«Արվեստագետը պետք է ընդդիմադիր կեցվածք ունենա»
21.02.2020 | 01:53
2009-ին իմ «Օթյակում» հյուրընկալեցի ճանաչված դերասան, ռեժիսոր, մեծ հայրենասեր և սկզբունքային քաղաքացի ԵՐՎԱՆԴ ՄԱՆԱՐՅԱՆԻՆ։ Այսօր՝ տարիների հեռվից, ընթերցողին եմ ներկայացնում այդ զրույցը։
ԳԱՐԻԿ ՂԱԶԱՐՅԱՆ- Երվանդ Խրիստաֆորովիչ, Ձեր ծնողները դերասաններ էին, դուք արվեստի մարդ եք, թատրոնի մարդ եք՝ դերասան, ռեժիսոր։ Ձեր որդին՝ Քրիստը, դուստրը՝ Արփինեն, նույնպես թատրոնի մարդիկ են։ Ինչքան գիտեմ, Ձեր թոռներն էլ են թատրոնում, իսկ ամենափոքրը՝ թոռնուհին, արդեն չորս դեր ունի «Ագուլիս» թատրոնում։ Ձեր կինը՝ Մերին, միշտ ձեր կողքին է եղել և եթե արվեստագետ չէ, ձեր կողքին անպայման արվեստագետ է դարձել։ Ձեր կարծիքով, դա գեներո՞վ է գալիս ու շարունակվում...
ԵՐՎԱՆԴ ՄԱՆԱՐՅԱՆ -Դպրոցական տարիներին կինս շատ ճանաչված պարուհի է եղել, արվեստին մոտ կանգնած մարդ է։ Նրա ծնողը ուսուցիչ է եղել, դպրոցի տնօրեն։ Ինձ թվում է, եթե մենք ուղղակի գենետիկ շարունակություն ենք փնտրում, դա այնքան էլ ճշմարիտ չէ։
Կարևորն այն է, որ երեխային ընտանիքում դաստիարակեն պիտանի լինելու սկզբունքով։ Դա առաջին խնդիրն է, որ պետք է լուծվի, հասարակությանը պիտանի պետք է լինես։ Ինչո՞վ։ Պարզ է, շնորհքով, եթե դերասանի շնորհք է քեզ տրվել, գնա դերասանություն արա, ուրիշ ճանապարհով մի գնա։ Հասարակությանը պիտանի լինելու առաջին սկզբունքը պետք է լինի դաստիարակության խնդիրը։ Ես էդպիսի ընտանիքում եմ դաստիարակվել, էդպիսի ընտանիքում է դաստիարակվել և կինս։ Մենք հանդիպել ենք իրար և հանդուրժող ենք միմյանց բոլոր թերությունների նկատմամբ և այն դեպքում, որ ամուսնու թերությունները մի քանի տասնյակ անգամ գերազանցում են։ Մենք գիտենք, որ երեխա պետք է դաստիարակենք, այդ երեխաները հասարակության անդամ պետք է դառնան, և մենք նրանց համար ամոթ չպետք է զգանք։ Թե՛ Քրիստի, թե՛ Արփինեի համար ես ամոթ չեմ զգացել։ Հակառակը, առիթի դեպքում միշտ կարողացել եմ պարծենալ, որ նրանց հայրն եմ, հիմա էլ արդեն թոռանս բերումով՝ Հայկ Սեկոյանի։
Գ. Ղ. -Դուք աշխատել եք Սունդուկյանի անվան թատրոնում որպես ռեժիսորի ասիստենտ, եղել եք Վարդան Աճեմյանի ասիստենտը, Պարոնյանի անվան թատրոնում եղել եք դերասան, Գորիսի թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար և գլխավոր ռեժիսոր։
Ե. Մ. -Գեղարվեստական ղեկավար հասկացությունը կար միայն Խորհրդային Միությունում, ասեմ, ճիշտ հասկացություն էր, ճիշտ բաներ կային։ Ես երբևէ գեղարվեստական ղեկավար չեմ եղել, եղել եմ գլխավոր ռեժիսոր։ Գեղարվեստական ղեկավար լինելու համար անհրաժեշտ էր նաև կազմակերպչական ձիրք ունենալ, տնօրենի ֆունկցիաներ կատարել։ Այդ մեկը ինձ չէր տրվում, որովհետև ես համառորեն մնում էի հայրենադարձ՝ իմ մտածողությամբ, իմ վերաբերմունքով, ամեն ինչով։ Ես հայրենադարձ էի, և խորհրդային իշխանությունը լրջորեն զգուշանում էր, որ ես գործ ունենամ զանգվածների հետ, էն էլ գաղափարական ասպարեզում։
