Կի­սա­դա­տարկ շի­շը ինձ «հու­շում» է` դու այս­տեղ այլևս ա­նե­լիք չու­նես

Եր­բեմն լի­նում են դեպ­քեր, երբ մտա­վո­րա­կա­նը լայն հան­րու­թյան հետ իր շփում­նե­րում հան­դես է գա­լիս իր չմարմ­նա­վոր­ված կեր­պա­րով, բայց հս­տակ կեն­սա­դիր­քո­րո­շու­մով։ Այդ­պի­սիք հիմ­նա­կա­նում սա­կավ են, և միայն լայն մտա­հո­րի­զո­նի տեր ան­ձինք են ի­րեն­ցից ան­կախ սե­փա­կա­նաշ­նոր­հում դույզն-ինչ տա­րա­կու­սե­լի կեր­պա­րը. և ե­թե Հե­գե­լի՝ «Ցան­կա­ցած հա­կադ­րու­թյուն կամ միտք կա­րող է իր խոր­քում հա­կադ­րու­թյուն նե­րառ­նել», ու­րեմն մտա­վո­րա­կանն է այդ հա­կադ­րու­թյան կրո­ղը։

Ա­կա­մա այս մտա­ծում­նե­րի «բե­ռան տակ» մտո­վի փնտ­րում էի այն­պի­սի մտա­վո­րա­կա­նի, որն ինձ «օգ­ներ» լից­քա­թափ­վե­լու այս մտա­ծում­նե­րի ծան­րա­բեռն ներ­կա­յու­թյու­նից, և հան­կարծ՝ ԼԵ­ՎՈՆ ՀԱԽ­ՎԵՐ­ԴՅԱՆՆ է ինձ ըն­դա­ռա­ջում՝ Լևոն Հով­հան­նե­սի­չը, ու «լսում եմ» իր ձայ­նը. «Այ տղա, էս ե՞րբ ես Բեյ­րու­թից ե­կել, Ար­մեն Հա­րու­թյու­նյա­նին հան­դի­պե­ցի՞ր»։ Ար­մեն Հա­րու­թյու­նյա­նը լի­բա­նա­նա­հայ գոր­ծա­րար, հայ գրա­կա­նու­թյան նվի­րյալ-բա­րե­րար, իր մտե­րիմ ան­ձան­ցից էր, իր դա­սա­կան սո­վո­րու­թյան հա­մա­ձայն, ա­մեն ան­գամ, երբ Բեյ­րու­թում էի լի­նում, մեկ շիշ վիս­կի էր ինձ հանձ­նում՝ բա­րե­կա­մին փո­խան­ցե­լու հա­մար։ Այս ան­գամ նույն­պես. և ես շշա­ձեռն բարձ­րա­նում եմ Ար­վես­տի ինս­տի­տու­տի տնօ­րեն-ա­կա­դե­մի­կո­սի աշ­խա­տա­սե­նյակ։ Դու­ռը կի­սա­բաց է, ինձ տես­նե­լով ձեռ­քե­րը տա­րա­ծած մո­տե­նում՝ ող­ջա­գուր­վում է, և սկս­վում է մեր զրույ­ցը (ա­վե­լի ճիշտ՝ վե­ճը) որ բա­նա­վե­ճի է վե­րած­վում՝ դա­սա­կան (մես­րո­պյան) ուղ­ղագ­րու­թյան ջա­տա­գո­վի և ընդ­դի­մա­խո­սի միջև. «Իմ գրած­նե­րը Սփյուռ­քում կար­ծես ու­րիշ մեկն է գրում, եղ­բայր, ին­չու՞ Հախ­վեր­տեան...»։ Իմ բա­ցատ­րու­թյուն­նե­րը, բնա­կա­նա­բար, գրո­շի ար­ժեք չեն ու­նե­նում, ու ես հեր­թա­կան «պար­տու­թյու­նից» չխու­սա­փե­լով նա­հան­ջում եմ՝ խո­րին հար­գա­նոք իր պատ­կա­ռե­լի վաս­տա­կի հան­դեպ։ Իսկ վիս­կիի ար­դեն կի­սա­դա­տարկ շի­շը ինձ «հու­շում» է, որ... դու այս­տեղ այլևս ա­նե­լիք չու­նես, և քայ­լերս «ի մի բե­րե­լով», ինք­նա­բա­ցարկ եմ հայ­տա­րա­րում։

