Ավարտվել է Ռուսական կայսրության, իսկ հետո՝ Խորհրդային Միության, ապա նաև՝ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին 300-350 տարիների պատմությունը Հյուսիսային Կովկասում, Անդրկովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ ասել է Մերձավոր Արևելքի ռուսական ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին։ «Այսօր մենք Արևմուտքի հետ մեծ պատերազմի կիզակետում ենք, որտեղ հարցի գինը ոչ թե այս կամ այն ռազմաբազան է՝ այս կամ այն պատմական տարածաշրջանում, այլ Ռուսաստանի գոյությունն է, գուցե և՝ ողջ աշխարհի գոյությունը»,- նշել է նա։                
 

«Երբ ար­տա­գաղ­թը դա­դա­րի, ներ­գաղ­թի դուռն էլ կբաց­վի»

«Երբ ար­տա­գաղ­թը դա­դա­րի, ներ­գաղ­թի դուռն էլ կբաց­վի»
29.11.2019 | 03:19

«Ի­րա­տե­սը» շա­րու­նա­կում է զրույ­ցը գրող ՎԱ­ՀԱԳՆ ԳՐԻ­ԳՈ­ՐՅԱ­ՆԻ հետ:

(Նախորդ մասը)

-Պա­րոն Գրի­գո­րյան, մեր երկ­րում հի­մա շատ է խոս­վում հայ­րե­նա­դարձ­վե­լու, հա­յաս­տա­նաբ­նակ դառ­նա­լու հրա­մա­յա­կա­նի մա­սին: Որ­քա­նո՞վ է ի­րա­տե­սա­կան այդ ծրա­գի­րը։ Ինչ­պի­սի՞ պայ­ման­ներ պի­տի ստեղծ­վեն, որ հա­յը թող­նի դր­սում իր ստեղ­ծած հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը և գա ապ­րե­լու հա­րե­նի­քում։
-Բարդ հարց է, միայն հայ­րե­նա­սի­րա­կան նկր­տում­նե­րով չլուծ­վող։ Ինչ­քա՜ն պի­տի զար­գա­նա Հա­յաս­տա­նը, որ­պես­զի գրա­վիչ լի­նի ոչ միայն որ­պես հայ­րե­նի հող, այլև որ­պես կե­ցու­թյան ու գոր­ծու­նեու­թյան վայր։ Դժ­վար խն­դիր է: Գու­ցե՝ ոչ անհ­նա­րին, բայց դժ­վար։ Նաև չմո­ռա­նանք, որ սփյուռ­քը ոչ հեշտ ժա­մա­նակ­ներ է ապ­րում։ Հա­յա­պահ­պա­նու­թյան ի­մաս­տով։ Խոսքս դա­սա­կան սփյուռ­քի մա­սին է։ 1988-ին Փա­րի­զում ա­կա­նա­տես եմ ե­ղել վեր­ջին հայ­կա­կան դպ­րո­ցի փակ­մա­նը: Կա­հի­րեում հայ­կա­կան դպ­րոց եմ մտել, որ­տեղ դա­սա­րան­նե­րում ըն­դա­մե­նը մի քա­նի ա­շա­կերտ կար, իսկ մի դա­սա­րա­նում էլ՝ միայն մե­կը։ Սպա­հա­նում տե­սել եմ փակ դռ­նե­րով տաս­նյակ հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ ու դպ­րոց­ներ: Այ­սինքն՝ հա­յու­թյան նոր սե­րունդ­նե­րը, կա­մա թե ա­կա­մա, կտր­ված են հայ­կա­կան կր­թու­թյու­նից՝ հայ­կա­կա­նու­թյու­նից։ Եվ ո­չինչ չես կա­րող ա­նել, քան­զի հի­մա միջ­նա­դար չէ, երբ օ­տա­րու­թյան մեջ էլ հնա­րա­վոր էր հա­մայն­քա­յին կյան­քով ապ­րել, ոչ էլ նույ­նիսկ 20-րդ դա­րի ա­ռա­ջին կեսն է։ Այս­պի­սին է վի­ճա­կը իր ա­վան­դույթ­ներն ու դա­րե­րի պատ­մու­թյունն ու­նե­ցող դա­սա­կան սփյուռ­քում: Սա­կայն ա­վե­լի լավ չէ կամ նույ­նիսկ ա­վե­լի վատ է ար­տա­գաղ­թի ար­դյունք հետ­խոր­հր­դա­յին սփյուռ­քում, որ­տեղ օ­տա­րու­թյան մեջ ծն­ված ա­ռա­ջին իսկ սե­րունդն է կտր­վում ար­մատ­նե­րից, քան­զի այս­տեղ բա­ցա­կա­յում են նաև հայ­կա­կա­նու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու ա­վան­դույթ­ներն ու փոր­ձը։ Տնից դուրս, դպ­րո­ցա­կան նս­տա­րա­նից սկ­սած, ե­րե­խա­յի լե­զուն տվյալ երկ­րի լե­զուն է, ըն­կեր­նե­րը, շր­ջա­պա­տը, սո­վո­րու­թյուն­ներն ու նա­խա­սի­րու­թյուն­նե­րը՝ այդ երկ­րի ժո­ղովր­դի­նը։ Դժ­վար է պատ­կե­րաց­նել, որ այս ե­րե­խա­նե­րը՝ օ­տա­րու­թյան մեջ մե­ծա­ցած, այս­պես թե այն­պես այդ ի­րա­կա­նու­թյանն ին­տեգր­ված, ի­րենց գործն ու տեղն այս կամ այն չա­փով գտած, վաղն ա­մեն ինչ կթող­նեն ու Հա­յաս­տան կգան։
-Այ­սինքն՝ գործ­նա­կա­նում զանգ­վա­ծա­յին հայ­րե­նա­դար­ձու­թյու­նը ու­տո­պիս­տա­կան ժան­րի՞ց է:
-Չէի ու­զե­նա ծայ­րա­հեղ հո­ռե­տես լի­նել, բայց դժ­վար եմ պատ­կե­րաց­նում, թե գոր­ծի ու կյան­քի ինչ­պի­սի պայ­ման­ներ պի­տի ստեղծ­վեն Հա­յաս­տա­նում, որ­պես­զի ԱՄՆ-ի, Եվ­րո­պա­յի, Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յի հա­յե­րը գայ­թակղ­վեն ու ներ­գաղ­թեն։ Գու­ցե Ռու­սաս­տա­նի՞։ Բայց, միևնույն է, զանգ­վա­ծա­յին ներ­գաղթ դժ­վար է պատ­կե­րաց­նել։ Այն­պես որ, ես զանգ­վա­ծա­յին ներ­գաղ­թին կհա­կադ­րեի զանգ­վա­ծա­յին ար­տա­գաղ­թի հաղ­թա­հա­րու­մը։ Ա­մե­նա­սեղմ ժամ­կետ­նե­րում այն­պի­սի պայ­ման­ներ ստեղ­ծել, որ մար­դը չմ­տա­ծի Հա­յաս­տա­նից հե­ռա­նա­լու մա­սին։ Տա­րե­կան մի քա­նի տաս­նյակ հա­զա­րի ար­տա­գաղ­թը կան­խելն ինձ ա­վե­լի ի­րա­տե­սա­կան է թվում, քան հա­րյուր հա­զար­նե­րի ներ­գաղ­թին սպա­սե­լը։ Ընդ ո­րում՝ այս մի բա­նում հա­մոզ­ված եմ. երբ ար­տա­գաղ­թը դա­դա­րի, ներ­գաղ­թի դուռն էլ կբաց­վի։ Ի ­մի­ջի այ­լոց, «Պո­ղոս-Պետ­րո­սը» նաև այս հար­ցե­րին