Գ. Ղ. -Եվ անպայման պետք է կուսակցական լինեիք։ Այնուհետև Դուք հայտնվում եք տիկնիկային թատրոնում և նվիրվում այդ թատրոնին։ Դրա վառ ապացույցն է «Ագուլիս» թատրոն-ստուդիան։ Դուք խաղացել էիք բեմում, խաղացել էիք կինոյում և հանկարծ որպես գլխավոր ռեժիսոր հայտնվում եք շիրմայի հետևում։ Ի՞նչը Ձեզ մղեց։
Ե. Մ. -Երևի թե բոլոր ասպարեզներում, որտեղ ես աշխատել եմ, ինձ համար շատ կարևոր է եղել անկեղծությունը՝ անկեղծ լինել հանդիսատեսի հետ, կողքիդ գտնվող մարդու հետ, բոլորի հետ, իսկ անկեղծության բյուրեղյա վիճակը կարելի է գտնել երեխաների մոտ։ Սա է։ Ամեն տեղ կարող է կեղծիք լինել, բացի երեխաների հետ շփվելիս, եթե հանկարծ ինքդ կեղծիքի չգնաս։ Դա արդեն ուրիշ բան է։ Բայց երեխաներից քո նկատմամբ՝ միայն անկեղծություն, միայն անկեղծություն։ Դա մեծապես գրավում է մարդուն։
Գ. Ղ.-Բավականին բարդ է աշխատել մանկական թատրոնում։ Մանկական դրամատուրգիան միշտ էլ քիչ է եղել։ Տիկնիկային թատրոնում հիմնականում բեմադրվել են հեքիաթներ։ Այսօր մենք ունե՞նք մանկական դրամատուրգիա և ընդհանրապես այսօր, Ձեր կարծիքով, ի՞նչ վիճակում է հայկական դրամատուրգիան։
Ե. Մ. -Սեր դրամատուրգիայի լավագույն շրջանը եղել է նախախորհրդային շրջանը՝ Հակոբ Պարոնյան, Սունդուկյան, Շանթ, Շիրվանզադե՝ փառավոր անուններ են։ Ինչն էր էնտեղ ավելի գրավում, ինչու՞ կարողացավ այդ դրամատուրգիան այդքան երկար մնալ, մինչ այսօր մնալ։ Որովհետև դահլիճում նստած ներկայացում էին նայում այն նույն կերպարները, որ կային բեմի վրա։ Երբ Աբելյանը Էլիզբարով էր խաղում, դահլիճում նստածների մեջ Սուրեններն էին, Մարգարիտները, Բագրատները, Էլիզբարովները, Սաղաթելները... Էդ էր հասարակությունը։ Այսօր մենք ո՞ր ներկայացումը գնանք, որ մեզ տեսնենք, որ ներկայացումն է մեզ անդրադառնում։ Չկա։
Գ. Ղ. -Չկա, ցավոք, չկա։
Ե. Մ. -Այ սա է մեր ցավոտ կողմը։ Այսօր հայկական դրամատուրգիան բարվոք վիճակում չէ, որովհետև դրամատուրգիայի հիմնական գործառույթը դրամատուրգի շուրջը ծավալվող հասարակական խնդիրներին արձագանքելն է։ Պատմական անցյալին էլ է պետք անդրադառնալ, դրա համար պահանջվում է մեծ վարպետություն։ Բայց նման դեպքերում թրթիռը կբացակայի, որովհետև ուրիշ բան է քո շուրջը կատարվող դեպքերին արձագանքել, այն դեպքերին, որոնց վկա ես եղել դու կամ վկան ես եղել մի քանի տարի առաջ և քո հիշողության մեջ թարմ է, որոնք պատասխան են պահանջում քեզնից, հարցերը պատասխան են պահանջում։ Չի կարելի հարցերը թողնել երեսի վրա ու գնալ։ Սա մի վիճակ է։ Պատմական հարցերին անդրադառնալն ուրիշ վիճակ է։ Խորհրդային տարիներին ժամանակակից դրամատուրգիային մեծ տեղ էր տրվում, նույնիսկ շատ մեծ տեղ։ Դժբախտաբար, էն ժամանակ մի խանգարիչ բան կար. պարտադիր էր քո շուրջը կատարվող դեպքերի գոնե արմատները