Զար­մա­նա­լի մի ի­րո­ղու­թյուն կա Լևոն Հախ­վեր­դյա­նի կեն­սագ­րու­թյան մեջ. տա­րի­ներ ա­նընդ­մեջ ապ­րե­լով չա­փա­զանց բուռն ստեղ­ծա­գործ կյան­քով, գրա­կա­նա­գե­տի, թա­տե­րա­գե­տի, հրա­պա­րա­կա­խո­սի, թարգ­ման­չի իր վաս­տա­կով նա այ­նուա­մե­նայ­նիվ, հան­րու­թյա­նը ա­վե­լի ներ­կա­յա­նա­լի դար­ձավ, հա­մե­նայն դեպս ես այդ­պես եմ կար­ծում,«Զրույց­ներ լեզ­վի մա­սին» (1998) չա­փա­զանց ու­շագ­րավ ու տա­կա­վին ու­սում­նա­սի­րե­լի գր­քով։ Ի­րա­վամբ՝ հա­յա­խո­սու­թյան ու հա­յամ­տա­ծու­թյան դես­պա­նոր­դի նվի­րյա­լու­թյան տա­րի­նե­րի տք­նան­քի ար­գա­սիք... Գո­յու­թյուն ու­նի այս­պես կոչ­ված «ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մե­թոդ», այն կար­ծում եմ նշա­նա­կա­լից է հատ­կա­պես Լևոն Հախ­վեր­դյա­նի պա­րա­գա­յին. թա­տե­րա­գի­տա­կան և գրա­կա­նա­գի­տա­կան (հատ­կա­պես Հով­հան­նես Թու­մա­նյա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը արժևո­րե­լու ա­ռու­մով) աշ­խա­տու­թյուն­նե­րում, ինչ­պես նաև հրա­պա­րա­կա­խո­սա­կան հոդ­ված­նե­րում մե­ծա­պես առ­կա է կեն­սա­փոր­ձը, աշ­խար­հըն­կա­լու­մը: Եր­կեր և կեր­պար­ներ վեր­լու­ծե­լիս («Եր­կեր և կեր­պար­ներ», 1964), դե­րեր և դե­րա­սան­ներ արժևո­րե­լիս («Դե­րեր և դե­րա­սան­ներ», 1977), և որևէ ար­տիս­տի կյան­քի և գոր­ծու­նեու­թյան ընդ­հա­նուր պատ­կե­րը ներ­կա­յաց­նե­լիս («Սու­րեն Քո­չա­րյա­նի ար­վես­տը», 1959), Լևոն Հախ­վեր­դյա­նը ձգ­տում է իր տե­սան­կյու­նից, փոր­ձա­ռու­թյու­նից բա­ցա­հայ­տել այն­պի­սի ի­րո­ղու­թյուն­ներ, վեր­լու­ծա­նյութ ընտ­րել հո­գե­բա­նա­կան այն­պի­սի նր­բե­րանգ­ներ, ո­րոնք մինչ այդ վրի­պած են ե­ղել գրա­կա­նա­գետ­նե­րի, թա­տե­րա­գետ­նե­րի ու­շադ­րու­թյու­նից՝ զո­րօ­րի­նակ «Պա­րույր Սևա­կը զու­գա­հեռ­նե­րի վրա» հու­շագ­րու­թյու­նը, որն իր տե­սա­կի մեջ խախ­տել էր ար­դեն ըն­դուն­ված հու­շագ­րա­կան և գրա­կա­նա­գի­տա­կան ժան­րե­րի սահ­ման­նե­րը. մի կող­մից մար­դու, մյուս կող­մից բա­նաս­տեղ­ծի կեր­պար­նե­րի կեր­պըն­կալ­ման դժ­վա­րին զու­գակշ­ռումն էր իր ու­սե­րին վերց­րել հա­խուռն ու գե­ղա­գի­տո­րեն էքս­ցենտ­րիկ կյան­քով ապ­րող մտա­վո­րա­կա­նը։
«Ին­չո՞ւ թարգ­մա­նե­ցիք Կու­նի «Հին Հու­նաս­տա­նի լե­գենդ­ներն ու ա­ռաս­պել­նե­րը», (1956, 1979), «Հին Հռոմ» պատ­մա­գիր­քը» (1955): Սա իմ հար­ցա­շա­րի հար­ցե­րից հեր­թա­կանն էր՝ մեր մի հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ։ Երևի ցան­կա­լի հարց էի տվել, ան­մի­ջա­պես ա­սաց. «Սրի­կա, ա­վե­լաց­րու Կոկ­լեն-Ա­վա­գի «Դե­րա­սա­նի ար­վես­տը», թե՞ տե­ղյակ չես, չես կար­դա­ցել, չնա­յած լավ էլ դե­րա­սան ես, գի­տես ու՞մ, ի՞նչ, ե՞րբ ես հարց տա­լիս, բայց նաև օգ­նում ես... Մեր ըն­թեր­ցող­նե­րը ի­մա­ցու­թյան կա­րի­քի մեջ են, տես, ռուս­նե­րը ին­չեր են թարգ­մա­նում, հայ գրո­ղը, մտա­վո­րա­կա­նը սն­վե­լու կա­րիք ու­նի»։ Ա­մեն ինչ պարզ էր. հի­մա, բնա­կա­նա­բար, ես ճի­գեր գոր­ծադ­րե­լով եմ հի­շում նրա մեկ­նա­բա­նու­թյու­նը. նա բա­ռե­րի շեշ­տա­դիր ա­ռո­գա­նու­թյամբ էր խո­սում՝ ստի­պե­լով ինձ դառ­նալ հա­մակ ու­շադ­րու­թյուն։ Հա­մե­նայն դեպս, Լևոն Հախ­վեր­դյա­նի միտք բա­նին ջա­նում եմ ճշգ­րիտ հա­ղոր­դել, և ա­մենևին «ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու» կա­րիք չեմ զգում՝ ոչ միայն նրան մե­ծա­րե­լու, այլ նաև իմ դի­ման­կա­րա­յին էս­քի­զը զո­րում եմ հնա­րա­վո­րինս ան­խա­թար պա­հե­լու հա­մար, կար­ծում եմ` չեմ վրի­պել և չեմ դար­ձել իր «ներ­քին հույ­զե­րի մո­տեց­ման գե­րին», այս­պես միշտ և շա­րու­նա­կա­բար։

Ար­թուր ԱՆԴ­ՐԱ­ՆԻ­ԿՅԱՆ

Մեկնաբանություններ