«Հայտնի չէ՝ եկեղեցիների վերականգնումը օգու՞տ է բերում որմնանկարներին, թե՞ վնաս»

Եկեղեցական որմնանկարչության, սրբապատկերների գեղագիտական ու հոգևոր նշանակության մասին է մեր զրույցը արվեստագիտության թեկնածու, ԵՊՀ դասախոս ՍԱԹԵՆԻԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ հետ:

-Հայաստանում քրիստոնեության հաստատումից ի վեր զարկ է տրվել եկեղեցական որմնանկարչությանը, սակայն, ինչպես ասում են, ժամանակն աշխատում է որմնանկարների դեմ: Ի՞նչ է արվում, որ դրանք չվնասվեն, ամրակայվեն, վերականգնվեն: ՈՒնե՞նք վերականգնման համար անհրաժեշտ տեխնիկա, նյութեր, միջոցներ, ի վերջո, մասնագետներ, թե՞ անհրաժեշտ է դրսի մասնագետների միջամտությունը:
-Հայաստանյան եկեղեցիները հարուստ են ոչ միայն որմնանկարներով: Կա մի կարևոր հանգամանք. ինչպես վկայում են պատմական աղբյուրները, արձանագրությունները, առաջին սրբապատկերները պատկանում են հայ եկեղեցուն: Խորենացին գրում է Հիսուսի անձեռակերտ պատկերի, Աբգար արքայի մասին, հիշատակում է նաև Վասպուրականի Անձևացյաց գավառի Հոգեաց վանք Բարդուղիմեոս առաքյալի բերած Աստվածամոր նկարը: Ըստ ավանդույթի՝ Տիրամոր կենդանագիր պատկերի հեղինակը Հովհաննես առաքյալն է: Այսինքն, մենք ունենք և՛ սրբապատկերների, և՛ որմնանկարների ավանդույթ, բայց այդ ամենը բավարար չափով ուսումնասիրված, լուսաբանված, հանրահռչակված չէ: Որմնանկարների մասին առանձին աշխատություն մինչ օրս չի գրվել: ՈՒրախությամբ պետք է փաստեմ, որ Մատենադարանը հրատարակության է պատրաստում ամբողջական ժողովածու` նվիրված հայկական որմնանկարչությանը` սկսած չորրորդ դարից (քրիստոնեության ընդունումից) մինչև մեր օրերը:
Ինչ վերաբերում է վերականգնման-ամրակայման խնդրին, պատմությունը, այո, շատ դաժան է վարվել որմնանկարների հետ: Արուճի, Թալինի, Լմբատավանքի եկեղեցիների որմնանկարները կարիք ունեն ամրակայման, վերականգնման, սակայն Հայաստանում չունենք որմնանկարչության վերականգնման դպրոց, և հայտնի չէ՝ եկեղեցիներում արվող վերականգնման աշխատանքներն օգու՞տ են բերում որմնանկարներին, թե՞ վնաս: Իրականում մենք ունենք արհեստավարժ վերականգնող մասնագետներ, կարող եմ նշել Հայկ Ազարյանի անունը, ով երկար տարիներ ուսանել է Ռումինիայում, պրոֆեսիոնալ նկարիչ-վերականգնող է, հոգևորական: Բայց, չգիտես ինչու, մշակույթի նախարարությունը նման մասնագետների չի դիմում:
-Կարելի՞ է ասել, որ համաշխարհային նշանակության որմնանկարներով հարուստ է հատկապես Ախթալայի վանական համալիրը:
-Հայկական եկեղեցիների զգալի մասը հարուստ է արժեքավոր որմնանկարներով, որոնցում մարմնավորված են տվյալ դարաշրջանի արվեստը, ձեռքբերումները, ոճը: Ախթալայի Սուրբ Աստվածածին վանքի որմնանկարները հայկական քաղկեդոնական որմնանկարչության բացառիկ նմուշներ են: Վրացիները շարունակ փորձում են վիճարկել Լոռու մարզի հայ քաղկեդոնական եկեղեցիների, այդ թվում՝ Ախթալայի վանքի պատկանելության հարցը: Մենք շատ գործ ունենք անելու՝ մեր հուշարձանները և՛ պահպանելու, և՛ ներկայացնելու առումով:
-Հայկական կողմում էլ կան մարդիկ, որոնք պնդում են, թե այդ եկեղեցիները վրացական են, բյուզանդական մշակույթի տարրեր ունեն և ճիշտ չէ դրանք որպես ազգային ժառանգություն ներկայացնելը:
-Դա մեծ մոլորություն է, մենք չգիտենք մեր եկեղեցական արվեստի պատմությունը և պատկերագրության իսկությունը: Հաճախ թվում է, թե եկեղեցական սրբապատկերները լոկ և զուտ հովնաթանյանական պատկերներ են, իրականում այդպես չէ: Եկեղեցական որմնանկարչությունը մտնում է արևելաքրիստոնեական միջնադարյան համակարգի մեջ: Ասում են՝ բյուզանդականը մերը չէ, դա կոպիտ, անընդունելի սխալ է: Նախ, չմոռանանք, որ Բյուզանդիայում ապրել ու գործել են հայ մտավորականներ, հոգևորականներ, վաճառականներ, արհեստավորներ, զորավարներ: Այդ երկրի կյանքում մեծ դեր են ունեցել հայերը, վերջապես երկու արքայական դինաստիաները հայկական են եղել: Բյուզանդական արվեստի ազդեցությունը տարածվել է ամբողջ տարածաշրջանում և հասել մերձակա երկրներ: Այսինքն, արևելաքրիստոնեական աշխարհը սնվում էր հենց Բյուզանդիայից, սրբապատկերների, պատկերագրության տեսությունը սահմանել է Բյուզանդիան, և դա տարածվել է ամբողջ քրիստոնեական աշխարհում: Բնականաբար հայկական որմնանկարները նույնպես պետք է ունենային նմանություն, առնչություններ բուզանդական արվեստի հետ: Ասեմ ավելին. հայ վարպետները կարողացել են նոր լուծումներ տալ այդ պատկերագրությանը, բայց ընդհանուր առմամբ կոչվում էր արևելաքրիստոնեական արվեստ, որի մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիսն էր՝ Բյուզանդիան: Մինչ օրս ուղղափառ եկեղեցիներում օգտագործվում է եկեղեցական միջնադարյան պատկերագրությունը: Այսօր, երբ սրբապատկերների, որմնանկարների, պատկերագրության մեջ տեսնում ենք զանազան նորարարություններ, երբ պատկերը դառնում է նկար, դա եվրոպական ազդեցությունն է: Վերածննդից սկսած Եվրոպայում արդեն այլ մոտեցում կար. սրբապատկերը, նկարը պատմողական, վավերագրական նշանակություն էին ստանում: Այդպիսի միտումներ տեսնում ենք նաև 17-րդ դարի հայկական եկեղեցական արվեստում:
2013-ին տեղի ունեցավ Աբովյան քաղաքի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու բացման արարողությունը: Գմբեթում Քրիստոս Ամենակալի, եկեղեցու ներսում սրբերի պատկերներն են՝ արված բյուզանդական, այսինքն, արևելաքրիստոնեական գեղանկարչության ոճով: Հեղինակը Հայկ Ազարյանն է, սակայն ոմանց կարծիքով, դա օտար է հայկական արվեստին: Պիտի պնդեմ, որ դա հենց այն է, ինչ մեզ պետք է այսօր: Եկեղեցական արվեստն ունի իր խորհրդապաշտությունը, իր գույները, ամեն գիծ, ամեն ծալք պիտի համապատասխան լինի օրենքին և ծիսակարգին: Մենք հեռանում ենք այդ օրենքներից, շատ անգամ խախտելով իմաստաբանությունը, և ստանում ենք եկեղեցական արվեստին ոչ հարիր ստեղծագործություն: Հավելեմ նաև, որ որոշ ժամանակակից եկեղեցիներում մանրանկարչական պատկերները կրկնօրինակվում են որմերի վրա, ինչը կրկին անընդունելի է:
-Դրսի հետազոտողներին, արվեստասերներին հետաքրքրու՞մ է այն, ինչ ունենք:
-Հանրահռչակման կարիք կա և՛ ներսում, և՛ դրսում: Մենք տասնամյակներ շարունակ հեռու ենք եղել եկեղեցական արվեստից, խորհրդային տարիներին դա արգելված թեմա էր: Հիմա ժամանակն է բարձրաձայնելու, բայց եթե ինքներս (բացառությամբ նեղ մասնագետների՝ միջնադարյան արվեստի գիտակներ, արվեստաբաններ, գիտնականներ) չգիտենք մեր արվեստի մասին, որտեղի՞ց իմանա աշխարհը: Պետական հոգածություն է պետք, որ գրքեր հրատարակվեն, ցուցահանդեսներ կազմակերպվեն, հանրահռչակում լինի՝ բոլոր ուղղություններով:
-Կան լուսանկարչական փաստաթղթեր, որոնցում արձանագրված են մեր որմնանկարները, այն, ինչ պահպանվել է, և այն, ինչ արդեն կորցրել ենք:
-Դեռևս առաջին հանրապետության շրջանում՝ 1918-19 թվականներին, Թամանյանն էր ղեկավարում հնությունների հաշվառման, կրկնօրինակման և պահպանման գործը: Հասկանում ե՞ք՝ ինչ պրոֆեսիոնալ մոտեցմամբ էին իրականացվում այդ գործընթացները: Դրանից հետո, խոհրդային շրջանում, ինչ-որ հաշվառումներ, գծագրումներ և լուսանկարներ եղել են: Լիդիա Դուռնովոն կրկնօրինակումների հիմքը դրեց, և հիմա ազգային պատկերասրահում ունենք մի քանի որմնանկարների կրկնօրինակներ: Բայց այդ գործը, իհարկե, պետք է շարունակել:
Օրինակ, Տաթևի վանքում վերանորոգման աշխատանքների, ոչ պրոֆեսիոնալ մոտեցման արդյունքում մենք կորցրինք եզակի մի որմնանկար: Բարեբախտաբար, ժամանակին Դուռնովոն կրկնօրինակել էր այդ որմնանկարը, պատկերասրահում ունենք դրա կրկնօրինակը:
-Հիսուսի կերպարը տարբեր մշակույթներում տարբեր է, իրական կերպարից ինչքա՞ն ենք հեռացել, ինչքա՞ն ենք մոտ:
-Ասեմ, որ հրատարակության եմ պատրաստում իմ գիտական աշխատանքը, որը կոչվում է «Հիսուս Քրիստոսի կերպարը հայ արվեստում»: Իհարկե ես ուսումնասիրել եմ Հիսուսի նկարը ոչ միայն հայ արվեստում, այլև ընդհանրապես պատմության համատեքստում՝ սկսած 1-ին դարից մինչև մեր օրերը: Սա շատ ծավալուն թեմա է: 2000 տարի այդ կերպարը անփոփոխ է իր կատարելության մեջ, սակայն Մարդ-Աստծո կերպարը յուրաքանչյուր դարաշրջան, յուրաքանչյուր քաղաքակրթություն յուրովի է պատկերել: Ամեն ազգ, ամեն հասարակություն առաջարկում է իր Հիսուսին, ընդ որում, այդ ազգին նման: Այսինքն, ռուսների մոտ Հիսուսը ռուս է, հայերի մոտ՝ հայ, ֆրանսիացիների մոտ՝ ֆրանսիացի, սևամորթների մոտ՝ սևամորթ, չինացիների մոտ՝ չինացի: Այս առանձնահատկությունը բխում է նկարչի պատկերացումներից, որոնք չեն կարող տվյալ հասարակությունից, միջավայրից հեռու լինել:
-Բայց նաև որոշակի նմանություն կա:
-Բոլորն էլ իրար և՛ նման են, և՛ տարբերվում են, որովհետև Հիսուսը պետք է լինի երկար վարսերով, պիտի ունենա մորուս, արտահայտիչ աչքեր, լինի բարության, կամքի ուժի, իմաստության մարմնավորում: Բյուզանդական կայսրության ժամանակ հաստատվեցին պատկերագրության տիպերը, թե ինչպես պետք է պատկերվի մարդակերպ Հիսուսը, այն պետք է ունենար հատուկ մեկնաբանում, հատուկ դիրք: Արդեն Վերածննդի շրջանում փոխվեց մոտեցումը, Քրիստոսին պատկերում էին հասարակության մեջ, ժամանակակից կյանքում ապրող էություն, ասեմ ավելին՝ գալիս է մի շրջան, երբ Հիսուսի կերպարում տեսնում ենք նկարչի ինքնադիմանկարը, օրինակ՝ Կարավաջոյի գործերում: 19-րդ դարում Էռնեստ Ռենանը գրեց գիտական աշխատություն, փորձեց ազատել Հիսուսի կերպարը աստվածային էությունից, ասելով, որ նա քարոզիչ է եղել, հասարակ մահկանացու: Այս մոտեցումը արտացոլվեց նաև նկարչության մեջ: Հիսուսին սկսեցին ներկայացնել որպես հասարակ մարդու, շատ բարի անձնավորության, որ պատրաստ է օգնելու, կարեկցելու, համախմբելու մարդկանց: Հայկական արվեստում՝ Գևորգ Բաշինջաղյանի, Եղիշե Թադևոսյանի, Վարդգես Սուրենյանցի աշխատանքներում նույնպես նկատելի է այդ գաղափարը: Ինչպես տեսնում եք, հեռանում ենք բուն միջնադարյան սրբապատկերի գաղափարից, որը պետք է պատմի մեզ ոչ թե Հիսուսի մասին, այլ որի միջոցով մենք պետք է հաղորդակցվենք այդ կերպարի հետ:
-Իսկ պատկերագրության մեջ Հիսուսի իրական կերպարից շա՞տ ենք հեռացել: Ի վերջո, եղել են ականատեսներ, կա դաստառակի վարկածը:
-Դաստառակը կորել է: Դա անձեռակերտ պատկեր է: Կան հազարավոր կրկնօրինակներ, բայց բնօրինակը չկա: Առաջին մարդակերպ կերպարը հանդիպում է 3-րդ դարում՝ կատակոմբների արվեստում: Հռոմում կատակոմբներ կային (ստորգետնյա սրահներ), որտեղ քրիստոնյաները գաղտնի անցկացնում էին իրենց ծեսերը, նկարում էին գաղտնագրային նկարներ՝ ձուկ, խաղողի ողկույզ, հովիվը՝ գառնուկի հետ: Այդ պատկերների մեջ տեսնում ենք միջին տարիքի մի կերպար՝ ալֆա և օմեգա գրությամբ: Դա նույնպես սիմվոլ է, բայց կա նաև պատկեր: Խնդիրն այն է, որ առաջին քրիստոնյաները տեսել են Քրիստոսին, բայց երբեք նրան չեն պատկերել, առաջին դարերում արգելված էր պատկերել նրան: Հետագայում Հիսուսին նկարել են ըստ նկարագրությունների:
-Եզրափակելով` ի՞նչ կասեք:
-Մենք առաջին քրիստոնյա երկիրն ենք, ունենք սփյուռք, գտնվում ենք տարբեր քաղաքակրթությունների խաչմերուկում և կարևոր դեր կարող ենք խաղալ պատմության մեջ՝ կամրջելով բոլոր բևեռները՝ Հյուսիս, Հարավ, Արևելք, Արևմուտք: Վստահ եմ, որ հետևողական լինելու, ճիշտ ռազմավարություն մշակելու դեպքում կարող ենք իրականացնել մշակութային հեղափոխություն:

Զրուցեց
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