Իր հետ­մա­հու ա­զա­տամ­տու­թ­յու­նը կի­սեց Սեն գե­տի ա­լիք­նե­րի հետ

2018 թվա­կան. Փա­րի­զի Սեն գե­տին է հան­ձն­վում հու­լի­սի 9-ին մա­հա­ցած Կա­րեն Ա Սի­մո­նյա­նի ա­ճյու­նա­փո­շին՝ ի փո­խա­րեն ա­ճյու­նա­սա­փո­րի ամ­փոփ­վե­լու։ Այս­պի­սին է ե­ղել գրո­ղի, թարգ­ման­չի, հան­րա­յին գործ­չի վեր­ջին ցան­կու­թյու­նը, այլ խոս­քով` ինք­նա­հանձ­նա­րա­րու­թյու­նը: Ինչ­պես ի­րեն էինք դի­մում՝ Կա­րեն Ա­րա­մի­չը, չգի­տեմ, ար­դյոք գի­տե՞ր, որ իր վեր­ջին հան­գր­վա­նում «հան­դի­պե­լու է» ավ­ստ­րիա­ցի մե­ծա­նուն բա­նաս­տեղծ Պաուլ Ցե­լա­նին, ո­րը 1970 թ. ինք­նաս­պա­նու­թյուն գոր­ծեց՝ նետ­վե­լով Սեն գե­տի թվա­ցյալ հան­դար­տա­հուն, բայց հուժ­կու ա­լիք­վող ջրե­րի ան­սահ­մա­նու­թյան մեջ… Չգի­տեմ, հի­շու՞մ էր մահ­վա­նից ա­ռաջ, բայց ի­րեն ժա­մա­նա­կին պատ­մել եմ։ Ո­գեշ­նչ­ված էր Ցե­լա­նի տո­ղե­րով.
Մա­հը գեր­մա­նա­ցի մի վար­պետ է, քո մա­զե­րը մոխ­րե են, Մար­գա­րիտ…
Տա­րի­ներ ա­ռաջ էր. «Սո­վե­տա­կան Հա­յաս­տան» (հե­տա­գա­յում` «Վե­րածն­ված Հա­յաս­տան») հան­դե­սի գլ­խա­վոր խմ­բագ­րի տե­ղա­կալն էր, այդ օ­րե­րին այն­քան չարչ­րկ­ված գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան պայ­ման­նե­րում իր շուրջն էր խմ­բել նվի­րյալ աշ­խա­տա­կազմ և Սփյուռ­քի ու Հա­յաս­տա­նի միջև հան­դե­սը թերևս ա­մե­նա­հու­սա­լի կա­մուրջն էր փախ­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան, Սփյուռ­քի մշա­կու­թա­յին հան­րա­յին, ի վեր­ջո, ինք­նու­թյան պահ­պան­ման ա­ռու­մով և ցայ­սօր ան­գե­րա­զանց դե­րա­կա­տա­րում ու­նե­ցավ: ՈՒր էր, թե մե­րօ­րյա օդն ի կախ բարձ­րա­ձայ­նող «ջուր ծե­ծող­նե­րին», նախ և ա­ռաջ Սփյուռ­քի հանձ­նա­կա­տա­րի գրա­սե­նյա­կին, ու­սա­նե­լի լի­նեին ան­ցյա­լի դա­սե­րը՝ Սփյուռ­քի հետ հա­րա­բեր­վե­լու աշ­խար­հըն­կա­լու­մը…

Սփյուռ­քա­հա­յու­թյան հետ կա­պե­րի կո­մի­տեի շեն­քի իր աշ­խա­տա­սե­նյա­կում մեր բա­նա­վե­ճե­րը շա­րու­նա­կա­կան էին: 90-ա­կան թվա­կան­ներն էին, իմ հոդ­ված­նե­րը սի­րով էր կար­դում, տպագ­րում ու միշտ հարց­նում էր. «Հա­յե­րե­նը որ­տե­ղի՞ց ես սո­վո­րել», հե­տո ժպ­տա­լով շա­րու­նա­կում. «Ինձ չես կա­րող շփո­թեց­նել, արևմտա­հա­յե­րե­նից ես գա­լիս»։ Ի պա­տաս­խան իր հար­ցու­մի` ես միշտ «պատ­րաս­տի» պա­տաս­խան ու­նեի. «Սո­վո­րել եմ Գա­րե­գին Նժ­դե­հից, Վահ­րամ Փա­փա­զյա­նից…»։ Գո­հու­նակ ժպի­տով, ակ­նո­ցը մատ­նե­րով «խա­ղաց­նե­լով» լռում էր։