համարել ճշմարտության բարձրագույն աստիճան։ Սա պարտադիր էր։ Կարող էիր քննադատել, բայց ոչ. դա՝ դրվածք է անխաթար և քննադատության ենթակա չէ։ Դա աքսիոմ էր և խանգարում էր դրամատուրգիայի զարգացմանը։ Մենք շնորհալի դրամատուրգներ ունեինք և պետք է նշել, որ նրանց մեծ մասը զարգացան հատկապես կատակերգության ասպարեզում, որտեղ թույլատրվում էր նույնիսկ կատակներ անել պետական չինովնիկների հասցեին։
Իսկ ողբերգություն, բարձրակարգ ողբերգություն մեզ մոտ չստեղծվեց, դրաման էլ էն տարիներին չհաջողվեց։ Ցավալիորեն, այսօր ընդամենը մի քանի գործ է ստեղծվել։ Բայց դա արդյո՞ք այն է, ինչ հասարակությունը ակնկալում է թատրոնից։ Ոչ, դա չի կարելի ժխտել և այդ մասին պետք է լուրջ մտածել։
Գ. Ղ. -Դուք «Նախաբեմ» ասոցիացիայի պատվավոր նախագահն եք, դպրոցական թատրոնների ասոցիացիայի։ Դուք ներկա եք եղել մեր «Նռան հատիկ» մանկապատանեկան փառատոների բոլոր ներկայացումներին։ Ձեր կարծիքով, ապահովվու՞մ է արդյոք դպրոցական թատրոնների որակը, և ինչպիսի՞ն է Ձեր կարծիքը այսօրվա դպրոցներում տիրող վիճակի մասին։
Ե. Մ. -Դպրոցներում տիրող վիճակի մասին խոսում են մայրենիի դասագրքերը։ Դրանք անձամբ ինձ չեն բավարարում։ Աշակերտը այդ դասագրքերի միջոցով չի առնչվում մեր ազգային մշակույթի հետ։ Դա է հարցի պատասխանը։
Հայկական դպրոցական թատրոնը շատ երկար պատմություն ունի։ Չգիտեմ՝ այդ հարցը որևէ տեղ լուրջ քննարկվե՞լ է։ Այդ թատրոնը տարել է այնպիսի պատասխանատու բեռ, որ ազգային ինստիտուտներից ոչ մեկը չի տարել նման ծանր ու լուրջ բեռ։ Երբ մենք պետականություն չենք ունեցել, երբ մենք պետական թատրոնների ինստիտուտ չենք ունեցել, մենք ունեցել ենք եկեղեցի, դպրոց և այդ դպրոցներում պարտադիր ունեցել ենք թատրոն։ Ես հիշում եմ, մեկ-երկու տոն կար, որ մեր դպրոցում ¥Պարսկաստանում¤ անպայման ներկայացում պետք է խաղացվեր, դա թարգմանչաց տոնն էր և Վարդանանց պատերազմի օրը։ Բայց չշփոթեք այսօրվա Սունդուկյանի թատրոնի, դրամատիկական, Պարոնյանի անվան թատրոնների ներկայացումների հետ։ Դրանք դպրոցական ներկայացումներ էին։ Երեխաներն իրենց ձեռքերով պատրաստում էին աքսեսուարներ թղթից, փայտից։ Մեկը թագ էր դնում, դա թագավորն էր, մյուսը թուրը ձեռքին, դա Վարդան Մամիկոնյանն էր և այլն։ Եվ հասարակությունը գալիս էր դիտելու դպրոցական թատրոնի ներկայացումը։ Շատ ուրախ եմ, որ այդ ինստիտուտը սկսեց վերընձյուղել շնորհիվ «Նռան հատիկ» փառատոնի։ Այս տարի 9-րդ անգամ է, սա լուրջ բան է։ Դպրոցական թատրոնը պետք է դառնա պետության մտահոգության առարկա ոչ թե առիթից առիթ, այլ հիմնական։ Եթե կա մի երևույթ, որն արդեն 9 տարի գոյություն ունի, ուրեմն դա արմատական երևույթ է, դա ծառ է, որ պետք է մեծանա, ճյուղ արձակի։ Եվ ուրեմն, սրան անհրաժեշտ է համապատասխան խնամք ու վերաբերմունք։ Ցավոք, դա չի գիտակցվում։
