Նրա աշ­խա­տանք­նե­րի գաղտ­նի­քը կան­խա­տես­վա­ծի և կա­մա­յա­կա­նի, սպա­սե­լիի և պա­տա­հա­կա­նի հա­վա­սա­րակշ­ռու­թ­յունն է

Գե­ղան­կա­րիչ ՎԱ­ՀԱՆ ԱՎԱ­ԳՅԱ­ՆԻ ա­նու­նը ծա­նոթ է թերևս միայն հայ հա­սա­րա­կու­թյան այն խա­վին, հիմ­նա­կա­նում՝ նկա­րիչ­նե­րին, ով­քեր առ­նչ­վում են այ­սօր­վա գե­ղան­կա­րի ռու­սա­կան շու­կա­յի հետ, որ­տեղ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­ֆի­կա­յի ո­լոր­տում Վա­հան Ա­վա­գյա­նը մեծ հա­մա­րում ու­նի: Իսկ մեր ըն­թեր­ցող­նե­րին ա­սենք, որ նա բա­նաս­տեղծ Վար­դան Վա­նա­տու­րի (Ա­վա­գյան) և ման­կա­վարժ Մա­նուշ Ա­վա­գյա­նի որ­դին է, ո­րը հան­գա­մանք­նե­րի բե­րու­մով 1990-ից ապ­րում և ստեղ­ծա­գոր­ծում է Մոսկ­վա­յում:

Վա­հա­նը ծն­վել է 1960-ի հոկ­տեմ­բե­րի 7-ին Երևա­նում: Դպ­րո­ցա­կան տա­րի­նե­րին հա­ճա­խել է Պիո­ներ­պա­լա­տի գե­ղար­վես­տա­կան խմ­բակ, հրա­պուր­վել Լեո­նար­դո դա Վին­չիի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րով և ան­տիկ Հու­նաս­տա­նի ար­վես­տով: 1970-ա­կան թվա­կան­նե­րին հա­ճա­խել է Ման­կա­կան գե­ղա­գի­տա­կան կենտ­րոն, ա­պա ա­վար­տել Փա­նոս Թեր­լե­մե­զյա­նի ան­վան գե­ղար­վես­տա­կան ու­սում­նա­րա­նը, 1985-ին՝ նաև գե­ղար­վես­տա­թա­տե­րա­կան ինս­տի­տու­տը և նույն տա­րում ու­նե­ցել ա­ռա­ջին ցու­ցա­հան­դե­սը՝ Երևա­նի նկար­չի տա­նը: Նա հրա­պուր­վել է նաև գր­քի ձևա­վո­րու­մով և ա­վե­լի քան 20 գիրք ձևա­վո­րել: Դրանց թվում է Հովհ. Թու­մա­նյա­նի «Սուտ­լիկ որս­կա­նը» հե­քիա­թը, ո­րը 1979-ին բա­նաս­տեղ­ծի ծնն­դյան 110-ա­մյա­կի առ­թիվ տպագր­վել է Երևա­նում, ներ­կա­յաց­վել Մոսկ­վա­յի գր­քի մի­ջազ­գա­յին ցու­ցա­հան­դե­սում և տպագր­վել նաև օ­տար լե­զու­նե­րով (անգ­լե­րեն, գեր­մա­նե­րեն, ֆրան­սե­րեն և այլն):