1988 թվա­կա­նի հու­նի­սյան մի օր «ճա­կա­տագ­րա­կան» էր. հիմք դր­վեց իմ հրա­տա­րակ­չա­կան գոր­ծու­նեու­թյա­նը։ Ա­ռա­վոտ կա­նուխ հե­ռա­խո­սա­զանգ. «Շտապ ա­րի, սպա­սում եմ»։ Կա­րեն Սի­մո­նյանն էր. նշա­նակ­վել էր մա­մու­լի կո­մի­տեի նա­խա­գահ։ Մտ­նում եմ իր աշ­խա­տա­սե­նյակ, և միան­գա­մից, ի­րեն բնո­րոշ, աշ­խա­տու­նակ մար­դուն վա­յել «մար­տահ­րա­վե­րով». «Հրա­տա­րակ­չու­թյուն ենք ստեղ­ծել՝ «Ա­զատ խոսք», ի՞նչ ու­նես մտ­քիդ գզ­րոց­նե­րում»։ Ա­ռանց հա­պա­ղե­լու, բայց փոքր-ինչ կաս­կա­ծամ­տե­լով ա­սում եմ. «Նժ­դե­հի վա­վե­րագ­րե­րը»։ Եվ սկս­վեց մեր հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը. մեկ տա­րի անց հրա­տա­րակ­վեց «Ա­զատ խոսք» հրա­տա­րակ­չու­թյան ա­ռա­ջին հա­տո­րը` Վար­դան Գևոր­գյա­նի «Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի հե­րո­սա­մար­տը» վա­վե­րագ­րե­րի ժո­ղո­վա­ծուն՝ «Ե­ռա­գույ­նը կար­միր լա­թի դեմ» իմ ա­ռա­ջա­բա­նով, ա­ռա­ջի­նը մեր ի­րա­կա­նու­թյան մեջ՝ 50000 տպա­քա­նա­կով, ինչն ան­նա­խա­դեպ էր։ Հե­տա­գա­յում` «Դրո» հա­վա­քա­ծուն և Ռա­ֆա­յել Իշ­խա­նյա­նի «Եր­րորդ ու­ժի բա­ցա­ռու­մը» ժո­ղո­վա­ծուն։ Այ­նու­հետև… հա­մա­տա­րած լռու­թյուն իր ան­վան շուր­ջը, օ­տա­րու­թյա՞ն, թե՞ օ­տար­վա­ծու­թյան տա­րի­ներ մինչև մա­հը, չնա­յած Փա­րի­զի «Յա­ռաջ» օ­րա­թեր­թում հա­ճախ էր տպագ­րում ազ­գա­յին, մշա­կու­թա­յին հոդ­ված­ներ. նույն Կա­րեն Ա Սի­մո­նյա­նի ոճն էր՝ կուռ, հա­յե­ցիու­թյամբ տո­գո­րուն, հատ­կա­պես առ մես­րո­պյան ուղ­ղագ­րու­թյունն ու­նե­ցած ու­րույն, գու­ցե և ինք­նօ­րի­նակ, վե­րա­բեր­մուն­քով: Բայց Կա­րեն Ա Սի­մո­նյա­նի դի­ման­կա­րը գո­նե ո­րո­շա­պես ամ­բող­ջա­կան չի լի­նի, ե­թե չհա­վե­լեմ նրա գոր­ծու­նեու­թյան այն տա­րի­նե­րից ո­րոշ ման­րա­մաս­ներ, երբ դեռ չէի ճա­նա­չում, բայց ծա­նոթ էի որ­պես գրո­ղի: «Ներ­սես Մա­ժան դե­ղա­գոր­ծը», «Ցտե­սու­թյուն, Նա­թա­նա­յել» և մյուս ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը կար­դա­ցել էի զար­ման­քով. մեր գրա­կան ի­րա­կա­նու­թյան մեջ ֆան­տաս­տի­կա­յի գրա­կան ժան­րը «զար­գա­ցում» չէր ապ­րում, ե­թե չհաշ­վենք Ա­շոտ Շայ­բո­նի եր­կե­րը, ո­րոնք 60-70-ա­կան թվա­կան­նե­րին այն­քան էլ չէին խրա­խուս­վում տի­րող սոց­ռեա­լիզ­մի օ­րե­րին։ Բայց կար­ծես թե Կա­րեն Ա Սի­մո­նյանն ի­րա­կա­նու­թյան դեմ իր ներ­քին պայ­քա­րը մղե­լու հա­մար հատ­կա­պես այդ ժանրն էր ընտ­րել՝ հա­մախմ­բե­լով իր շուր­ջը ե­րի­տա­սարդ, ֆան­տաս­տի­կա­յով գրե­թե ար­բե­ցած Ռուս­լան Սա­ղա­բա­լյա­նին, Հայկ Հա­րու­թյու­նյա­նին, Սամ­վել Դի­լա­նյա­նին։ Ստեղծ­վել էր մի մի­ջա­վայր հատ­կա­պես այն տա­րի­նե­րին, երբ «Սո­վե­տա­կան գրող» հրա­տա­րակ­չու­թյան բաժ­նի վա­րիչն էր, հե­տա­գա­յում` ռու­սա­լե­զու «Լի­տե­րա­տուր­նա­յա Ար­մե­նիա» հան­դե­սի գլ­խա­վոր խմ­բա­գի­րը։ Եվ վերս­տին չենք կա­րող շր­ջան­ցել նա­խա­ղա­րա­բա­ղյան շարժ­ման օ­րե­րը. Ղա­րա­բա­ղյան հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան զար­թոն­քին նա­խոր­դել էր Կա­նաչ­նե­րի շար­ժու­մը, Կա­րեն Ա Սի­մո­նյա­նը ա­ռաջ­նագ­ծում էր, տևա­պես ապ­րած ներ­քին պայ­քա­րի աս­պա­րե­զը այլ հո­րի­զոն­ներ էր ցու­ցա­նել գրո­ղին, ազ­գա­յին խն­դիր­նե­րով ապ­րող մար­դուն։ Իսկ մինչ այդ ռու­սե­րեն հրա­տա­րակ­վող «Նշա­նա­վոր մարդ­կանց կյան­քը» մե­ծա­համ­բավ մա­տե­նա­շա­րով, ի զար­մանս հայ գրա­կան-պաշ­տո­նա­կան չի­նով­նի­կու­թյան, Մոսկ­վա­յում տպագր­վել էր «Մի­քա­յել Նալ­բան­դյան. ա­զա­տու­թյան աս­պե­տը» վե­պը, ո­րի բնա­գի­րը հե­տա­գա­յում հրա­տա­րակ­վեց «Է­դիտ պրինտ» հրա­տա­րակ­չու­թյան տնօ­րեն Մկր­տիչ Կա­րա­պե­տյա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ:

