Ավարտվել է Ռուսական կայսրության, իսկ հետո՝ Խորհրդային Միության, ապա նաև՝ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին 300-350 տարիների պատմությունը Հյուսիսային Կովկասում, Անդրկովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ ասել է Մերձավոր Արևելքի ռուսական ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին։ «Այսօր մենք Արևմուտքի հետ մեծ պատերազմի կիզակետում ենք, որտեղ հարցի գինը ոչ թե այս կամ այն ռազմաբազան է՝ այս կամ այն պատմական տարածաշրջանում, այլ Ռուսաստանի գոյությունն է, գուցե և՝ ողջ աշխարհի գոյությունը»,- նշել է նա։                
 

«Խո­րե­նա­ցիա­կան հո­գե­կա­ռուց­ված­քով ընդ­դի­մա­դի­րը եր­բեմն ա­վե­լի մեծ դեր է կա­տա­րում երկ­րի ճա­կա­տագ­րում, քան նույ­նիսկ թա­գա­վո­րը»

«Խո­րե­նա­ցիա­կան հո­գե­կա­ռուց­ված­քով ընդ­դի­մա­դի­րը եր­բեմն ա­վե­լի մեծ դեր է կա­տա­րում երկ­րի ճա­կա­տագ­րում, քան նույ­նիսկ թա­գա­վո­րը»
21.02.2020 | 01:05

«Ի­րա­տե­սը» շա­րու­նա­կում է զրույ­ցը գրող, գրա­կա­նա­գետ ՆՈ­ՐԱՅՐ Ա­ԴԱ­ԼՅԱ­ՆԻ հետ:

-Պա­րոն Ա­դա­լյան, ես ճի՞շտ եմ հաս­կա­նում, ըստ Ձեզ՝ Խո­րե­նա­ցին ե­ղել է Ձեր մատ­նան­շած այն մեկ ընդ­դի­մա­դի՞­րը իր ապ­րած ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում, ո­րի գո­յու­թյամբ շատ բան է փոխ­վել ազ­գի, երկ­րի ճա­կա­տագ­րում:
-Ի­հար­կե, Խո­րե­նա­ցին ընդ­դի­մա­դիր է ե­ղել: Թեև նա հա­մա­ձայ­նեց կա­տա­րել թա­գա­վո­րի պատ­վե­րը՝ ստեղ­ծել հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյու­նը՝ ան­ցյա­լի ո­րոշ երևույթ­նե­րի վրա հեն­վե­լով, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, ընդ­դի­մա­դիր էր: Խո­րե­նա­ցու «Ող­բը» հա­վեր­ժա­կան դա­սա­գիրք պի­տի լի­նի մեր ազ­գի, յու­րա­քան­չյու­րիս գի­տակ­ցու­թյան մեջ: Եր­բեմն ընդ­դի­մա­դի­րը ¥ի­հար­կե, նկա­տի չու­նեմ մեր վեր­ջին շր­ջա­նի հին ու նոր ընդ­դի­մա­դիր­նե­րին, հան­կարծ ե­րեկ­վա ու այ­սօր­վա ընդ­դի­մա­դիր­նե­րը չմ­տա­ծեն, թե ի­րենց մա­սին եմ խո­սում, ո՛չ¤, խո­րե­նա­ցիա­կան մա­կար­դա­կով, ա­վե­լի ճիշտ՝ խո­րե­նա­ցիա­կան հո­գե­կա­ռուց­ված­քով ընդ­դի­մա­դի­րը եր­բեմն ա­վե­լի մեծ դեր է կա­տա­րում երկ­րի ճա­կա­տագ­րում, քան նույ­նիսկ թա­գա­վո­րը:
