«Անմա՞հ է այն գործը, որի համար ես մեռա…»
22.05.2020 | 00:31
Բայց մայիսի 20-ին հունական Կորֆու կղզում գտնվող մեծատաղանդ Կոստան Զարյանը՝ Կոմիտասի մտերիմը, ասես կանխազգալով վարդապետի տունդարձը, գրեց կյանքի ու մահվան իր ֆուգան` նշանավոր ահեղաձայն բանաստեղծությունը: (Քանի որ այդ ստեղծագործությունը ծավալուն է, մեջ կբերեմ ինը տող սկզբից, ինը` վերջից).
ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ
(Նրա աճիւնը Հայաստան տանելու առթիւ)
Բարի ճանապարհ, վարդապետ, վերադարձ բարի...
Դիակառքիդ մօտից, գարունն էլ ահա, ծամերը թափած,
Սահում է կամաց, մատերը դնում երկնակամարի
Սրինգների բիւրեղ ձայների վրայ,
Որպէս զի դեղնած շրթերիդ ծայրի վշտահար գիծը,
Աշխարհը խաւար մեռած աչքերիդ,
Օտար քաղաքի արեւով մեկնեն եւ ճառագայթի
Ճակատդ ըմբոստ:
Բարի ճանապարհ, վարդապետ, վերադարձ բարի...
------------------------
Եւ դա կը լինի համերգ մի հսկայ, որի նմանը չէ լսուած երբեք
Եւ ոչ մի վայրում: Դիսկանտներ ոսկէ, բասօներ խորուն,
Կաղամախների խշշոցներ խորհուրդ, բաղերի ծոցից
Եկած շրշիւններ, հասկերի գլխին սահող լենտօներ,
վազող ջուրերի
Արագներ շռինդ, բռնուած պեդալը ծեծուող կալերի,
Եւ ալիք ալիք խոտերը շարժող ֆուգան հովերի՝
Կը գան կը կանգնեն եւ հոգուդ խորքի չերգուած երգերից
Հայոց աշխարհի բոլոր ձայներով կը համերգեն նորից:
Բարի ճանապարհ, վարդապետ, վերադարձ բարի...
Ներգաղթյալներին Երևան տեղափոխեցին չորս քարավանով, երկու մարդատար, երկու ապրանքատար գնացքներով: Մայիսի 21-23-ը Երևանի կայարանում նրանց դիմավորեցին նվագախմբերով, ծաղկեփնջերով, դրոշակներով, ողջույնի պաստառներով, կեցցեներով, ուռաներով: Որոշել էին մեկ ամիս հանգիստ տալ, բայց ներգաղթյալները չհամաձայնեցին, թե՝ ուզում ենք անհապաղ գործի անցնել:
Խորհրդային իշխանությունը նախապատրաստվել էր ըստ պատշաճի: Բոլոր ժամանածներին տեղավորում էին նորակառույց, նոր ավաններում՝ Նուբարաշենում, Սեբաստիայում, Մալաթիայում, Եվդոկիայում, Քղիում, Խարբերդում, Տիգրանակերտում և այլուր: Միայն Նուբարաշենում տեղավորվեց 105 ընտանիք՝ 267 հոգի, ընդ որում, յուրաքանչյուր տան դռան վրա փակցված էր ներգաղթյալի անուն-ազգանունը, իսկ մեխից կախված էին տան բանալիները:
Կիսաքաղց Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը ծախսել էր 600 հազար ռուբլի, ինչը հավասար էր 1,8 մլն ֆրանկի: Բայց դա երկարաժամկետ, անգին ներդրում էր, որի պտուղները, հատույցը Հայաստանն ստանալու էր հետագայում:
Դա Տունդարձ էր…
Տունդարձ էր նաև Կոմիտասի համար: Նրա աճյունը փոխադրեցին առանձին, Երևան հասցրին մայիսի 27-ին, իսկ հաջորդ օրը նշանակվեց հուղարկավորությունը:
Ըստ իս, հողարկեքը դիտավորյալ կատարեցին Մայիսի 28-ին՝ Հայաստանի Հանրապետության հռչակման օրը. դա քաղաքական, հակաքարոզչական և հակադաշնակցական բնույթ ուներ:
Կուլտուրայի տանը՝ ներկայիս Ա. Բաբաջանյանի անվան ֆիլհարմոնիայի փոքր դահլիճում, առավոտյան ժամը 11-ից սկսվեց երաժշտագետների, գրողների, նկարիչների, դերասանների, օպերայի երգիչների, բանվորների, գյուղացիների, ուսանողների հոսքը: Դագաղն ամբողջովին պատված էր անհաշիվ ծաղկեպսակներով, և խոսուն էին դրանց սգո ժապավենները: Կոլտնտեսական դարձած գեղջուկների ծաղկեպսակների ժապավեններն այսպիսի մակագրություններ ունեին՝ «Ռանչպարների բարեկամին», «Մեր կալերի հնձուորին», ուսանողներինը՝ «Սիրելի ուսուցչին», «Երգի արքային», «Երգ Կոմիտասին», մտավորականներինը՝ «Նորարար լուսավորչին», «Նուիրական Կոմիտասին», «Հայրենասէրին», «Տառապեալին», կուսակցական ու կառավարական պաշտոնյաների կարմիր ժապավենները՝ «Ազգային երաժշտության հիմնադրին», «Գիտնականին», իսկ ինչ-որ մեկինը, որ հավանաբար Կոմիտասի հետ ճեմարանում էր սովորել՝ «Եղբայր Սողոմոնին»…
Մինչև երեկոյան 4-ը հրաժեշտի արարողությանը մասնակցեց 4000 մարդ (հիշու՞մ եք՝ 4000 երգ, 4000 ֆրանկ. վե՛րջ, այլևս չեմ խոսի թվերի մոգականության մասին): Կոնսերվատորիայի երգչախումբը և նվագախումբը փոխնիփոխ կատարում էին Կոմիտասի ստեղծագործությունները:
Պատվո պահակ կանգնեցին, ապա դագաղն ուսերին վերցրին լուսավորության ժողովրդական կոմիսար Արտավազդ Եղիազարյանը, նրա տեղակալ Գևորգ Աբովը, ժողկոմխորհին կից արվեստի գործերի վարչության պետ Դրաստամատ Սիմոնյանը, լուսժողկոմատին առընթեր գրականության և պատմության ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Գյուլիքևխյանը, վաստակավոր կոմպոզիտոր Հարո Ստեփանյանը, ՀԽՍՀ աշխատանքի հերոս, կոմպոզիտոր Ազատ Մանուկյանը, ժողովրդական արտիստ Արմեն Արմենյանը, օպերայի և բալետի թատրոնի գլխավոր դիրիժոր Կոնստանտին Սարաջյանը, կոմպոզիտոր Սարգիս Բարխուդարյանը, Հայպետհրատի երաժշտական բաժնի վարիչ Ռուբեն Թերլեմեզյանը, գրող Ազատ Վշտունին, «Գրական թերթի» խմբագիր Վահրամ Ալազանը, մի քանի օր առաջ ներգաղթած դերասան Ա. Կոթիկյանն ու երգիծաբան Ե. Թոլայանը և ուրիշներ:
Սգերթը Շոպենի մահերգի հնչյունների ներքո կուլտուրայի տնից շարժվեց դեպի հին գերեզմանատուն՝ մշակույթի և արվեստի գործիչների պանթեոն: Առջևից ծաղկեպսակներով քայլում էին կոնսերվատորիայի ուսանողուհիները, իսկ դիակառքի հետևից՝ ժողովուրդը: Դա առաջին ժողովրդական հուղարկավորությունն էր, տարիներ անց նման պատվի պիտի արժանանային Ավետիք Իսահակյանը, Մարտիրոս Սարյանը, Արամ Խաչատրյանը, Հովհաննես Շիրազը:
Վարդապետի հողարկեք էին կատարում, բայց առանց հոգևորականի…
Պանթեոնում Կոմիտասի աճյունի համար տեղ էին հատկացրել Շիրվանզադեի, Ալեքսանդր Թամանյանի, Հովհաննես Հովհաննիսյանի և Ռոմանոս Մելիքյանի գերեզմանների հարևանությամբ:
Կոմիտասի մտերիմ ընկեր Փանոս Թերլեմեզյանը դողդոջուն ձայնով խոսք ասաց. «Կոմիտասի մահով հայ երաժշտությունը կորցրեց իր մոլորակներից մեկին: Նրա թողած երաժշտությունը մենք մեծապես գնահատում ենք և արժեքավորում: Նա հայ աշխատավոր ժողովրդինն է և նրա երգի հանճարեղ զարգացնողը»:
Դամբանական ճառով հանդես եկավ նաև Դր. Սիմոնյանը. «Այսօր հայրենի հողը իր գիրկն է ընդունում հայ երաժշտության մեծագույն վարպետին՝ Կոմիտասին: Քսան տարի է, որ նա դադարել էր ստեղծագործելուց, դաժան հիվանդությունը զրկել էր նրան ստեղծագործելու հնարավորությունից, սակայն նրա ամբողջ ստեղծագործության աղբյուրը հանդիսացել է ժողովուրդը, ահա թե ինչու այնքան հարազատ է նա մեզ և բարձր՝ նրա ստեղծագործությունը»:
Իսկ Հարո Ստեփանյանն ասաց. «Այս համր դագաղի առջև, մեծ երաժշտագետի այս անխոս մարմնի առջև մենք վշտաբեկ խոնարհում ենք մեր գլուխը: Մեր սրտերի մեջ միշտ կենդանի կմնա ու կհնչի մեծատաղանդ Կոմիտասի երգը: Ժողովրդի բերանից պոկած լինելով նրա ուրախությունների, վշտերի, թափած քրտինքի րոպեների ձայները, նա դրանք կոկելով վերադարձրեց ժողովրդին՝ արվեստի մեծ կատարելությամբ, հայ ժողովրդական երգը բարձրացնելով կլասիկ երգի մակարդակին»:
Վաստակավոր երգչուհի Հայկանուշ Դանիելյանը երգեց. «ՈՒռի ես, կռանալ մի, Մեր դռնից հեռանալ մի…»:
Երբ դագաղն իջեցնում էին գերեզման, կոնսերվատորիայի երգչախումբը երգեց Կոմիտասի «Գարուն ա» և «Անձրևն եկավ շաղալեն»: Եվ, իրոք, այդ պահին սկսեց անձրև տեղալ. շաղալեն…
Փանոս Թերլեմեզյանը կռացավ, մի բուռ հող վերցրեց, ձգեց դագաղի վրա և հազիվ լսելի շշնջաց. «Վերջապես հասար մուրազիդ, քո հայրենի սուրբ հողին մեջ հանգչելով: Հավիտենական հանգիստ ոսկորներուդ, անմահ Կոմիտաս…»:
Երկու օր անց՝ մայիսի 30-ին, Հայֆիլհարմոնիայի դահլիճում կայացավ համերգ՝ ի հիշատակ և ի պատիվ Կոմիտասի:
Շարա Տալյանը երգեց «Անտունի» և «Ծիրանի ծառ», Հայկանուշ Դանիելյանը՝ «Չինար ես», «Քելե-քելե», «Երկինքն ամպել ա», դերասանուհի Գ. Շանշիևան՝ «Էս առուն», «Քելեր, ցոլեր», «Գարուն ա», մեներգչուհի Ս. Գասպարբեկը՝ «Ալագյազ», «Խնկի ծառ» ապա Շ. Տալյանն ու Գ. Շանշիևան՝ «Հաբրբան»: Վերջում ելույթ ունեցավ կոնսերվատորիայի երգչախումբը՝ Թաթուլ Ալթունյանի ղեկավարությամբ:
Ինչու՞ այս ամենին այսքան մանրամասն անդրադարձա: Ցույց տալու համար, որ խորհրդային իշխանությունն ի զորու եղավ տարբերելու կարևորը անկարևորից, ցորենը՝ որոմից, մշտնջենականը՝ անցողիկից: Ավելին, հասկացավ, որ Կոմիտասի աճյունով, հակառակ դասակարգային, գաղափարախոսական անհաշտ հակադրությունների, ձեռք է բերում ազգային վեմ, մնայուն և անքննելի արժեք…
ՎԵՐՋԵՐԳ
Կոմիտասի Կյանքն ու Գործը կյանքի ու մահվան հավերժական փիլիսոփայական արտահայտությունն է:
Ես հոգեպես ցնցվեցի մի դրվագից: Երբ Վռամշապուհ վարդապետն այցելում է Վիլ-Էվրար, Կոմիտասը տարօրինակ հայացքով նայում է նրան, բռնում ուսը ու ցնցելով հարցնում.