Ա­սում են՝ յու­րա­քան­չյուր մարդ, մա­նա­վանդ լիա­րյուն, ինք­նայր­վող մտա­վո­րա­կան, իր կեն­սա­կեր­պի գե­րին է ու հրա­մա­նա­տա­րը: Կա­րեն Ա Սի­մո­նյա­նի պա­րա­գա­յին հա­վե­լեմ, նա նաև զին­վոր-հրա­մա­նա­տա­րի տա­ղան­դով էր օժտ­ված, միշտ ա­ռաջ­նագ­ծում լի­նե­լու ինք­նա­զո­հա­բեր սի­րով, ան­զի­ջում նույ­նիսկ մտե­րիմ­նե­րի հետ, միշտ ցան­կա­լին ի­րա­կա­նու­թյուն տես­նե­լու լա­վա­տե­սու­թյամբ տրա­մա­դիր՝ մինչև վեր­ջին պա­հը իր ապ­րած օ­րե­րի, մինչև հի­մա իր հետ­մա­հու ա­զա­տամ­տու­թյու­նը կի­սե­լով Սեն գե­տի ա­լիք­նե­րի հետ, ինչ­պես իր բա­ցա­ռիկ թարգ­մա­նու­թյամբ հրա­տա­րակ­ված Մեր­վի­լի «Մո­բի Դիք» վե­պի ծո­վագ­նաց­նե­րը, որ մշ­տա­պես մահ էին փնտ­րում ծո­վե­րում, օվ­կիա­նոս­նե­րում և այն գտ­նում էին միայն ի­րա­կան կյան­քում...

Ար­թուր ԱՆԴ­ՐԱ­ՆԻ­ԿՅԱՆ

Մեկնաբանություններ