Լեգենդի և իրողության զուգահեռներում

Ինչպես տեղեկացրել ենք մեր նախորդ հրապարակումներում, ապրիլի վերջին Նոյեմբերյանի շրջանի Կողբ գյուղի վարչական տարածքում` Զիկատար լեռան լանջին գտնվող ՀՀ բնապահպանության նախարարության «Զիկատար» անտառային գիտափորձարարական կենտրոնում, լրատվամիջոցների և այլ կառույցների ներկայացուցիչների համար անցկացվեց եռօրյա գիտաժողով, որի շրջանակներում մասնակիցները ծանոթացան նաև տեղի պատմամշակութային հուշարձաններին ու սրբավայրերին: Մեր ընթերցողին պիտի որ հետաքրքրի, թե սահմանամերձ այդ գոտում ինչպիսի բացառիկ արժեքներ ունենք, և թե ինչպես են գոյատևում դրանք` ի հեճուկս ժամանակի, մարդկային անտարբերության, ավելին` բարբարոս վարքի:

Գյուղից դեպի հարավ` 3 կմ հեռավորության վրա` Կողբագետի աջ ափին ընկած անառիկ բարձունքին տարածվող փարթամ անտառի գրկում է գտնվում Մշկավանք (Մշակավանք) խոսուն անունը կրող եկեղեցին: Պահպանված է եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից գավիթը` արևելյան անկյունային մասերի խցերով: Թե կոնկրետ որ թվին է այն կառուցվել, ստույգ հայտնի չէ, սակայն Վարդան Արևելցին 1219 թվականի երկրաշարժի մասին հիշատակելիս նշում է նաև Մշկավանքի անունը: Ինչպես հավաստիացնում է նոյեմբերյանցի գրող, ազատամարտիկ Սամվել Բեգլարյանը, Մշկավանքը գրանցված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի նյութական մշակութային արժեքների ցուցակում (մեզ չհաջողվեց ճշտել այս տվյալը):

Հակառակ գրավոր հիշատակարանների ժլատ տեղեկությունների` տեղացիները իրական և ինքնահնար պատմությունների մի ողջ շտեմարան են հրամցնում հետաքրքրվողներին, անհամաձայնությունների դեպքում բուռն քննարկումներ ծավալում, և յուրաքանչյուրն ամեն գնով փորձում է դիմացինին ու իրեն համոզել, որ ամենահավաստի տվյալը հենց իր իմացածն է:

Ինչևէ, փորձենք ի մի բերել այն ամենը, ինչ մեզ հաջողվեց լսել Մշկավանքի մասին: Եկեղեցին կառուցել են մշակները: Այստեղից էլ ծագել է անունը: Բացառիկ երևույթ է մեր պատմության, եկեղեցաշինության մեջ, որ եկեղեցին ոչ թե կառուցվել է ի հիշատակ Աստծո, այս կամ այն սրբի, այս կամ այն բարերարի կամ նրա ընտանիքի անդամի, այլ ի հիշատակ մշակների: Սա մշակների ուժով կառուցված «ամենաժողովրդական եկեղեցին» է, ինչպես բնորոշում է Սամվել Բեգլարյանը:

Ըստ որոշ տվյալների` եկեղեցին կառուցվել է 7-րդ դարում, 12-րդ դարում ավերվել է երկրաշարժից, ապա վերականգնվել: Կողբի ազգագրության և պատմության թանգարանում Մշկավանքը թվագրված է 11-րդ դարով:

Կողբի տարածքը հարուստ է միջնադարյան հուշարձաններով: Դրանցից մեկն է 4-5-րդ դարերում կառուցված Տվարաեղցի կամ Տվարագեղցի անունը կրող կիսավեր բազիլիկ եկեղեցին, որ գտնվում է Կողբագետի ձախ ափին: Եկեղեցու շուրջը նախկինում եղել է գերեզմանատեղի, որի հետքերն այսօր էլ առկա են գյուղի ճանապարհի եզրին: Դրանք քարարկղային գերեզմաններ են, որոնք տեղացիները վերագրում են նախաքրիստոնեական ժամանակներին: «Տվարաեղցի» անունը հետաքրքիր ստուգաբանություն ունի, այն նշանակում է տավարածի եկեղեցի: Այսինքն, այս սրբավայրի անունը ևս կապվում է մշակի, գյուղի աշխատավորի հետ:

Առավել ամբողջական տեսքով պահպանված է Տվարաեղցու արևելյան պատը, իսկ մնացած հատվածները լիովին կամ հիմնականում ավերված են:

Սարիգյուղի վարչական տարածքում է գտնվում տեղացիների կողմից սրբավայրի վերածված դարավոր սոսին: Այս սոսին եզակի չէ Նոյեմբերյանից դեպի Արցախ ձգվող ճանապարհին: Յուրաքանչյուր 40 կմ-ից հետո հանդիպում են նույն տարիքի սոսիներ. մեկը գտնվում է Բերդավան և Զորական գյուղերի միջև, մյուսը` Սարիգյուղի մոտ, այդպիսիք կան նաև Արցախի տարածքում: Քարավանները կանգ են առել հենց 40 կմ-ից հետո. հնում այդպես են տեղակայված եղել աղբյուրները: Սա էլ հիմք է տալիս ենթադրելու, որ այստեղով է անցել «Մետաքսի ճանապարհը» կամ առևտրային նշանակություն ունեցող մեկ այլ ճանապարհ: Սա վարկած է, լեգենդ, որը ժխտել կամ հաստատել առայժմ հնարավոր չէ: Սակայն վարկածը մեզ ներկայացնող Մխիթար Հովսեփյանը` Նոյեմբերյանի անտառտնտեսության տնկարանի վարիչը, գրեթե համոզված է դրա հավաստիության մեջ:

Մարդիկ Սարիգյուղի սոսու պատմությունը կապում են մեր ազգի երկու նշանավոր զորավարների` Վարդան Մամիկոնյանի և Աշոտ Երկաթի հետ: Մեր տեղացի զրուցակիցն առավել հակված էր այն տեսակետին, որ սոսին տնկել է Աշոտ Երկաթը, քանի որ Վարդան Մամիկոնյանին վերագրվող ծառը` կաղնին, գտնվում է այդ տարածքից քիչ ավելի հեռու:

Ըստ ժողովրդական խոսակցությունների` 100 տարին մեկ ծառն ինքնիրեն բոցավառվում է: Այն ունի սրբազան ուժ, և մարդիկ այստեղ գալիս են` որպես ուխտատեղի:

Անհավանական է, բայց փաստ, որ այրված, ածխացած հսկայական փչակի վերածված ծառաբնից վեր են խոյանում կանաչ շիվեր. հրաշքը շարունակում է իր կյանքն այդ շիվերի մեջ:

Այս լուսավոր պատմություններին անդրադարձը, ցավոք, զերծ չէ մութ կողմերից: Ես սրտի ցավով, բայց լրագրողի անաչառությամբ լուսանկարել եմ բացառիկ այս արժեքների վրա մրոտված ու խզմզված ոչինչ չասող անունները: Դժվարանում եմ բառեր գտնել` որակելու համար այն դատարկամիտ գոհարիկներին, գառնիկներին, անուշիկներին, լիանաներին, մելոներին, ռիտաներին, մխիթարներին, որոնց բանականության անմխիթար վիճակը պարզապես կարեկցանք է հարուցում:

Մի՞թե հազարամյակից ավելի կենսագրություն ունեցող այս կոթողներին վիճակված է մատնվել կասկածելի բանականության տեր «ուխտավորների» քմահաճույքին։ Մի՞թե պատմամշակութային արժեքների պատասխանատուները կամ անհատ բարերարները չեն վճռի օգնության ձեռք մեկնել այս լքված ու քայքայվող սրբավայրերին: Չէ՞ որ մենք հենց այդպիսի արժեքներով ենք գոյատևել ու հասել մինչև 21-րդ դար: Չթողնենք մեզ ապրեցրած գանձերը լքված ու անտերունչ:

Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆ

Լուսանկարները` հեղինակի

Մեկնաբանություններ