Վա­հա­նի նկար­չա­կան տա­ղանդն ա­ռա­ջի­նը նկա­տել ու բարձր է գնա­հա­տել նկա­րիչ­նե­րի միու­թյան այն օ­րե­րի նա­խա­գահ, ճա­նաչ­ված նկա­րիչ Սու­րեն Սա­ֆա­րյա­նը:
Գե­ղար­վես­տա­թա­տե­րա­կան ինս­տի­տու­տը բե­մադ­րող-նկար­չի մաս­նա­գի­տու­թյամբ ա­վար­տե­լուց հե­տո Վա­հանն աշ­խա­տել է Երևա­նի Խա­մա­ճիկ­նե­րի թատ­րո­նում և ներ­կա­յա­ցում­ներ բե­մադ­րել, շա­րու­նա­կել է ձևա­վո­րել ման­կա­կան գր­քեր, բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րի, նաև պար­սիկ բա­նաս­տեղծ­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­ներ:
Իմ ձեռ­քին է Վա­հան Ա­վա­գյա­նի հրա­տա­րա­կու­թյան պատ­րաստ­վող ալ­բո­մի թվա­յին տար­բե­րա­կը, ո­րը գրա­ֆի­կա­կան գոր­ծե­րի մի իս­կա­կան գան­ձա­րան է: Այն բաց­վում է եր­կու ճա­նաչ­ված ար­վես­տա­գետ­նե­րի մուտ­քի խոս­քով. ա­ռա­ջի­նը հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կույ­թի խո­շոր պատ­մա­բան Ի­գոր Նաու­մո­վիչ Գո­լոմշ­տո­կինն է (1929–2017)՝ վեր­նագր­ված «Վա­հան Ա­վա­գյա­նի գրա­ֆի­կան», մյու­սը՝ Մոսկ­վա­յի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի պրո­ֆե­սոր Վա­լե­րի Ժու­կո­վի­նը (ծ. 1941)՝ «Մարդ­կա­յին կր­քե­րի ռո­ման­տի­կա­կան է­պո­սը» վեր­նագ­րով:

Ան­կեղծ ա­սած հազ­վա­դեպ է լի­նում, երբ այ­լազ­գի ար­վես­տա­գետ­ներն այն­քան բարձր են գնա­հա­տում հայ գե­ղան­կար­չի գոր­ծե­րը, այն­քան բազ­մա­կող­մա­նիո­րեն վեր հա­նում նրա ար­վես­տի խոր­քա­յին շեր­տերն ու հիա­ցա­կան խոս­քեր ա­սում նրա ար­վես­տի մա­սին, որ ա­կա­մա շոյ­վում է մար­դու ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վու­թյու­նը:

Գո­լոմշ­տոկն իր խոս­քը սկ­սել է այս­պես. Վ. Ա­վա­գյա­նի նկար­նե­րից մե­կը կոչ­վում է «Ե­րեք դեմք». այն կազմ­ված է դա­սա­կան հու­նա­կան կի­սա­դե­մից, նրա հետևից բարձ­րա­ցող ակն­հայ­տո­րեն արևե­լյան տի­պի կա­նա­ցի դեմ­քից և մեկ այլ՝ ար­դեն եվ­րո­պա­ցու կի­սա­դե­մից: Դրանք կար­ծես հենց Ա­վա­գյա­նի գրա­ֆի­կա­յի ե­րեք դեմ­քերն են, ո­րոնք ար­տա­հայ­տում են ե­րեք մշա­կու­թա­յին ա­վան­դույթ­ներ՝ Հին Արևել­քի, հել­լե­նիզ­մի ու մո­դեռ­նիզ­մի: Դրանք դրսևոր­վե­լով տար­բեր փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րով՝ մերթ բա­ցա­հայ­տում են նրա ազ­գա­յին բնու­թա­գի­րը, մերթ միա­խառն­վում յու­րա­տե­սակ սին­թե­զի մեջ: Այս­տեղ ան­տիկ Հու­նաս­տա­նը միա­հյուս­վում է Ա­սո­րես­տա­նի ու Բա­բե­լո­նի հետ, Արևել­քը հան­դի­պում է Արևմուտ­քին, և այդ ա­մե­նը, միա­ձուլ­վե­լով նկար­չի ան­հա­տա­կան գոր­ծե­լաո­ճին, վե­րած­վում է այն­պի­սի դեպ­քի, ո­րը հա­ճախ չի հան­դի­պում ժա­մա­նա­կա­կից ար­վես­տում: Այն ա­վան­դույթ­նե­րը, ո­րոնց հետևում է Ա­վա­գյա­նը, օ­տար չեն: Հայ գե­ղար­վես­տա­կան մշա­կույ­թը հե­ռա­վոր ան­ցյալ ու­նի՝ հաս­նում է մինչև ՈՒ­րար­տու, Ա­սո­րես­տան, ա­վե­լի ուշ՝ Հու­նաս­տան, Բյու­զան­դիա, նաև Ե­գիպ­տոս և վեր­ջա­պես՝ Եվ­րո­պա­կան մո­դեռ­նիզմ: Այդ ա­մենն իր հետքն է թո­ղել ժո­ղովր­դա­կան գի­տակ­ցու­թյան մեջ, ար­մա­տա­վոր­վել ինչ-որ տեղ՝ գե­նե­րում, կո­լեկ­տիվ են­թա­գի­տակ­ցու­թյան մեջ և է­լի ինչ-որ տեղ: Պատ­մա­կան ժա­ռան­գու­թյու­նը մութ բան է: «Հան­դի­պում» և «Հա­կա­մար­տու­թյուն» նկար­նե­րում մեր դի­մաց ակն­հայ­տո­րեն արևե­լյան դի­ցա­բա­նու­թյան գոր­ծող ան­ձինք են՝ աստ­ված­ներ կամ թա­գա­վոր­ներ՝ գա­զան­նե­րի գլուխ­նե­րով: Միայն թե սո­վո­րա­բար ա­սո­րա­բա­բե­լա­կան ռե­լիեֆ­նե­րին (մա­կերևույ­թա­պատ­կեր­նե­րին) բնո­րոշ դե­պի ներս խո­րա­ցող թա­քուն լար­վա­ծու­թյունն այս­տեղ լից­քա­թափ­վում է ֆի­գուր­նե­րի դրա­մա­տի­կա­կան բա­խում­նե­րով:

Նրա գոր­ծե­րի մյուս աղ­բյու­րը Հին Հու­նաս­տա­նի դի­ցա­բա­նու­թյունն է. այն­տե­ղից են վերց­րած Ա­վա­գյա­նի բազ­մա­թիվ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի սյու­ժե­նե­րը: Կեն­տավ­րոս­նե­րը, հա­վեր­ժա­հար­սե­րը, ա­մա­զո­նու­հի­նե­րը, սա­տիր­նե­րը (այ­ծա­մար­դիկ) նրա մի գոր­ծից անց­նում են մյու­սը: Հե­րակ­լեսն իջ­նում է մե­ռյալ­նե­րի թա­գա­վո­րու­թյուն, Ա­թե­նա­սը վի­ճում է Ա­րե­սի հետ: Բայց, ինչ­պես և արևե­լյան սյու­ժե­նե­րում, դա ո­ճա­վո­րում չէ, ա­սենք՝ հու­նա­կան ամ­ֆո­րա­նե­րի և ա­սո­րա­կան ռե­լիեֆ­նե­րի հայտ­նի պատ­կեր­նե­րի նմա­նու­թյամբ: Այս­տեղ ա­մե­նից ա­ռաջ գրա­վում է ազ­գա­յին մշա­կույթ­նե­րի հենց ո­գու մարմ­նա­ցու­մը գրա­ֆի­կա­յի մի­ջոց­նե­րով, որն ար­մա­տա­ցած է նրանց դի­ցա­բա­նու­թյան մեջ:

Դա­րաշր­ջան­նե­րի այս շեր­տա­վոր­ման մեջ է ներ­խու­ժում XX դա­րը՝ իր մո­դեռ­նիզ­մի գե­ղա­գի­տու­թյամբ, գի­տակ­ցու­թյան մաս­նատ­վա­ծու­թյամբ, շար­ժու­նու­թյամբ ու հեգ­նան­քով: Եվ մի շարք նկար­նե­րում ձևը կար­ծես պայ­թում է ներ­սից: Դր­վագ­վում ու տրոհ­վում է մա­սե­րի և սին­թեզ­վում նոր կեր­պա­րում: Նույ­նիսկ ա­ռաս­պելն է այս­տեղ են­թարկ­վում հրա­շա­լի կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թյան: Վհատ Սի­զի­փո­սը նս­տած է իր քա­րին, և նույն քա­րին տե­ղա­վոր­վել է քնա­րա­հար Օր­փեո­սը: Պայ­քա­րում հյուծ­ված Մար­սը դժ­վա­րու­թյամբ տա­նում է Վե­նե­րա­յի մերկ մար­մի­նը, վի­ճում են Հին Բա­բե­լո­նի և Ե­գիպ­տո­սի աստ­վա­ծու­թյուն­նե­րը, մյուս նկար­նե­րի անձ­նա­վո­րում­նե­րում մարդ­կա­յինն օր­գա­նա­պես վե­րած­վում է գա­զա­նա­յի­նի կամ մատ­նում է իր մեր­ձա­վո­րու­թյու­նը բու­սա­կան աշ­խար­հին:
Վա­հան Ա­վա­գյա­նի գրա­ֆի­կա­կան վար­պե­տու­թյունն այդ սյու­ժե­նե­րը ռա­ցիո­նալ պատ­կե­րա­վոր­ման հար­թու­թյու­նից բարձ­րաց­նում է մինչև գե­ղար­վես­տա­կան կեր­պա­րի բար­ձունք: Նրա կռիվ­նե­րի բազ­մա­թիվ սցե­նար­նե­րում մար­տի են բռն­վում զին­վոր­ներ, աս­պետ­ներ, ա­մա­զո­նու­հի­ներ և նույ­նիսկ աք­լոր­ներ՝ աք­լո­րակ­ռիվ­նե­րում: Հա­ճախ դր­վագ­նե­րի գե­ղա­դի­տա­կա­յին (կա­լեյ­դոս­կո­պա­յին) և շտ­րի­խա­յին մր­րիկ­նե­րի կա­տա­ղի դի­նա­մի­կա­յում դժ­վար է հաս­կա­նալ, թե ով ում դեմ է կռ­վում: Դա տա­րուղղ­ված ու­ժե­րի և է­ներ­գիա­յի բա­խում է, ո­րոն­ցից ա­ռա­ջա­նում են խոր­տակ­ման, ցա­սու­մի, անկ­ման, մահ­վան կեր­պար­ներ:

Նկար­նե­րի շարքն ա­վարտ­վում է «Նոր Աստ­վա­ծու­թյուն»-ով. այն ինչ-որ խո­րա­նար­դաձև, մե­քե­նա­յա­տիպ, ան­կյու­նա­վոր բան է, ո­րը ձո­ղե­րի վրա տա­նում են ան­դեմ մարդ­կա­յին ֆի­գուր­նե­րը: ՈՒ՞ր: Որ­պես­զի այն բարձ­րաց­նեն մեր դա­րի պատ­վան­դա­նին հին աստ­ված­նե­րի փո­խա­րեն:
Ար­վես­տա­բան Վա­լե­րի Ժու­կո­վը կարևո­րում է հատ­կա­պես նկար­չի սիմ­վո­լիկ (խոր­հր­դան­շա­կան) մտա­ծո­ղու­թյու­նը: Ըստ նրա՝ աշ­խա­տանք­նե­րում ներ­կա­յաց­ված է ոչ թե ի­րա­կան կեր­պա­րի պատ­կե­րը, այլ սիմ­վո­լը (խոր­հր­դա­նի­շը), ո­րո­շա­կի հո­գե­վի­ճա­կի խոր­հր­դան­շա­նը: Միայն այդ տե­սա­կե­տից կա­րե­լի է գտ­նել նրանց ի­րա­կան ըն­կա­լու­մը: Այդ դեպ­քում նկա­րի ընդ­հան­րաց­ման ու­ժը բա­ցում է զգա­ցո­ղու­թյան ռո­ման­տի­կան, մարդ­կա­յին ո­գու ու­ժը: Նկար­նե­րը դառ­նում են մե­դի­տա­ցիա­յի նշան­ներ, ո­րոնք, հե­ռաց­նե­լով ողջ ան­կարևո­րը, բա­ցա­հայ­տում են նրա խորքն ու ու­ժե­ղը: Ա­վա­գյա­նի գոր­ծե­րը հու­զում, ցն­ցում են դի­տո­ղի զգաց­մունք­նե­րը, գրում է ար­վես­տա­բան Ժու­կո­վը: Նրան­ցում ուժ ու կիրք կա, վա­ղուց ան­ցած նախ­նա­դա­րյան ժա­մա­նակ­նե­րի ա­վե­րիչ բնազդ­ներ: Նրա աշ­խա­տանք­նե­րի գաղտ­նի­քը կան­խա­տես­վա­ծի և կա­մա­յա­կա­նի, սպա­սե­լիի և պա­տա­հա­կա­նի հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյունն է:

Դրանք գրե­թե միշտ ֆի­գու­րա­տիվ (փո­խա­բե­րա­կան) գոր­ծեր են, հե­ռու լու­սան­կար­չու­թյու­նից, բայց ա­ռար­կա­յա­կան ճա­նա­չե­լիու­թյունն ա­նա­ռար­կե­լի է: Ծն­վող զգա­ցում­նե­րի ու­ժը Ա­վա­գյա­նի յու­րա­քան­չյուր աշ­խա­տանք դարձ­նում է ինք­նա­բավ և ա­վար­տուն: Ըն­դա­մե­նը՝ մի քա­նի թե­մա­ներ, և սյու­ժե­նե­րի ու ձևե­րի ինչ­պի­սի բազ­մա­զա­նու­թյուն:
Այ­լա­բա­նու­թյան լե­զուն, ե­թե այն հաս­կա­նա­լի է, դի­տո­ղին ներ­քա­շում է երկ­խո­սու­թյան մեջ հե­ղի­նա­կի հետ: Սկզ­բում գու­ցե պետք է ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան վեր­նա­գի­րը կար­դալ: Այն հա­կիրճ է, բայց ճշ­տո­րեն ար­տա­հայ­տում է պատ­կե­րի բո­վան­դա­կու­թյու­նը: Վեր­նա­գիրն ու­ղե­ցույց է յու­րա­քան­չյուր աշ­խա­տանք հաս­կա­նա­լու հա­մար: Նրա բո­վան­դա­կու­թյու­նը դի­տե­լու ցան­կու­թյուն է ծնում և օգ­նում հաս­կա­նա­լու հե­ղի­նա­կի ակ­նարկ­նե­րով ար­ված մտահ­ղա­ցու­մը: Երբ բո­վան­դա­կու­թյու­նը գրե­թե բա­ցա­հայտ­ված է, գծե­րի քաո­սը և կի­սաե­րանգ­նե­րի մո­լեգ­նու­թյու­նը միա­տեղ­վում են մտահ­ղաց­ման ամ­բող­ջա­կան ըն­կալ­ման մեջ, և պատ­կե­րում ըմ­բռ­նում ես մարդ­կա­յին կր­քե­րի և ֆան­տա­զիա­յի ռո­ման­տի­կա­կան է­պո­սը:

Ա­վա­գյանն ինչ-որ բա­նով հի­շեց­նում է ռուս խո­շոր նկա­րիչ Վա­սի­լի Կան­դինս­կուն, շա­րու­նա­կում է ար­վես­տա­գե­տը: Ի­հար­կե, խոս­քը գու­նապ­նա­կի մա­սին չէ, ոչ էլ նր­բու­թյան, բայց ան­սո­վո­րը (հե­քիա­թա­յի­նը) նրանց հա­մար ընդ­հա­նուր է: Բայց ե­թե Կան­դինս­կու գոր­ծե­րում հե­քիա­թա­յի­նը ռու­սարևե­լյան է, ա­պա Ա­վա­գյա­նի կտավ­նե­րում այն մարդ­կա­յին քա­ղա­քակր­թու­թյան հնա­գույն դի­ցա­բա­նու­թյունն է: Նրա մար­տա­կան սյու­ժե­նե­րում ցն­ցում է ի­րա­դար­ձու­թյան դի­նա­մի­կան: Դրանք գրա­ֆի­կա­յով ար­տա­հայտ­ված խա­չատ­րյա­նա­կան «Սպար­տա­կի» ակն­թարթ­ներ են՝ նույն հաս­տա­տա­կա­մու­թյու­նը, նույն լար­վա­ծու­թյու­նը, նույն ձգ­տու­մը, նույն դրա­մա­տիզ­մը: Կեն­տավ­րոս­ներ, մի­նո­տավ­րոս­ներ, ա­մա­զո­նու­հի­ներ, գլա­դիա­տո­րա­կան մր­ցահ­րա­պա­րակ­նե­րի ան­վախ զին­վոր­ներ, ա­ռաս­պե­լա­կան հե­րոս­ներ՝ այդ ա­մե­նում խտաց­ված դրա­մա՝ ան­ցյալ ժա­մա­նակ­նե­րի զենք ու զրա­հով:

Նրա սի­րած մյուս թե­ման մար­դու մարմ­նի գե­ղեց­կու­թյունն է: Այն մեկ­նա­բա­նում է որ­պես բնու­թյան բարձ­րա­գույն, կա­տա­րյալ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն: Ըն­դա­մե­նը մի քա­նի շտ­րիխ­նե­րով, մի քա­նի գծե­րով և ընդ­գծ­ված կո­պիտ, կար­ծես պա­տա­հա­կան տո­նա­վոր­մամբ ստեղ­ծում է բա­ցար­ձակ ֆի­զի­կա­կան, բնու­թագ­րա­կան կեր­պար, ծա­վա­լում տիե­զե­րա­կան մասշ­տա­բի զգա­ցո­ղու­թյուն­նե­րի ի­րա­դար­ձու­թյուն: Այս նկար­չի հա­մար ի­րա­կա­նու­թյու­նը զուտ ա­ռիթ է դի­տո­ղի հետ դրա­մա­տի­կա­կան, կր­քոտ հան­դիպ­ման հա­մար, եզ­րա­փա­կում է ար­վես­տա­գե­տը:
Ա­վա­գյա­նը 1985-ին ան­դա­մագր­վել է Ե­րի­տա­սարդ նկա­րիչ­նե­րի միու­թյա­նը, 1995-ին նրա գոր­ծե­րը ցու­ցադր­վել են Մոսկ­վա­յի նկա­րիչ­նե­րի կենտ­րո­նա­կան տա­նը, 1996–2001-ին՝ շվեյ­ցա­րա­կան «Մար­տին» ար­վես­տի ցու­ցաս­րա­հում, որ­տեղ 2001-ին նա ու­նե­ցել է նաև ան­հա­տա­կան ցու­ցա­հան­դես: 2002-ին դար­ձել է Մի­ջազ­գա­յին գե­ղար­վես­տա­կան ֆոն­դի ան­դամ, հա­ճախ ցու­ցադր­վել Մոսկ­վա­յի Մա­նե­ժում ու Նկա­րիչ­նե­րի կենտ­րո­նա­կան տա­նը: 2010-ին որմ­նան­կար­նե­րով ձևա­վո­րել է Հայ­կա­կան մշա­կույ­թի կենտ­րո­նը Մոսկ­վա­յի Կա­պոտ­նյա շր­ջա­նում, 2011-ին պատ­կե­րա­զար­դել Ա­ֆա­նասևի ռու­սա­կան հե­քիաթ­նե­րը, 2012-ին ստեղ­ծել է Մի­խա­յիլ Բուլ­գա­կո­վի «Վար­պե­տը և Մար­գա­րի­տան» վե­պի պատ­կե­րա­զար­դում­նե­րի շարք:

Վա­հան Ա­վա­գյա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի զգա­լի մա­սը գտն­վում է Ա­մե­րի­կա­յում, Գեր­մա­նիա­յում, Շվե­դիա­յում, Ավ­ստ­րիա­յում և Ռու­սաս­տա­նում՝ հիմ­նա­կա­նում մաս­նա­վոր հա­վա­քա­ծու­նե­րում:
Դժ­վար է ա­սել, թե Վա­հա­նի ճա­կա­տա­գիրն ինչ­պես կդա­սա­վոր­վեր, ե­թե մնար ու ստեղ­ծա­գոր­ծեր Երևա­նում և այս­տեղ ստեղ­ծեր իր գույնն ու ձե­ռա­գի­րը: Սա­կայն, ինչ­պես տես­նում եք, այդ­պես չե­ղավ և գու­ցե մեծ աշ­խար­հի մեծ ճա­նա­պարհ փնտ­րե­լու նպա­տա­կով տե­ղա­փոխ­վեց Մոսկ­վա, ին­չը, ըստ էու­թյան, ի­րա­կա­նա­ցել է: Այ­դու­հան­դերձ, իմ լավ բա­րե­կա­մին ու­զում եմ հի­շեց­նել, որ հայ­րե­նի հո­ղի ուժն ա­վե­լի քան զո­րա­վոր է և ան­կաս­կա­ծե­լիո­րեն կա­րող է դառ­նալ նոր նվա­ճում­նե­րի անս­պառ աղ­բյուր:
Թերևս ե­կել է տուն­դար­ձի ժա­մա­նա­կը:

Հով­հան­նես ԱՅ­ՎԱ­ԶՅԱՆ
Հայ­կա­կան հան­րա­գի­տա­րա­նի գլ­խա­վոր խմ­բա­գիր-տնօ­րեն

Լուսանկարներ

Մեկնաբանություններ