է առ­նչ­վում։ Մեր վեր­ջին 200 տար­վա ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի բո­վով են անց­նում հե­րոս­ներս։ Վեր­ջա­բանն էլ վեր­նագր­ված է «Ինչ­պե՞ս մեզ փր­կենք մեզ­նից»։ Ա­յո՛, մենք շատ թշ­նա­մի­ներ ենք ու­նե­ցել, բայց մեր ող­բեր­գու­թյու­նե­րի և կո­րուստ­նե­րի հա­մար ինք­ներս էլ մեղ­քի մեր բա­ժի­նը չու­նե՞նք։ Այս ա­ռու­մով նո­րից գանք ար­տա­գաղ­թին։ Խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին ով­քե՞ր էին խո­պան­չի­նե­րը։ Մի՞­թե մյուս հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում ա­մեն ինչ բար­վոք էր, և վատ էր միայն Հա­յաս­տա­նում: Բայց և այն­պես, մենք էինք գնում ար­տագ­նա սե­զո­նա­յին աշ­խա­տան­քի։ Ար­դյո՞ք սա դա­րա­վոր պե­տա­կա­նազր­կու­թյան հետևան­քը չէ՝ բնա­վո­րու­թյուն դար­ձած։ ՈՒ՞մ է պատ­կա­նում «Որ­տեղ հաց, էն­տեղ կաց» ա­սույ­թը։ Ա­հա թե ին­չից մենք պետք է ա­զատ­վենք։ Երբ Հա­յաս­տա­նը ան­կա­խու­թյուն հռ­չա­կեց, ես մտա­ծում էի՝ այ­սու­հետ ին­չի՞ մա­սին պի­տի գրեմ։ Քա­նի որ մենք ենք մեր գլ­խի տե­րը, այլևս կա­շառք ու թա­լան, խա­բեու­թյուն ու ստո­րու­թյուն չի լի­նե­լու, այ­սինքն՝ քն­նա­դա­տե­լու ոչ մի բան։ Ե­ղավ ճիշտ հա­կա­ռա­կը։ Այն­պես որ, թշ­նա­մի­նե­րից ոչ պա­կաս մենք ենք մեզ վնա­սում։ Ին­չու՞։ Թու­մա­նյա­նը շատ խիստ էր: «Մենք,- ա­սում էր,- ներ­սից ենք փչա­ցած»։ Սա հի­շա­տա­կել էի գր­քում, խմ­բագ­րիս խոր­հր­դով հա­նե­ցի։
-Ինք­նաքն­նա­դա­տա­կան շեշ­տադ­րու­մը մեղ­մաց­րի՞ք:
-Ա­յո՛, ձեռքս չգ­նաց գրիս մեջ այդ­քան հո­ռե­տես լի­նել:
-Տար­վա մեծ մա­սը Լիտ­վա­յում անց­կաց­նող գրո­ղին ինչ­պե՞ս է հա­ջող­վում այդ­քան հայ­կա­կա­նու­թյուն ամ­բա­րել իր և իր գրի մեջ:
-Նախ ա­սեմ, որ չնա­յած հա­ճա­խա­կի բա­ցա­կա­յու­թյուն­նե­րիս, ես ե­ղել ու մնում եմ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի: Իսկ կապս Լիտ­վա­յի հետ հինգ տաս­նա­մյա­կի պատ­մու­թյուն ու­նի։ 1996-ին Լիտ­վա­յի նա­խա­գա­հը լիտ­վա­կան գրա­կա­նու­թյա­նը մա­տու­ցած ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րիս հա­մար (թարգ­մա­նել էի լիտ­վա­կան գրա­կա­նու­թյան մի քա­նի նշա­նա­վոր գիրք) ինձ պատ­վա­վոր քա­ղա­քա­ցիու­թյան պես մի բան