Գ. Ղ. -Այսօր շատ է խեղաթյուրվել հայոց լեզուն՝ և՛ եթերային, և՛ թատերական։ Ձեր կարծիքով, ի՞նչ կարելի է անել այդ էպիդեմիայից ազատվելու համար։
Ե. Մ. -Եթե չեմ սխալվում, հանճարեղ Գոգոլը գրել է. «Մարդիկ, որոնք ոչ մի բանից չեն վախենում, վախենում են ծաղրի առարկա դառնալուց»։ Հոռի երևույթները պետք է ծաղրել և ոչ միայն երևույթը ծաղրել, այլև երևույթը կրողին։ Նա պետք է տեղ չունենա հասարակության մեջ։ Նրա մեջքը պետք է վառվի, չիմանա ուր գնա, ինչպես ազատվի այդ բացասական վերաբերմունքից, որ կա իր նկատմամբ, որովհետև ինքը իր ազգային կարևոր խնդիրների նկատմամբ ունեցել է ոչ պատշաճ վերաբերմունք։
Գ. Ղ. -Մենք այսօր շատ հեռուստաալիքներ ունենք, ու եթերը ողողված է սերիալներով։ Ոմանք դա ընդունում են, ոմանք կատեգորիկ չեն ընդունում։ Ձեր վերաբերմունքը սերիալներին։
Ե. Մ. -Հիմնականում, իհարկե, ժխտողական է։ Չեմ կարողանում նայել այդ սերիալները։ Մի քանի դրվագ նայում ես ու արդեն հայտնի են դառնում թե՛ ընթացքը, թե՛ ավարտը։ Ատրճանակների առատություն, անհավանական ինտրիգներ։ Մեր հասարակության մեջ լինում են նման բաներ, այլանդակ երևույթներ ¥հիշենք թեկուզ «ՏԷՑ-ի կրուգի» դեպքը¤։ Բոլոր երկրներում կան նման երևույթներ, բայց մենք դրա կողքին չենք կարողանում տեսնել գլխավորը՝ հասարակության մեջ չլուծված հարցերը, խնդիրները։ Բավական է միայն ասել բանակում այս ոչպատերազմական շրջանում զոհվող զինվորների թվաքանակը։ Դա մեծ ողբերգություն է հասարակության համար։ Որտե՞ղ է դա արտացոլվում։ Չկա։
Գ. Ղ. - Բացի խորհրդային երկրից, ոչ մի երկրում կոչումներ չէին շնորհվում։ Դա զուտ խորհրդային երևույթ էր։ Անկախությունից հետո կարծես դադարեցրին կոչումներ տալը, բայց վերջերս վերականգնեցին։ Ըստ իս, Դուք շատ վաղուց պետք է կոչում ունենայիք, բայց ստացաք շատ ուշ։ Բայց վերջերս իմացա, որ դուք հրաժարվել եք այդ կոչումից։
Ե. Մ. -Էդպես եղավ։ Հասարակությունը, չգիտես ինչու, շատ ծանր ընդունեց իմ հրաժարվելը։ Այսինքն, մեկին պարգև են տալիս, ասում է. «Չեմ ուզում, քեզ պահիր քո պարգևը»։ Էդպես չէ։ Դա իրոք խորհրդային երևույթ էր։ Հիշում ես, մեր հանճարեղ «Մենք ենք, մեր սարերը» ֆիլմում, որ ասում է. «Պետությունը քիչ է վարձատրում բժշկին, ուսուցչին...»։ Էդ պետք է փոխարինվեր ինչ-որ բանով։ Փոխարինվում էր կոչումներով՝ վաստակավոր, արվեստի վաստակավոր գործիչ, ժողովրդական... Մեկին բնակարան էին տալիս, մյուսին մեքենա։ Սիստեմն էր ստեղծել Խորհրդային Միության, ստեղծել էր մարդկանց իրենց հետ կապելու, հասարակությունը ամբողջական պահելու որոշակի սիստեմ։ Գնաց էդ սիստեմը, քանդվեց։ Մի առ ժամանակ, առաջին նախագահի ժամանակ կոչումները հանվեցին, երկրորդ նախագահի ժամանակ էլ չկար։ Բայց հայտնվեցին արվեստագետներ, որ կոչումներ պահանջեցին։
Ձեր ուզածը էդ է՝ ստացեք։ Եվ սկսեցին նորից կոչումներ տալ։ Ես դա համարում եմ անհարկի ուշադրություն։ Եթե ես իմ արած գործով հասարակության ուշադրությանը չեմ արժանացել, ոչ մի կոչում դա չի կարող փոխարինել։ Իմ կոչումը հետ վերադարձրի։