-Դուք ա­սում եք, որ գրա­կա­նու­թյան մեջ, ար­վես­տում ինչ-որ բան ստեղ­ծե­լիս պետք է թի­կուն­քում ու­նե­նալ ան­ցյա­լի պա­շա­րը, ու­նե­ցա­ծին ա­պա­վի­նե­լով է պետք շա­րու­նա­կել ըն­թաց­քը այս աս­պա­րեզ­նե­րում: Դուք Ձեր գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մեջ ու՞մ, ին­չի՞ն եք ա­պա­վի­նել, ու՞մ ժա­ռան­գորդն եք հա­մա­րում ինք­ներդ Ձեզ գրա­կան մեր բազ­մա­դա­րյա հոս­քում: Ձեր վեր­ջին շր­ջա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը, օ­րի­նակ, բո­լո­րո­վին նոր ո­րակ են ձեռք բե­րել՝ ըստ իս: Դրանք հենց պոստ­մո­դեռ­նիս­տա­կան են, նման չեն, ա­սենք, «Սև քա­ռա­կու­սի կար­միր ա­նա­պա­տում», «Կա­պույտ Եր­զն­կա», «Ար­տույ­տը», շատ այլ հա­մե­մա­տա­բար վաղ շր­ջա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րին: Ա­սել եմ ու­զում, որ Դուք էլ եք Ձեր գրա­կան ձե­ռա­գի­րը ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում փո­խել, բայց ինչ-որ մի հենք կա, ան­շուշտ, ո­րը պայ­մա­նա­վո­րում է գրո­ղի ստղ­ծա­գոր­ծա­կան դա­վա­նան­քը, մի ժա­ռան­գոր­դա­կան կա­յուն գիծ կա, չէ՞, ո­րին ստեղ­ծա­գոր­ծող մար­դը հետևում է՝ ան­կախ փո­փոխ­վող պա­րա­գա­նե­րից, մո­դա­յիկ թե­մա­նե­րից, ժա­մա­նա­կի թե­լադ­րած այլևայլ պայ­մա­նա­կա­նու­թյուն­նե­րից: Այդ­պե՞ս է, ես ճի՞շտ եմ մտա­ծում:
-Ի­հար­կե, այդ ժա­ռան­գոր­դա­կան գի­ծը, ան­փո­փոխ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան դա­վա­նան­քը կա: Չի կա­րող չլի­նել: Եվ այդ գի­ծը կա­րող է կապ­ված լի­նել ոչ միայն գրա­կա­նու­թյան, ար­վես­տի հետ: Դա կա­րող է կապ­ված լի­նել ա­մե­նա­պարզ բա­նե­րի՝ թե­կուզ մար­դու կեց­ված­քի հետ եր­բեմն: Իմ դեպ­քում շատ են օգ­նել ծնող­ներս: Հայրս և մայրս, ա­ռանց հա­տուկ դաս­տիա­րա­կե­լու, ա­ռանց իմ ձևա­վոր­ման հար­ցում կո­պիտ մի­ջամ­տու­թյուն­նե­րի, ըն­դա­մե­նը ի­րենց գո­յու­թյամբ, ի­րենց պահ­ված­քով, ի­րենց աշ­խա­տա­սի­րու­թյամբ, ի­րենց հայ­րե­նա­սի­րու­թյամբ ինձ շատ են օգ­նել, որ­պես­զի ես գրա­կա­նու­թյան մեջ կա­րո­ղա­նամ ինչ-որ քայ­լեր ա­նել: Ի­հար­կե, նաև գրա­կա­նու­թյունն ու ար­վեստն են օգ­նել: Ես ժա­մա­նա­կին ու­սում­նա­սի­րու­թյուն ա­րե­ցի՝ Վա­հան Թո­թո­վեն­ցի կյան­քը և ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­նը թե­մա­յով: Թո­թո­վեն­ցը ըն­տիր պատմ­վածք­նե­րի հե­ղի­նակ է, թեև գրա­կա­նա­գի­տու­թյու­նը, երևի թե ո­րո­շա­կիո­րեն սխալ­վե­լով, նրա լա­վա­գույն գոր­ծը հա­մա­րում է «Կյան­քը հին հռով­մեա­կան ճա­նա­պար­հի վրա» վե­պը: Այ­նինչ, Թո­թո­վեն­ցի պատմ­վածք­ներն ա­վե­լի հե­տաքր­քիր են:
-Եվ պա­տա­հա­կան չէ, որ «Հայ­ֆիլ­մը» հենց Թո­թո­վեն­ցի պատմ­վածք­նե­րի հեն­քով եր­կու ֆիլմ նկա­րեց՝ «Կտոր մը եր­կինքը» և «Ճեր­մակ ա­նուրջ­նե­րը»:
-Ա­յո՛: «Կյան­քը հին հռով­մեա­կան ճա­նա­պար­հի վրա» ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­նը, որն ըն­տիր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն է ի­հար­կե, պատմ­վածք­նե­րի շղ­թա­նե­րից է բաղ­կա­ցած: Թո­թո­վեն­ցից ես սո­վո­րել եմ շատ բան: Ան­շուշտ, կա­յին և ա­վե­լի մեծ գրող­ներ Թո­թո­վեն­ցի կող­քին, բայց ես հատ­կա­պես նրա­նից եմ սո­վո­րել: Չվի­րա­վո­րեմ Թո­թո­վեն­ցի պայ­ծառ հի­շա­տա­կը, բայց ա­սեմ, որ հիա­նա­լի գրող­ներ էին Ակ­սել Բա­կուն­ցը, Գուր­գեն Մա­հա­րին, էլ չեմ խո­սում Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի մա­սին: Այս սե­րուն­դը՝ չա­րեն­ցյա՛ն այս սե­րուն­դը, շատ մեծ դեր կա­տա­րեց մեր գրա­կա­նու­թյան հե­տա­գա ըն­թաց­քի ա­ռու­մով: Նրանց լսո­ղը լսեց, չլ­սողն էլ գնաց այլ ճա­նա­պար­հով, ո­րը ճա­նա­պարհ չէ: Ընդ­հան­րա­պես պետք է ի­մաս­տուն լի­նենք, սո­վո­րենք ոչ միայն լա­վե­րից, այլև վա­տե­րից:
-Վա­տե­րից է՞լ բան կա սո­վո­րե­լու:
-Ա­յո՛, վատ գրող­նե­րից պետք է սո­վո­րենք, թե ինչ­պես չի կա­րե­լի վատ գրել: Ոչ միայն վատ գրող­նե­րի մա­սին է խոս­քը: Վատ նկա­րիչ­նե­րից պետք է սո­վո­րել, թե ինչ­պես չի կա­րե­լի վատ նկա­րել: Այս­պես շա­րու­նակ: Մենք այս­պի­սի «ու­սու­ցիչ­ներ» էլ ու­նենք, նրան­ցից էլ պետք է սո­վո­րել:
-Թվար­կե­ցիք այն մարդ­կանց ա­նուն­նե­րը, ո­րոնք, ա­ռանց բա­ցա­ռու­թյան, զոհ գնա­ցին 1930-ա­կան­նե­րի ստա­լի­նյան սպան­դին, բան­տե­րին, աք­սոր­նե­րին: Պա­րա­դոքս չէ՞, որ մար­դիկ, ապ­րե­լով դա­ժա­նա­գույն, սար­սա­փազ­դու ի­րա­կա­նու­թյան մեջ, ի­րենց գլ­խին կախ­ված ու­նե­նա­լով ժա­մա­նա­կի դա­մոկ­լյան սու­րը, կա­րո­ղա­ցան լու­սա­վոր գրա­կա­նու­թյուն ստեղ­ծել և ազ­գին մե­ծար­ժեք կտակ թող­նել: Այդ կտա­կում ոչ միայն մեր ժո­ղովր­դի ան­ցյա­լի, ի­րենց ապ­րած օ­րե­րի ի­րա­պա­տում նկա­րագ­րու­թյունն են տվել գրող­նե­րը, այլև մեզ ա­վան­դել են ա­պա­գա­յին միտ­ված հա­վա­տով լի հա­յացք, մե­ծա­գույն դժ­բախ­տու­թյան մեջ ան­գամ ժպ­տա­լու, կյան­քը սի­րե­լու, ող­բեր­գու­թյու­նից եր­գի­ծանք սար­քե­լու հոր­դոր, ինչ­պես օ­րի­նակ՝ Գուր­գեն Մա­հա­րին իր ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան վե­պե­րում և մյուս ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րում:
-Ո՛չ, պա­րա­դոքս չէ: Ո­րով­հետև նշածս գրող­նե­րի հո­գում ապ­րում էին հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյու­նը, հայ ժո­ղովր­դի փոր­ձը, հայ ժո­ղովր­դի դպ­րո­ցը: Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցը կարևոր տո­ղեր ու­նի.