շնոր­հեց։ Թերևս սա էլ հիմք դար­ձավ, որ 2004-ին, Լիտ­վա­յում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան դես­պա­նի և հայ հա­մայն­քի նա­խա­գա­հի ա­ռա­ջար­կով, դար­ձա Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան 90-րդ տա­րե­լի­ցին ըն­դա­ռաջ կազ­մա­կերպ­վող մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի հանձ­նախմ­բի նա­խա­գահ։ Պա­տաս­խա­նա­տու ա­ռա­ջադ­րանք էր, և ես այն­քան խո­րա­ցա նյու­թի մեջ, որ ծա­վա­լուն ու­սում­նա­սի­րու­թյուն գրե­ցի լիտ­վա­կան «Ցե­ղաս­պա­նու­թյուն և դի­մադ­րու­թյուն» հան­դե­սի հա­մար, ա­պա հոդ­ված­ներ, հար­ցազ­րույց մա­մու­լում, ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը լու­սա­բա­նող լու­սան­կար­նե­րի ցու­ցադ­րու­թյուն, գր­քույկ, հա­տուկ ձեռ­նարկ Լիտ­վա­յի խոր­հր­դա­րա­նի ան­դամ­նե­րի հա­մար։ Ի­հար­կե, միայն ես չէի տք­նում, հանձ­նախմ­բի մյուս ան­դամ­նե­րը նույն­պես ակ­տիվ էին: Ար­դյուն­քում 2005-ի դեկ­տեմ­բե­րին Լիտ­վա­յի խոր­հր­դա­րա­նը, ի հե­ճուկս Թուր­քիա­յի հա­կա­քայ­լե­րի, պաշ­տո­նա­պես ճա­նա­չեց Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը:
-Եվ այ­նուա­մե­նայ­նիվ, Լիտ­վա­յում Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը ճա­նա­չե­լու հա­մար նա­խա­պատ­րաստ­ված հիմ­քեր կա­յի՞ն, թե՞ զրո­յա­կան կե­տից եք սկ­սել:
-Ո­րոշ բան մեզ­նից ա­ռաջ ար­վել էր՝ դեռևս ցե­ղաս­պա­նու­թյան 80-րդ տա­րե­լի­ցին: Կա­յին հա­յա­մետ դիր­քո­րո­շում ու­նե­ցող պատ­մա­բան­ներ, մտա­վո­րա­կան­ներ, ո­րոնք ճա­նա­չում էին մեզ, գի­տեին մեր պատ­մու­թյու­նը: Բայց քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճակ­նե­րը մեր ժա­մա­նակ­նե­րում ա­րագ են փոխ­վում, այ­սօր­վա իշ­խա­նու­թյու­նը կա­րող է մի դիր­քո­րո­շում ու­նե­նալ, վաղ­վա­նը՝ մեկ ու­րիշ: Չան­տե­սենք նաև նավ­թա­դո­լար­նե­րի շնոր­հիվ ադր­բե­ջա­նա­կան աշ­խու­ժա­ցող հա­կա­հայ քա­րոզ­չու­թյու­նը՝ ի­հար­կե եր­բեմն ան­հե­թե­թու­թյան հաս­նող: Բայց լիտ­վա­ցի ըն­թեր­ցողն ինչ­պե՞ս թա­ցը ջո­կի չո­րից։ Օ­րի­նակ՝ ան­շուշտ կա­շառ­ված մե­կը՝ լիտ­վա­ցի, գրեց, որ ի­րենց Խոր­հր­դա­րա­նի կող­մից Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը ճա­նա­չող