ԳԵՂԱՐԴԱՎԱՆՔ

Քրիստոնեության օրրան հինավուրց Հայաստանը բյուրավոր սրբատեղիներ ունի, որոնցից մեկն էլ Երևանից 40 կմ հեռավորության վրա գտնվող Գեղարդավանքն է:
Շատերս ենք եղել Սուրբ Էջմիածնից հետո հայորդիների սիրած այս սրբավայրում, բայց քչերս գիտենք այդ զարմանահրաշ վանքի պատմությունը։ Այն տասնյակ դարերի պատմություն ունի, և այս հրապարակման սեղմ տողերում աշխատենք շատից գոնե քիչը ներկայացնել։
Հայոց ազգն առաջինն էր մնացած բոլորից, որոնք Հիսուս Քրիստոսին Տեր ու Փրկիչ ընդունեցին և քանդեցին կռատներն ու հեթանոսական մեհյանները և այդ նույն տեղերում կանգնեցրին Տիրոջ հաղթական Խաչի նշանը: Դրա ապացույցն է հայոց ազգի հոգու դավանանքի անխախտ կնիքը՝ Սուրբ Էջմիածինը, որի խորանի տակ մինչ այժմ էլ գտնվում է այդ հեթանոսական մեհյաններից մեկի զոհասեղանը: Ճշմարիտ լույսի կարոտ, հեթանոսական խավարի մեջ դեգերող հոգիներն այստեղ զոհեր են մատուցել ու մնացած ազգերի նման կուռքերին պաշտել, մինչև որ Գողգոթայի վրա Տիրոջ հաղթական կանչը ճեղքեց հեթանոսական խավարը և իր փրկարար լույսը տարածեց Հայոց առաջին քրիստոնյա ազգի վրա։
Եվ այս ամենը սկսվում է, երբ կամոքն Աստծո, Հիսուսի երկինք համբարձվելուց յոթ տարի անց Հայաստան է գալիս Նրա տասներկու առաքյալներից մեկը՝ Թադեոսը, իր հետ Հայաստան բերելով այն Գեղարդը, որով խոցել էին մեր Տիրոջ կողը: Իսկ շատ չանցած՝ վաթսունական թվականներին գալիս է նաև Բարդուղիմեոս առաքյալը, որը սուրբ Տիրամոր ննջումից հետո իր հետ բերում է քրիստոնեական աշխարհի առաջին սրբապատկերը՝ Մարիամ Աստվածածնի օրհնյալ նկարը:
Ասենք, որ Տիրամոր պատկերը դարերով մնացել է Հայաստանում, որի միջոցով բազմաթիվ հիվանդներ, դիվահարներ ու բորոտներ են բժշկվել։ Սակայն, ցավոք, դարեր անց այդ սրբապատկերի հետքերը կորսվել են, իսկ ահա սուրբ Գեղարդը երկար ժամանակ պահվել է նախ Այրիվանքում, իսկ հետագայում, վայրենաբարո ասպատակիչների ձեռքը չընկնելու և չանարգվելու համար, սուրբ Գեղարդը բերվել է Էջմիածին, իսկ Այրիվանքը վերանվանվել Գեղարդավանք:
Հավատավոր անձերից ով կուզի տեսնել Տիրոջ սուրբ Գեղարդը, կարող է այցելել Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածնի թանգարան ու անձամբ համոզվել: Այստեղ են գտնվում նաև այդ նույն առաքյալների սուրբ աջերի մասունքները, ինչպես նաև մեր հայոց հայրապետի՝ Գրիգոր Լուսավորչի, սուրբ աջը, որը, սուրբ Գեղարդի հետ, տասնյոթ դար անընդմեջ (լավ ըմբռնենք ասվածը՝ տասնյոթ դար անընդմեջ), յոթ տարին մեկ անգամ օգտագործում են սուրբ Մեռոնի եփման արարողության ժամանակ, որոնցով օրհնվում է այդ սրբալույս յուղը, որով քրիստոնեության հաստատման արշալույսին անձամբ Գրիգոր Լուսավորչի ձեռքով դրոշմվել է հեթանոս արքաներից առաջինը՝ Տրդատը, որը մկրտությունից հետո վերանվանվեց Հովհաննես, և էլի հարյուր հազար մարդ, որոնք մկրտվեցին դրախտի գետերից մեկում՝ Եփրատում, որը Տիրոջ զորությամբ Հորդանանի նման կանգ առավ, մինչև վերջին մարդը կնքվեց Հիսուս Քրիստոսին Տեր ու Փրկիչ դավանելով։
Այսքանն իմանալուց հետո, ուխտավորի հավատքով մենք էլ ուղևորվենք դեպի Սուրբ Գեղարդավանք:
Մինչև վանք հասնելը ճանապարհն անցնում է հայկական գյուղերի միջով, որոնք իրենց գողտրիկությամբ ու պարզունակ կենցաղով կարծես փորձում են լրացնել շրջակա տեսարանների գունագեղ կտավը: Եվ ասենք, որ ժամանակին դրանցից շատերը եղել են որպես վանքապատկան ոստաններ, որովհետև Գեղարդավանքը քրիստոնեության ծաղկման ժամանակաշրջանում հայոց ազգի հոգևոր և մշակութային հզոր ու բեղմնավոր կենտրոններից մեկն էր: Մեր խառնակ և դժվարին ժամանակներում թանկ գնով ձեռք բերված այս խաղաղության համար, որ այժմ վայելում է հայոց ազգն իր նախնիների հողում, իր իսկ լեզվով աղոթելով բոլորիս Արարիչ Աստծուն, պարտական ենք մեր իմաստուն ու սուրբ հայրերի կենդանի հավատին, ու ոչ պակաս քաջ ու հավատարիմ շինականին ու գյուղացուն, որոնք բարբարոս ու հեթանոս, վայրենաբարո ու դաժան ազգերի առաջ արյուն թափելով դավանեցին մեր Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոս Աստծո սուրբ Անունը:
Ահա և Գեղարդավանք հասանք, որն արտաքին աշխարհից առանձնանում է քառանկյունաձև պարսպապատով, որի հյուսիսային մասում պատնեշի դեր են տանում անանցանելի ու երկնաքեր ժայռերը, որոնք աչալուրջ հսկաների նման կարծես օր ու գիշեր հսկում են դարերի համար նախատեսված ու դարերի կնիք ունեցող այս սրբավայրը: Պարսպի արևմտյան և արևելյան կողմերում են գտնվում ելքի և մուտքի դռները: Ասենք, որ արևմտյան դռնից դուրս կա մի հատուկ տեղ, որը նախատեսված է մատաղաբեր ուխտավորների համար, որոնք ինչ-որ մի առիթով մատաղ, այսինքն` աղքատաց կերակուր են խոստացել Աստծուն, այստեղ բերելով և աղը օրհնել տալով, կատարում են իրենց ուխտն ու տանում բաժանում են կարիքավորներին: Ավելացնենք նաև, որ մեր ազգին այս խիստ յուրահատուկ ու գեղեցիկ սովորությունը մնացել է դեռ Գրիգոր Լուսավորչի ժամանակներից, երբ նա կենդանիների մսով հարիսա էր եփել տալիս և օրհնելով բաժանում էր աղքատներին:
Իսկ վանքի հարավային և արևելյան պատերի երկայնքով կառուցվել են բնակելի և տնտեսական այլ նշանակության շենքեր: Մասնավորապես այստեղ են գտնվում վանահոր, միաբանների և ուխտավորների խցերն ու հանապազօրյա հացը ճաշակելու սեղանատունը:
Վանքի պատմությունը սկսենք նրանից, որ նրա արմատներն այնքան խոր են, որ նույնիսկ հիմնադրման ճշգրիտ թվականը հայտնի չէ մեզ:
Բայց հայ մատենագրության մեջ պահպանված հայտնի տվյալների համաձայն, այս վանքը հիմնադրվել է քրիստոնեությունը Հայաստանում որպես պետական կրոն հռչակելու տարիների արշալույսին, նույնիսկ վանքի կառուցումն ավանդաբար վերագրվում է Գրիգոր Լուսավորչին և Սահակ Պարթևին, այդ պատճառով Հովհաննես Դրասխանակերտցին Գեղարդավանքը համարում է «Կցուրդ սրբոյն Իսահակայ», որպես Սահակ Պարթև հայրապետի անմիջական մասնակցության արգասիք:
Գլխավոր եկեղեցին՝ Կաթողիկեն, հետագայում դրան կցված ժամատունը, այնուհետև ժայռափոր երկու եկեղեցիները, վիմափոր դամբարանը և փոքրիկ խուցերը, հյուսիսային կողմից մխրճվել են անառիկ և մեկ միասնություն կազմող ժայռերի մեջ, և այդ ամենը ծնունդ է առել քրիստոնյա հավատավորի հոգու երկունքով ու ջանքերով: Այլապես այդ ինչ կամքի զորություն պետք է ունենա մարդ, որ փշուր առ փշուր կարողանա կարծր ժայռերի սիրտը մխրճվել ու մեկ ամբողջական քարից եկեղեցի կառուցել, և նույն քարից սուրբ սեղան քանդակել ու աղոթել այդ հանճարն ու զորությունը մարդ արարածին շնորհած Աստծուն, ասելով. «Հայր մեր, որ երկնքում ես…»:
Գեղարդավանքը «Յոթ եկեղեցիներ» կոչելու ժողովրդական սովորություն կա, որը քառասուն մատուռ ու պատարագելու խորաններ ունի: Հետաքրքիր է, որ աստվածաշնչային «յոթ» և «քառասուն» թվերն իրենց խորհրդաբանությամբ ընկալվել են նաև այս վանքի եկեղեցաշինության մեջ:
Անցած-գնացած դարերի վայրագությունների պատճառով մասնակի ավերված, վանքի ամենահին կառույցներից միայն մեկի վրա է մնացել մասունքի նման մի հին արձանագրություն. 1164, 1177, 1181 թթ.։ Այն գտնվում է վանքի ներկայիս պարսպից դուրս, արևմտյան կողմում՝ Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցում:
Չնայած 13-րդ դարը ծանր երկունքով է սկսվում հայ ժողովրդի և Հայաստանյայց եկեղեցու համար, և սելջուկյան կործանարար ասպատակությունները, հետո մոնղոլական մահաբեր արշավանքները հիմքից սասանել էին մեր երկրի տնտեսական, մշակութային և հոգևոր կյանքը, սակայն 13-րդ դարի սկզբին Զաքարյան իշխանները կարողացան նվաճել այս շրջանները, և մի նոր ծաղկուն շրջան սկսվեց վանքի համար: Այդ մասին մի քանի արձանագրություններ կան պահպանված Աստվածածնի եկեղեցու պատերի վրա:
Սուրբ Աստվածածնի Կաթողիկեն կառուցվել է 1215 թ.` Բարսեղ միայնավորի առաջնորդության տարիներին, որի մասին կա արձանագրություն եկեղեցու արևմտյան դռան ճակատին. «Ի ժամանակս Զաքարիայի եւ Իւանէի նորին հարազատի եւ որդոց նոցին Շահնշահի եւ Աւագին եւ յառաջնորդութենե»։
Գարեգին կաթողիկոս Հովսեփյանի կարծիքով` եկեղեցու շինարարությանն է մասնակցել նաև հռչակավոր Սարկավագ վարդապետն իր միաբաններով, որի արձանագրությունը գտնվում է եկեղեցու արևմտյան դռան կամարակապ քարի ճակատին։
Բազմաթիվ են տաճարի պատերին փորագրված արձանագրությունները, որոնք վկայում են շինարարությանն այս կամ այն կերպ մասնակցած անձանց մասին: Այսպիսով, 13-րդ դարի սկզբին, Հյուսիսային Հայաստանի և Հայոց արևելյան շրջանների համախմբումով ստեղծված վարչաքաղաքական իշխանությունը, որը կենտրոնանում է Զաքարյանների իշխանական տան ձեռքում, մի նոր ուժ է հաղորդում պատերազմական ավերածություններից հետո ապաքինվող հայ ժողովրդին:
Ասենք, որ Զաքարյանների տիրապետության տարիներին Արևելյան Հայաստանը բաժանվում է երկու եղբայրների՝ Զաքարիայի և Իվանեի, իսկ հետո նրանց որդիների միջև, իսկ Գեղարդավանքը Ազատ գետի հովտի հետ պատկանել է Իվանեին:
Վանքի գլխավոր եկեղեցին կառուցված է մեկ միասնական հատակագծով, նման այդ դարերին հայտնի խաչաձև գմբեթակիր կառուցվածքներին:
Այստեղ ամեն կիրակի և տոնական օրերին սուրբ պատարագ է մատուցվում` ուխտավորներին երկնային կենարար Հացը բաշխելու համար: Թե՛ դարերի խորքից մեզ հասած հոգեպարար շարականները, թե՛ այս եկեղեցու հինավուրց պատերը կարծես մեկ դարձած պայքարում են ամենակուլ ժամանակի դեմ և հաղթող մնում, քանզի այստեղ ամեն ինչ հավիտենականության կնիքն է կրում:
Գլխավոր եկեղեցու ժամատունն այս ճարտարապետական համալիրի գլխավոր կառույցներից մեկն է, որն իր ժամանակին ծառայել է որպես եկեղեցական մեծ արարողությունների հավաքատեղի, երբեմն էլ ընդհանուր ժողովների վայր, այդ պատճառով այդ սրահի պատերին փորագրված են զանազան օրենքներ ու կարգադրություններ, միաժամանակ երբեմն էլ ծառայելով որպես իշխանական տոհմի դամբարաններ:
Տաճարը հարուստ է զարդաքանդակներով և պատկերաքանդակներով, որոնցից ուշագրավ են հատկապես հարավային դռան վերևի կամարատիպ զարդաքանդակները, նույն կողմում՝ լուսամուտի գլխին, առյուծի հարձակումը ցուլի վրա քանդակը: Խոսելով կենդանիների քանդակի մասին, պետք է ասենք, նմանատիպ քանդակներ հաճախակի են կրկնվում Հայաստանյայց այլ եկեղեցիների պատերին, որոնք երբեմն թագավորական, կամ իշխանական զինանշաններ են: Իսկ տվյալ դեպքում առյուծի հարձակումը ցուլի վրա, ամենայն հավանականությամբ, Զաքարյանների իշխանական տոհմի զինանշանն է եղել:
Զաքարյանների օրոք, ճարտարապետությունից բացի, զարկ է տրվում նաև գրչության արվեստին: Վանքի լավագույն քահանաներից Խաչատուր Գառնեցին 1217 թ. պատվիրում է գրել մի Ավետարան: Աբել գրիչը գրում, Սարգիս նկարիչը նկարազարդում, իսկ Սարգիս կազմարարը մի կազմի մեջ է ամփոփում այն:
Ժայռափոր կառույցները մարդկությանը հայտնի են դեռևս հնագույն ժամանակներից, ինչպես, օրինակ, Եգիպտոսի Աբու Սիմբելի դամբարանը, Պետրայի անգերազանցելի վիմաշեն համալիրը և այլն: Սակայն ամբողջական վիմափոր տաճարի և նրա գավթի կառուցումն իր տեսակի մեջ Հայաստանի շինարարական արվեստի եզակի գլուխգործոցներից է:
Առաջին ժայռափոր եկեղեցին ստեղծվել է Իվանեի որդի, մեծ իշխան Ավագի իշխանության օրոք՝ 13-րդ դարի կեսերին: Այդ եկեղեցու հյուսիսային կողմում, գողտրիկ ժայռի տակից մի սառնորակ աղբյուր է հոսում, որը, հավաքվելով ոչ խոր ավազանի մեջ, եկեղեցուն մի յուրահատուկ խորհուրդ է հաղորդում, քանի որ, ըստ Ավետարանի Հիսուսին գեղարդով խոցելիս, Նրա կողից Արյուն և ջուր դուրս եկավ: Եվ այս կարծես կողահերձ աղբյուրը, որ արդեն հազար տարի բխում է այս վիմափոր եկեղեցում, հիշեցնում է մեր Տիրոջ սրբարար զորության մասին: Տոնական և այլ օրերին այստեղ հավաքված բազմաթիվ ուխտավորների կհանդիպեք, ովքեր աղոթքով ու երկյուղածությամբ ըմպում, կամ լվացվում են այդ օրհնաբեր ջրով, որովհետև այն, ըստ մեր ունեցած բազմաթիվ վկայությունների, տարբեր հիվանդությունների բուժման միջոց է դարձել:
Այս սրահում միակ լույսի աղբյուրն է նախշազարդ երդիկից հոսող լույսը, որը հազիվ լուսավորելով եկեղեցու գորշավուն վիմաքանդակ խաչերը, նրանց տալիս է խորհրդաշատ գեղեցկություն:
Այդ եկեղեցուն կից՝ արևելյան կողմում, մի դուռ է բացվում, որը դեպի մյուս ժայռափոր, ավելի ընդարձակ եկեղեցին է տանում, որը կառուցվել է 13-րդ դարի 40-ական թվականներին, երբ Պռոշ մեծ իշխանն այս վանքը գնել է Իվանե Աթաբեկի որդի Ավագից, իր տոհմի համար գերեզմանատուն-դամբարան դարձնելու նպատակով:
Այս եկեղեցին յուրահատուկ է նաև նրանով, որ սրա առաստաղը հանդիսանում է երկրորդ հարկի նույնպես ժայռափոր երրորդ դամբարանի հատակը, որտեղ թաղված են Պռոշ իշխանի որդի Պապաքի և նրա կնոջ` Ռուզուքանի շիրմաքարերը: Ըստ սյուների վրայի արձանագրության, այն կառուցվել է 1288-ին:
Հետաքրքրական է, որ, ի տարբերություն մյուս սրահների, այստեղի խաչքարերը գունավորված են ներկերով, ինչը մշակույթի այս տեսակի մեջ հետաքրքիր բացառություն է: Կարմիր որդանով ներկած այս խաչերն իրենց գույնով կարծես հիշեցնում են Հիսուսի սուրբ Արյունը, որ թափվեց Գողգոթայում` ի նշան մարդկային սերնդի փրկության: Այստեղ բնական լույսի աղբյուր չկա, այդ պատճառով պատերի մեջ փորված բազմաթիվ խորշերը ծառայել են ճրագակալների տեղադրման համար, ինչն այս սրահին հաղորդում է յուրահատուկ հոգեշունչ տեսք, ինչը ուխտավորներին մղում է երկնառաք աղոթքների:
Բացի շինարարական և վերականգնման աշխատանքներից, Պռոշ իշխանն աշխուժացնում է նաև վանքի հոգևոր մշակութային կյանքը: Այդ տարիներին Այրիվանքում սրբազնագույն վարքով և իմաստությամբ փայլում էին երկու վարդապետներ՝ Հովհաննես Գառնեցին և Մխիթար Այրիվանեցին:
Ներքնահարկի արևմտյան կողմի ժայռափոր եկեղեցու գմբեթակիր քառակուսու վրա, նռան քանդակազարդ կամարների վերևում գրված է կառուցող ճարտարապետ Գալձագի անունը. «Զվարդպետս Գալձագ յիշեցէ՛ք»: Սա մեզ իրավամբ հուշում է, որ ժայռափոր մնացած կառույցները նույնպես պատկանում են այդ շնորհառատ ճարտարապետին:
Հռչակավոր ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը հիացմունքով նշում է, թե «շինարարության ժամանակ զարմանալիորեն մաքուր հղկված են բոլոր որմնանկարները, խորշերը, որմնասյուները և վերջապես ամբողջ քարայրը առաստաղով և հատակով»: Եվ այն համարել է ճարտարապետական-կառուցողական արվեստի գլուխգործոց:
Այժմ դուրս գանք ժայռափոր, միջնադարյան բուրմունքը պահպանած կառույցներից և մի հայացք գցենք դրանց շուրջը ստեղծված այլ վիմափոր վանական խցերին: Սրանք իրենց ինքնատիպությամբ կարծես շարունակությունը լինեն մեր նախորդ տեսածների, որտեղ եղած պատարագամատույց սեղանները հուշում են, որ մի ժամանակ այստեղ վանական բուռն կյանք է ընթացել, օրն ի բուն աղոթելով Բարձրյալ Աստծուն, մեր բազմաչարչար ազգի խաղաղության համար: Այդ խցերին կից մեկը մյուսից գեղեցիկ խաչքարերը կարծես լուռ վկաներն են այդ վանականների հոգուց ելած մրմունջ-աղոթքների:
Իսկ վանքի ընդարձակ հրապարակում դուրս ցցված քարը, ընդամենը փոքրիկ մասն է հողի տակ գտնվող հսկայական ժայռաբեկորի, որը, 1958 թ. պոկվելով բարձր սարի գագաթից, ընկել ու հսկայական փոս բացելով` անշարժացել է այստեղ, Աստծո հրաշքով չվնասելով ոչ մարդկանց, ոչ էլ վանքի շինությունները:
Ավարտենք մեր պատմական փոքրիկ շրջագայությունը Գեղարդավանքի գողտրիկ, բայց հոգեշունչ սրահներով, որի շուրջբոլորը ժայռախիտ ու վայրի բնության իրար հաջորդող անկրկնելի երանգներով, տարվա չորս եղանակների մատուցած հրաշքների հետ, դյուրաբեկ կառուցվածքով մարդը կարծես դարավոր ու լուռ կոխ է բռնել իրեն տրված իշխանությունը հաստատելու համար, և, ի վերջո, մարդը, իր Արարչից շնորհված հոգու անբացատրելի կրակով ու ժայռեղեն հավատով առ Միածինն Աստծո, հաղթող է դուրս եկել, հաստատելով Տիրոջ խոսքը. «Քաջացե՛ք, Ես հաղթեցի աշխարհին»։
Մեհրուժան ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