-Ասա տեսնեմ, անմա՞հ է այն գործը, որի համար ես մեռա…
Այս հարցը տալիս է մի մարդ, ով 1915-ի ապրիլյան եղեռնական աքսորից վերադարձել էր զուտ ֆիզիկապես, բայց հոգեպես տապարահար եղած, իր կործանված ներաշխարհի ավերակները ուղեղում ցրիվ տված: Նա մեռած էր, գիտեր ու զգում էր դա, բայց իրեն հետաքրքրում էր իր Գործը:
-Դուն անմահ ես, Կոմիտաս,- պատասխանում է Վռամշապուհ վարդապետը, և Կոմիտասը թուլացնում է մատներն ու հայացքը հառում հեռուն ինչ-որ տեղ:
Այո, մահկանացու Կոմիտասն իր Գործով անմահության արժանացավ, ապացուցեց, որ մարդու կյանքը մահով չի ավարտվում:
Տարիներ անց Սիմոն Վրացյանի «Վէմ» պարբերականը գրեց. «Մարմնով Կոմիտասը վաղուց էր մեռած: Նրա հոգին, սակայն, կենդանի է և կապրի յաւիտեան: Կապրի հայ ժողովրդական երգի միջոցով: Կապրի գիտութեան և արւեստին նւիրւած իր երկերով, բազմաթիւ ուսումնասիրութիւններով ու ձայնագրութիւններով, հայ ժողովրդի սրտին այնքա՜ն ընտանի ու հարազատ իր եղանակներով»:
Իսկ Հայկ Խորասանճյանը նույն միտքը երկրորդեց.«Մեծ երգահանը իբրև Ցեղին չքնաղ տաղանդներէն մին, կատարած հոյակապ գործով ապահոված է իր անմահությունը. մենք և յաջորդական սերունդներ յարգանքով պիտի գանք խոնարհիլ իր սգաբոյր շիրմին առաջ»:
Բայց ամենաամփոփ, ամբողջական և ճշտագույն գնահատականը տվեց Բոստոնի «Վտակ. ամերիկահայ տարեցոյցը», գրելով. «Շիջա՜ւ վերջապէս խորհրդալի հանճարին հալ ու մաշ լապտերը` վերանալու համար աստղերու մէջ, փալփլելու համար աստղերուն հետ:
Կոմիտա՜ս… անուն փարելի առանց այլ և այլի, անուն` խնկելի ու պաշտելի, համազգային ու համատարած, անուն` աննմա՜ն, մեծ զաւակը ցեղին ու մեծ տառապեալը ցեղին:
Հայութեան սևագոյն ճակատագրի զոհերու կարգին, մորմոքեցուցիչ, խորին է ցաւը: Վարդապետն ալ կը յանձնուի յաւիտենականութեան ծոցը, և ինչու՞ չէ, յաւերժութեան գիրկը լուսաշող:
Հայոց եկեղեցական պատմութիւնը Լուսաւորիչ կոչումներ է նուիրած: Ս. Թադէոսին և Բարթուղիմէոսին`կրօնի լուսաւորիչ, Ս. Գրիգորին` հաւատքի լուսաւորիչ, Ս. Սահակին ու Ս. Մեսրոպին` մշակոյթի լուսաւորիչ: Եւ այս երրորդութեան հետ, Կոմիտասով կկանգնի չորրորդ սեղանը` լուսաւորիչը ազգային երաժշտութեան»:
Կոմիտասի ժամանակակիցները պարզապես արձանագրում էին իրողությունը:
Ի՞նչ տվեց Կոմիտասը ազգին:
Նա ասում էր. «Հայ երաժշտությունը համակ ուժ է և կենդանություն ու իր մեջ կսնուցանե փիլիսոփայությունն իսկ, ոգին իսկ իր ցեղին, որովհետև երաժշտությունը ամենեն մաքուր հայելին է ցեղին, ամենեն հարազատն ու կենդանին անոր բոլոր արտահայտության մեջ, կենդանի՝ որքան կենդանի է այդ ցեղը, ուժեղ՝ որքան ուժեղ է իրեն ծնունդ տվող ժողովուրդը»:
Նա լսեց ցեղի կանչը, զգաց ցեղի վիշտը, տեսավ արցունքն ու ժպիտը, այդ ամենը վերածեց երգի և ուժի, կենսունակության հետ վերադարձրեց ցեղին:
Նա ժողովրդից վերցրեց ժամանակի նստվածքների մեջ աղճատված, օտարների ոտքի կոխան դարձած երգը, մաքրազարդեց ավելորդություններից, ոսկու պես պսպղացրեց ու վերադարձրեց:
Նա լսեց հովի շրշյունը, գառնուկի մայունը, ջրի խոխոջը, դարձավ գեղջուկի սրինգ, շարականի մոգ, ռանչպարի գութան, հարսանիքի սեղանապետ:
Նա իր ժամանակի քաոսի մեջ փնտրեց ու գտավ հայ հոգու ակը, գամմայի հայկական հնչյունը:
Աշխարհի չորս ծագերում սփռված հայ ժողովրդի հատվածները, որոնք կորցնում էին լեզուն և ինքնությունը, նրա շնորհիվ վերագտան իրենց:
Հայ գեղանկարչության իմաստունը՝ Մարտիրոս Սարյանն ասում էր. «Հայերս մեր անցած պատմությամբ ու մշակույթով նման ենք մի ճամփորդի, որը, շատ ճամփորդների նման, փոխանակ գնացքով գնալու, գնացքի հետ վազել է»: Կոմիտասը հայ մարդու ճակատագրական, ստիպյալ ոտնավազքը դադարեցրեց, մարդկության գնացքին կցեց նոր վագոն ու հային բազմեցրեց շողշողուն սալոնում:
Նրա երգեցողության կերպն անգամ ուրիշ էր՝ փոխանցական էր, նա հուզվում և հուզում էր իր կախարդիչ բարիտոնով:
Նրա երգը հայի բուն Երջանկությունն էր:
Ի՞նչ տվեց Կոմիտասն անձամբ ինձ, ինձ, որի այս գրվածքը հանճարի ընդամենը հերթական, անցողիկ ընկալումն է:
Երկրագնդի վրա ապրում է 7 միլիարդ մարդ, որը 7 նոտայի միջոցով ունի առնվազն 700 միլիարդ երաժշտական ստեղծագործություն: Կոմիտասի շնորհիվ հայն ունի ի՛ր երգը:
Արդի կինոարվեստում գոյություն ունեն վայբերան ֆիլմեր, որոնք գուժում են աշխարհի կործանման մասին: Եթե, Աստված մի արասցե, տեղի ունենա Երրորդ ինքնակործան համաշխարհային պատերազմ ու ողջ կմնա գեթ մեկ հայ, համոզված եմ, նա ոտքի կկանգնի ու կերգի Կոմիտաս:
Հայությունն աշխարհում պատանդ է, բացի իր Հայրենիքից: Եվ Կոմիտասը մատով հպվում է ճակատիս ու ասում. «Պինդ կաց, բարեկամ, ես քեզ հետ եմ»:
Յուրաքանչյուր ոք, ամեն հայ մարդ իր սրտում, հոգում ու մտքում պետք է ունենա ի՛ր Կոմիտասը:
Ես ձեռք բերեցի ի՛մ Կոմիտասին:
Վերջ
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ
Հեղինակի նյութեր
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
-
Ասում են
Ադրբեջանը վերսկսել է պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղի դեմ՝ գնդակոծելով խաղաղ բնակիչներին և քաղաքացիական ենթակառուցվածքները
-
Ասում են… Մենք առաջարկել ենք համաձայնության գալ Ադրբեջանի հետ այնպես, որ Քելբաջարն ու Լաչինը, նաև ամբողջ Ղարաբաղը, փաստացի մնան Հայաստանի իրավասության ներքո
-
Ասում են Ռուսաստանը գնահատում է Հայաստանի հետ կառուցողական հարաբերությունները, սակայն հնարավոր չէ համաձայնել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի թեզերի հետ՝ ռուս խաղաղապահների առաքելության ձախողման մասին:
-
Ասում են… Ադրբեջանը խնդիր է դրել Արցախն ազատել հայ բնակչությունից, ստեղծել պայմաններ, որ հայերն այնտեղից գնան, ով կմնա՝ տեղահանել կամ կազմակերպել կոտորած Շատ հստակ է ծրագիրը:
-
Ասում են Ավելի քան 30000 երեխաներ և նրանց ընտանիքները Լեռնային Ղարաբաղում արդեն 8 ամիս է՝ գտնվում են շրջափակման և ավերակների մեջ։
-
Ասում են․․․ Թուրքական ցեղերը հայտնվել են 10-րդ դարում, 11-րդ դարում հասել են պատմական Հայաստանի տարածք: Այս հողի վրա հայերն ապրել են մթա 15-րդ դարից:
Տարածաշրջանային