ո­րո­շու­մը սխալ է ե­ղել, որ ճիշտ կլի­նի այն հետ կան­չել, քան­զի Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյուն հե­քիա­թը հո­րի­նել է Թուր­քիա­յի թշ­նա­մի ԽՍՀՄ-ը: Ինձ էլ մնաց նույն թեր­թի է­ջե­րից հա­կա­դար­ձել, կար­ծում եմ այն­քան հիմ­նա­վոր, որ պատ­մա­բան-լրագ­րող կոչ­վա­ծը այլևս ծպ­տուն չհա­նեց: Հի­մա էլ ի­րա­վի­ճա­կը ա­նամպ չէ: Բա­րե­բախ­տա­բար, Հա­յաս­տա­նի ներ­կա­յիս դես­պան Տիգ­րան Մկրտ­չյա­նը, ակ­տի­վո­րեն հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով Լիտ­վա­յի հա­յե­րի միու­թյան հետ, ար­դյու­նա­վետ է աշ­խա­տում թե՛ քա­ղա­քա­կան, թե՛ մշա­կու­թա­յին ո­լոր­տում։
-Փաս­տո­րեն, մի դեպ­քում սփյուռքն ու­ծաց­ման գոր­ծոն է, մեկ այլ դեպ­քում՝ հայ ինք­նու­թյանն ու պատ­մու­թյանն ա­ռա­վել ա­մուր կապ­վե­լու խթան:
-Թող զար­մա­նա­լի չթ­վա, ե­թե ա­սեմ, որ Հա­յաս­տա­նից դուրս, մաս­նա­վո­րա­պես Լիտ­վա­յում, ես ա­վե­լի նա­խան­ձախն­դիր եմ դառ­նում հա­յաս­տա­նյան և ազ­գա­յին խն­դիր­նե­րի հար­ցում: Պատ­ճա­ռը թերևս այն է, որ Հա­յաս­տա­նում գլ­խիդ պե­տու­թյուն կա, կա­ռա­վա­րու­թյուն, կու­սակ­ցա­կան գոր­ծիչ­ներ, քա­ղա­քա­գետ­ներ, պատ­մա­բան­ներ, լրագ­րող­ներ: Լիտ­վա­յում հա­կա­հայ­կա­կա­նու­թյան յու­րա­քան­չյուր դրսևո­րում, լի­նի դր­սից ե­կած որևէ լուր, թե թուրք-ադր­բե­ջա­նա­կան տե­ղա­կան սադ­րանք (որևէ մի­ջո­ցա­ռում, հոդ­ված թեր­թում) ա­սես ան­ձամբ քո հաս­ցեով ե­կած լի­նի: Եվ դու, գիրք ու գրա­կա­նու­թյուն մո­ռա­ցած, անց­նում ես հա­կա­հար­ված տա­լուն: Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թյան խն­դիր­նե­րը ես գի­տեի ներ­սից, Լիտ­վա­յում տե­սա նաև դր­սից։ Ըն­դար­ձակ­վեց, այս­պես ա­սած, տե­սա­դաշտս։ Լիտ­վան ճա­նա­չեց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, մեր նպա­տա­կին հա­սանք, բայց ան­ձամբ իմ գոր­ծը չա­վարտ­վեց։ Շա­րու­նա­կու­թյու­նը ե­ղավ «Ժա­մա­նա­կի գե­տը», ո­րը եր­բեք չէր գր­վի, ե­թե չլի­նեին Ցե­ղաս­պա­նու­թյան 90-րդ տա­րե­լի­ցին ըն­դա­ռաջ աշ­խա­տանք­նե­րը։ Ինչ­պես գի­տեք, վե­պում ես մինչև ան­գամ բազ­մա­թիվ վա­վե­րագ­րեր եմ մեջ­բե­րել։ «Պո­ղոս-Պետ­րո­սում» էլ քիչ չեն վա­վե­րագ­րե­րը։ Նույ­նիսկ ա­վե­լի շատ են։ Մի կող­մից ձգ­տում էի ա­ռա­վե­լա­գույն հա­վաս­տիու­թյան, մյուս կող­մից էլ այս վե­պում պատ­մա­կան ան­ձինք կան, ո­րոնց շատ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ ու մտ­քեր, ե­թե հո­րի­նո­վի հե­րոս­նե­րի վե­րագր­վեին, ան­հա­վա­նա­կան կթ­վա­յին։
