ու արվում է համանման այլ կառույցների պարագայում:
-Ինչու եմ ես հատկապես հիմա անհանգստանում և խոսում այս ամենի մասին, որովհետև Հայաստանում կա նոր իշխանություն, և հնարավոր է, որ Աղասի Այվազյանի անվան ու հիշատակի այս շահարկումները սխալ ուղղորդեն հարցի նախապատմությանը ոչ լավատեղյակ ղեկավարներին, և մեր երկրի համար ծառանա ֆինանսական նոր մի դժվարություն հարուցող խնդիր, կատարվի չարդարացված ծախս մեր երկրի համար, իսկ դա ինձ մտահոգում է որպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացու, որպես գրականագետի, որպես գիտակից մարդու: Այդ կենտրոնի և հիմնադրամի ստեղծման իմաստը ես չեմ հասկանում, եթե չեն պահպանվել Աղասի Այվազյանի իրերը, եթե չի պահպանվել իր տունը՝ այվազյանական վիճակով: Նույնիսկ կասկածներ կան, որ այդ տունը ևս վաճառքի է հանված. տունը, որն արվեստագետը շատ մեծ դժվարությամբ է ձեռք բերել: Նա այդ տանն է ստեղծագործել, այդ տանն են մշտապես հավաքվել նշանավոր մարդիկ թե՛ Հայաստանից, թե՛ Սփյուռքից, և այդ տարածությունը՝ իր մթնոլորտով, միայն պատիվ կարող էր բերել մեր ազգին ու երկրին, եթե չխաթարվեր դրա նկարագիրը: Բայց քանի որ արդեն խաթարվել է, ուրեմն մնում է լավագույն մյուս լուծումը՝ հանձնել այվազյանական դեռևս չփոշիացած մասունքները կա՛մ Պետական արխիվ, կա՛մ Գրականության և արվեստի թանգարան, կա՛մ ստեղծվող Սինեմատեկ: Այն բոլոր սրտակեղեք տեսարանները, որ սարքում է Գրետա Վերդյանը տարբեր մակարդակներում, տարբեր պաշտոնյաների առաջ, անհեթեթություն են: Որովհետև Աղասի Այվազյանի հիշատակը պահելու համար շատ ավելի լուրջ ու անհրաժեշտ բաներ կարելի է անել: Օրինակ՝ թվայնացնել նրա ֆիլմերը, ստեղծել նրա կայքը համացանցում, վերահրատարակել ստեղծագործությունները: Վերջերս Կինոյի տանը ցուցադրվեց 1983 թվականին նկարահանված նրա «Վառած լապտեր» ֆիլմը, որը շատ քչերն են տեսել: Այնպես որ, պետք է լուրջ, մասնագիտական մոտեցում լինի մեծ արվեստագետի հիշատակին:
-Իսկ անտիպ գործեր չունի՞ Աղասի Այվազյանը: Եթե ոչ գեղարվեստական ավարտուն երկեր, ապա նամակներ, գրություններ, տարատեսակ պատառիկներ պիտի որ լինեն:
-Կարծում եմ՝ չունի: Ինքս եմ խմբագրել նրա վերջին գիրքը՝ «Խորքի խորությունը», որի նյութերը հենց այրին է ինձ փոխանցել: Բայց վերահրատարակություններ անելու շատ մեծ անհրաժեշտություն կա, թվայնացված տարբերակով հանրությանը հասու դարձնելու անհրաժեշտություն: Գրեթե ոչինչ չես գտնի համացանցում Այվազյանի ստեղծագործությունից, մի քանի բան ինքս եմ ուղարկել «Գրանիշ» կայքին. դա է ամբողջը: Այնինչ սա 21-րդ դարն է, մարդուն հանրահռչակելու համար այնքա՜ն լայն հնարավորություններ ունի համացանցը: Այսպիսի անփույթ վերաբերմունք մեծի հիշատակի նկատմամբ ես չեմ տեսել: Ինչ վերաբերում է հնարավոր անտիպ նյութերին, ապա դրանց մասին լիարժեք տեղեկատվությունը, անշուշտ, կարելի է գտնել հենց իր արխիվում, որին հասնելու ճանապարհները քմահաճորեն փակվել են մասնագետների, այդ թվում և իմ առաջ:
-Մենք հիմա խոսում ենք Գրետա Վերդյանի երեխաների մասին, որոնք գենետիկ առնչություն չունեն Աղասի Այվազյանի հետ: Բայց փաստ է, որ նա ուներ հարազատ դուստր: Ի՞նչ է հայտնի նրա մասին:
-Այդ դուստրը ծնվել է բաշկիր կնոջից: Նրանք ապրում են ՈՒֆայում, որքան ինձ հայտնի է: Ինքս չեմ տեսել այդ աղջկան, բայց նրա մասին լսել եմ բազմիցս, բազմաթիվ մարդկանցից:
-Անձամբ Աղասի Այվազյանից լսե՞լ եք այդ դստեր գոյության մասին:
-Այո՛: Հետաքրքրվել եմ նրա անձնական կյանքով, հարցրել եմ, թե ինչ զավակներ ունի, և նա պատասխանել է, որ ունի մեկ աղջիկ՝ օտար կնոջից: Սրանք նրա բառերն են: Այդ աղջիկը փաստացի հեռացված էր հորից կենդանության օրոք, հիմա էլ հոր հիշատակից է անմասն, բայց ես այս մասնավոր դեպքը չեմ ցանկանում քննարկել: Առհասարակ Աղասի Այվազյանն անկեղծ մարդ էր, պատմում էր այնպիսի մանրամասներ, որ սենսացիոն նշանակություն ունեին: Օրինակ՝ այդպես նա պատմեց ինձ, որ «Երազի իմ երկիր, հայրենի» երգի խոսքերի հեղինակն ինքն է, տեքստում Ազատ Շերենցը մեկ բառ է ընդամենը փոխել: Իսկ երաժշտությունը Հայրիկ Մուրադյանն է բերել, ինչպես ինքն էր ասում, և գործիքավորել է Ռոբերտ Ամիրխանյանը: Ահա այսպիսի պատմություն ունի հայտնի երգը: Եվ քանի դեռ ողջ էր Աղասի Այվազյանը, գոնե չէր ասվում, թե երգի խոսքի և երաժշտության հեղինակը Ռոբերտ Ամիրխանյանն է, իսկ հիմա նաև խոսքի հեղինակ են նրան կոչում, դա կեղծիք է: Սա առաջին դեպքն է, որ ես խոսում եմ Աղասի Այվազյանի մասին ոչ իբրև գրականագետ: Բայց և այնպես, գոնե զրույցի վերջում ասեմ, որ այվազյանագիտությունը մեծ ճանապարհ ունի անցնելու, և փոխանակ դրան նպաստող քայլեր ձեռնարկվեն, ամեն ինչ տանում է նրան, որ ավելի են խճճվում փաստերը: Նրա երկերը այնպիսի՜ խորք ունեն, ազգը պետության շուրջ համախմբելու այնպիսի՜ ուժ: Այսօր մեր առաջնահերթությունը պիտի լինի նրա ընտրանու կազմումն ու հրատարակումը, որը պետական նշանակության գործ է: Այս գաղափարը կարելի է կյանքի կոչել գրողների միության հետ համատեղ, և սա ֆիկցիա չէ, անորոշության մեջ խարխափող քայլ չէ, այլ շատ ավելի իրական ու էական բան, քան ինչ-որ շքեղ շինության մեջ տուն-թանգարան, կենտրոն կամ հիմնադրամ ստեղծելու չորոշակիացող նպատակը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ
Լուսանկարը՝ Գրետա ՎԵՐԴՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