Երկու ամիս առաջ փողոցում տարեց մի մարդ մոտեցավ։ Ինձ ճանաչում էր որպես դերասան։ Լարախաղաց էր, երկար տարիներ աշխատում է, բայց իրեն կոչում չեն տալիս։ Դրանից նեղված էր։ Մտածում եմ, ինչու՞ այդ մարդուն կոչում չեն տվել։ Ինքն ուզում է։ Երևի արժանի է, պարանի վրա խաղում է և, Աստված մի արասցե, սայթաքի... Նրան տվեք, ինձ ինչու եք տալիս, ես ինչ պիտի անեմ դա։ Ոչ մի բան ինձ պետք չէ։ Վստահաբար, անկեղծորեն եմ ասում՝ դա ինձ պետք չէ։ Միայն կաշկանդում է, որովհետև ես համոզված եմ, ես այդպիսի ընտանիքում եմ մեծացել. արվեստագետը պետք է ընդդիմադիր կեցվածք ունենա։ Ընդդիմություն հասկացությունը պետք է մաքրվի, պարկեշտ ներկայանա հասարակությանը։ Արվեստագետն այն մարդն է, որ իշխանություններին ցույց է տալիս նրանց բոլոր սխալները և նախազգուշացնում հետագա սխալներից։ Իսկ մենք ընդդիմադիր հասկանում ենք թշնամի, հակառակորդ, ընդդիմադիր է, ուրեմն իշխանություններին դեմ է։ Ես իշխանություններին դեմ չեմ, ես վատ իշխանավորներին եմ դեմ, ինչպես ամեն վատ բանի դեմ։ Հատուկ վատ վերաբերմունք չունեմ այդ մարդկանց, նրանք սխալ են աշխատում։ Ասում եմ. «Սխալ ես աշխատում ու իմ արվեստով եմ դա ուզում ասել, ապացուցել, որ սխալ ես աշխատում։ Սա է ամբողջ խնդիրը»:
Գարիկ ՂԱԶԱՐՅԱՆ
ԵՐՎԱՆԴ ՄԱՆԱՐՅԱՆՆ էլ աշխարհափոխ եղավ:
Գնաց վերերկրային այն անիմանալի տիրույթը, ուր հոգիներն են գտնում իրենց անդրաշխարհիկ հանգիստը:
Մշտնջենական լույս քո հավերժական գոյին, սիրելի՛ Մաեստրո:
Ապրողներիս հիացական խոնարհումը քեզ, Վարպե՛տ:
«Իրատես»
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
-
Ասում են
Ադրբեջանը վերսկսել է պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղի դեմ՝ գնդակոծելով խաղաղ բնակիչներին և քաղաքացիական ենթակառուցվածքները
-
Ասում են… Մենք առաջարկել ենք համաձայնության գալ Ադրբեջանի հետ այնպես, որ Քելբաջարն ու Լաչինը, նաև ամբողջ Ղարաբաղը, փաստացի մնան Հայաստանի իրավասության ներքո
-
Ասում են Ռուսաստանը գնահատում է Հայաստանի հետ կառուցողական հարաբերությունները, սակայն հնարավոր չէ համաձայնել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի թեզերի հետ՝ ռուս խաղաղապահների առաքելության ձախողման մասին:
-
Ասում են… Ադրբեջանը խնդիր է դրել Արցախն ազատել հայ բնակչությունից, ստեղծել պայմաններ, որ հայերն այնտեղից գնան, ով կմնա՝ տեղահանել կամ կազմակերպել կոտորած Շատ հստակ է ծրագիրը:
-
Ասում են Ավելի քան 30000 երեխաներ և նրանց ընտանիքները Լեռնային Ղարաբաղում արդեն 8 ամիս է՝ գտնվում են շրջափակման և ավերակների մեջ։
-
Ասում են․․․ Թուրքական ցեղերը հայտնվել են 10-րդ դարում, 11-րդ դարում հասել են պատմական Հայաստանի տարածք: Այս հողի վրա հայերն ապրել են մթա 15-րդ դարից:
Տարածաշրջանային