-Վեր­ջին շր­ջա­նի ձեր բո­լոր գր­քե­րը կար­ծես թե այդ ընդ­լայն­ված տե­սա­դաշ­տի ար­դյունք են։
-Ա­յո՛: «Ոս­տա­նի վեր­ջին ճամ­փոր­դու­թյու­նը» և «Ա­զատ հա­յը» ար­տա­գաղ­թի թե­ման են շո­շա­փում։ Ա­ռա­ջի­նի հե­րո­սը, ե­րի­տա­սար­դու­թյու­նը ռու­սաս­տան­նե­րում և այ­լուր շռայ­լած, կյան­քի մայ­րա­մու­տին վեր­ջա­պես կռա­հում է, որ «Հո­ղին վրա ու­րի­շին// Ծա­ռը, որ դու տն­կե­ցիր,//Չի տար կյան­քի հո­վա­նին»։ Եվ բռ­նում է հայ­րե­նի­քի ճամ­փան։ Բայց ար­դեն ուշ է, Հայ­րե­նիքն էլ գե­րեզ­մա­նա­տուն չէ: Եվ նա վախ­ճան­վում է ճա­նա­պար­հին՝ այն­տեղ, որ­տեղ վատ­նել էր իր կյան­քը։ «Ա­զատ հա­յի» հե­րո­սը («ա­զատ»-ն այս­տեղ հեգ­նա­կան ի­մաս­տով պետք է հաս­կա­նալ), ընդ­հա­կա­ռա­կը, ե­րի­տա­սարդ է, նոր է սկ­սում ար­տա­գաղ­թա­ծի իր ու­ղին։ Անց­նե­լով բա­զում տհա­ճու­թյուն­նե­րի ու նվաս­տա­ցում­նե­րի բո­վով՝ ի վեր­ջո, ունևոր մարդ է դառ­նում, բայց՝ թո­թա­փած ազ­գա­յին ա­մեն ինչ, մո­ռա­ցած Հա­յաս­տան, հա­յու­թյուն, հայ­րե­նիք. այլ խոս­քով՝ ա­զատ հայ դար­ձած։ Ցա­վոք, այս տե­սա­կին հան­դի­պե­լու ա­ռիթ­ներ նույն­պես ու­նե­ցել եմ։
-Ի՞նչ նոր ծրագ­րեր ու­նեք։
-Ծրագ­րեր կան, բայց դեռ չեմ կողմ­նո­րոշ­վել։ Դեռ «Պո­ղոս-Պետ­րո­սի» ծի­րում եմ, այն­տեղ աս­վա­ծի ու չաս­վա­ծի։ Ի­րոք, ինչ­պե՞ս մեզ փր­կենք մեզ­նից։ Ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյու­նը մեր մե­ծա­գույն ձեռք­բե­րումն է, խն­դի­րը՝ այն ամ­րապն­դե­լը։ Վե­պի վեր­ջա­բա­նում ե­րազ եմ տես­նում, որ­տեղ հայ­րե­նա­կից­ներս գի­տակ­ցել են, որ ի­րենց՝ հա­յի ներ­կա սե­րունդ­նե­րին, բա­ցա­ռիկ հնա­րա­վո­րու­թյուն է ըն­ձեռն­ված՝ վե­րած­նե­լու Հա­յաս­տան աշ­խար­հը, դարձ­նե­լու ա­վե­տյաց եր­կիր։ Եվ հի­մա ու­զում եմ հա­վա­տալ, որ այս ե­րազս ե­րազ չի մնա։
Զրույ­ցը վա­րեց
Կա­րի­նե ՌԱ­ՖԱ­ՅԵ­ԼՅԱ­ՆԸ

Դիտվել է՝ 4027

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