«Ես գա­լիս եմ դա­րե­րից
և գնում եմ հաղ­թա­կան
Դե­պի դա­րե­րը նո­րից,
դե­պի պայ­ծառ ա­պա­գան»:
Ես «դե­պի պայ­ծառ ա­պա­գան» տո­ղը խմ­բագ­րում եմ, կանգ եմ առ­նում «Դե­պի դա­րե­րը նո­րից» մտ­քի վրա: Չա­րենց երևույ­թը ըն­թացք է, բա­ցա­ռիկ ըն­թացք է մեր գրա­կա­նու­թյան մեջ, և մենք պետք է պատ­կա­նենք այդ ըն­թաց­քին:
-Ներ­կա ժա­մա­նակ­նե­րը հիմ­քեր ստեղ­ծու՞մ են, որ մենք այ­սօր, վա­ղը, մյուս օրն ու­նե­նանք այն­պի­սի գրա­կա­նու­թյուն, այն­պի­սի գրող­ներ, որ չա­րեն­ցյան գրա­կա­նու­թյան ըն­թաց­քը լի­նի շա­րու­նա­կա­կան, և նրա ու­ղեն­շած եր­թը չընդ­հատ­վի:
-Բո­լոր ժա­մա­նակ­ներն էլ թույլ են տա­լիս լիար­ժեք ար­տա­հայտ­վել: Ե՛վ վատ ժա­մա­նակ­նե­րը, և՛ լավ ժա­մա­նակ­նե­րը, և՛ խա­ղա­ղու­թյու­նը, և՛ պա­տե­րազ­մը թույլ են տա­լիս դա: Բայց ու՞մ են թույլ տա­լիս. շա­տե­րից քչե­րին: Այդ քչե­րը պետք է ի­րա­կա­նաց­նեն այս երևույ­թը, շա­րու­նա­կեն չա­րեն­ցյան ըն­թաց­քը:
-Պա­տե­րազմ­նե­րի մա­սին Ձեր հի­շա­տա­կու­մը ինձ մղեց զրույ­ցի այլ ո­լորտ, որ­քան էլ որ հե­տաքր­քիր և կարևոր է զրու­ցել Ձեզ հետ գրա­կան, մշա­կու­թա­յին դաշ­տին առ­նչ­վող հար­ցե­րի շուրջ: Մենք չա­վարտ­ված պա­տե­րազ­մի մեջ ենք ար­դեն ե­րեք տաս­նա­մյակ, այս ու այն­տեղ ա­ռան­ձին պա­տե­րազ­մա­կան բռն­կում­ներն ար­դեն սո­վո­րա­կան են դար­ձել կար­ծես բո­լո­րիս հա­մար: Բայց նաև չենք դա­դա­րում ա­հով սպա­սել լայ­նա­մասշ­տաբ սա­ռը պա­տե­րազ­մի, քա­նի որ ու­նենք այն­պի­սի հարևան­ներ, ո­րոնք ա­ռողջ բա­նա­կա­նու­թյան դրսևո­րում­ներ քիչ դեպ­քե­րում են ու­նե­նում, ե­թե չա­սենք՝ առ­հա­սա­րակ չեն ու­նե­նում: Որ­պես խո­րա­գետ մարդ, որ­պես ի­րա­տես մարդ՝ զգու՞մ եք այդ սա­ռը պա­տե­րազ­մի մո­տա­լուտ լի­նե­լը մե­զա­նում:
-Սա­ռը կամ տաք պա­տե­րազ­մի վտանգ մենք ար­դեն 1500-2000 տա­րի է, որ ու­նենք, միշտ էլ ու­նե­ցել ենք: Դրա ա­պա­ցույ­ցը մեր պատ­մու­թյունն է՝ իր տար­բեր շր­ջա­փու­լե­րով: Մի քա­նի դար պե­տու­թյուն չու­նե­ցանք: Սա սա­ռը պա­տե­րազ­մի կամ տաք պա­տե­րազ­մի հետևանք չէ՞ր: Ներ­քին պա­տե­րազ­մի և ար­տա­քին պա­տե­րազ­մի հետևանք չէ՞ր հայ ժո­ղովր­դի դա­րա­վոր պե­տա­կա­նազր­կու­թյու­նը:
-Ան­շուշտ, դրանց հետևանքն էր:
-Պա­տե­րազ­մը ան­պայ­ման զենք ու զրա­հով չի լի­նում: Ռում­բե­րով ու կրա­կոց­նե­րով չի լի­նում:
-Մա­նա­վանդ ներ­կա ժա­մա­նակ­նե­րում, երբ տա­քուկ ու խա­ղաղ մի ան­կյու­նում նս­տած՝ հնա­րա­վոր է հա­մաշ­խար­հա­յին, հա­մա­մարդ­կա­յին բա­խում­ներ սան­ձա­զեր­ծել՝ հա­մա­կարգ­չա­յին ստեղ­նա­շա­րի վրա մի քա­նի կո­ճակ սեղ­մե­լով:
-Ա­յո՛: Եվ եր­բեմն ա­վե­լի վտան­գա­վոր պա­տե­րազմ է ժո­ղովր­դի ներ­քին պա­տե­րազ­մը: Ես, ցա­վոք, նկա­տում եմ, և սա է ինձ ա­վե­լի ան­հան­գս­տաց­նում, որ մեր մեջ կա այդ ներ­քին պա­տե­րազ­մը: Եվ ես ցան­կա­նում եմ, որ մենք կա­րո­ղա­նանք այդ ներ­քին պա­տե­րազ­մը հնա­րա­վո­րինս հան­դար­տեց­նել: Մենք ու­նենք ար­տա­քին թշ­նա­մի­ներ, բայց եր­բեք չփոք­րաց­նենք ներ­քին թշ­նա­մու նշա­նա­կու­թյու­նը: Ա­մեն մարդ, ազ­գա­յին խն­դիր­նե­րի շուրջ մտա­հո­գու­թյուն­ներ ու­նե­ցող հա­յու­թյան յու­րա­քան­չյուր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ պետք է գի­տակ­ցի, որ ի­րե­նից շատ բան է կախ­ված: Պետք է գի­տակ­ցի՝ ի՞նչ ես տա­լիս երկ­րին, որ երկ­րից պա­հան­ջում ես: Ա­վե­լի պետք է տա՞լ, թե՞ պա­հան­ջել: Ես այս մտա­ծում­նե­րի մեջ հի­շե­ցի և մո­տա­վո­րա­պես մեջ­բե­րե­ցի Ջոն Քե­նե­դիի խոս­քը. «Պա­հան­ջե­լուց ա­ռաջ մտա­ծի՛ր՝ ի՞նչ ես տա­լիս երկ­րին»: Մենք չենք մտա­ծում: Մեծ մա­սամբ (ա­յո՛, մեծ մա­սամբ, ոչ՝ բո­լոր դեպ­քե­րում) մենք ուզ­վոր ենք: ՈՒզ­վո­րու­թյու­նը լավ բան չէ: ՈՒ­զում ենք Արևմտյան Հա­յաս­տա­նը. լավ ենք ա­նում, պա­հան­ջա­տեր ենք: ՈՒ­զում ենք թո­շակ­նե­րը տաս­նա­պա­տիկ բարձ­րա­նան. մարդ­կա­յին է: Բայց այս ա­մենն ու­նե­նա­լու հա­մար մենք՝ ինք­ներս, ի՞նչ ենք ա­նում, ինչ­պե՞ս ենք մեզ պա­հում հա­սա­րա­կա­կան կյան­քում, ինչ­պե՞ս ենք աշ­խա­տում, ի՞նչ ձգ­տում­ներ ու­նենք: Մենք հաս­կա­նու՞մ ենք, թե բնիկ որ­տե­ղա­ցի ենք և ուր ենք գնում: (Կար­պիս Սու­րե­նյա­նին հի­շե­ցի. մի լավ գիրք ու­նի՝ «Բնիկ որ­տե­ղա­ցի՞ ես» վեր­նագ­րով): Մենք մի բա­րե­բախ­տու­թյուն ու­նենք՝ մեր շատ հա­րուստ պատ­մու­թյու­նը: Բայց մի դժ­բախ­տու­թյուն էլ ու­նենք՝ չենք սո­վո­րում այդ պատ­մու­թյու­նից: Իսկ պատ­մու­թյու­նը մեր հզոր զեն­քե­րից մեկն է: Ե­թե մենք մեր մեջ, մեր հո­գե­կա­ռուց­ված­քում կրենք այդ պատ­մու­թյու­նը, կլի­նենք ա­վե­լի ու­ժեղ:
Զրույ­ցը վա­րեց
Կա­րի­նե ՌԱ­ՖԱ­ՅԵ­ԼՅԱ­ՆԸ

Դիտվել է՝ 6413

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