Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նախատեսում է մայիսի 9-ին առաջին անգամ այցելել Սպիտակ տուն նախագահ Ջո Բայդենի պաշտոնավարումից հետո: Սա նշանակում է, որ վերականգնվում են այս երկրների ռազմական կապերը: Թուրքիայի կողմից ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցության հաստատումից հետո Վաշինգտոնը 23 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիր է ստորագրել՝ ամերիկյան արտադրության F-16 մարտական ինքնաթիռներ, հրթիռներ և ռումբեր Անկարային վաճառելու համար:                
 

Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը

Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
20.09.2019 | 00:48
Ա­մուլ­սա­րի մա­սին շատ են գրում ու խո­սում, բայց այս խնդ­րին պետք է մո­տե­նալ նաև մեկ այլ, զուտ տեխ­նի­կա­կան տե­սա­կե­տից ու փոր­ձել հաս­կա­նալ, թե ին­չու է Փա­շի­նյա­նը շա­րու­նա­կում այդ­պի­սի հա­մա­ռու­թյամբ շարժ­վել ժա­ղովր­դի կամ­քին հա­կա­ռակ, ին­չու է մո­ռա­ցել, որ ոչ վաղ ան­ցյա­լում նա լսում էր մարդ­կանց ձայ­նը, կի­սում նրանց մտա­հո­գու­թյուն­նե­րը և, ա­ռանց եր­կմ­տե­լու, պատ­րաստ էր կանգ­նե­լու ժո­ղովր­դի կող­քին: Հի­մա նա մնա­ցել է եր­կու քա­րի ա­րան­քում. ի՞նչ ա­նել, բա­վա­րա­րել մարդ­կանց ար­դա­րա­ցի պա­հանջ­նե­րը՝ ար­գե­լա­փա­կելով Ա­մուլ­սա­րի շա­հա­գոր­ծու­՞մը, թե՞ տն­տե­սա­կան կամ ինչ-ինչ հաշ­վարկ­նե­րից ել­նե­լով, օ­տար­նե­րին թույլ տալ շա­հա­գոր­ծել հան­քը, դուրս տա­նել երկ­րի բնա­կան հարս­տու­թյու­նը՝ մեծ վնաս­ներ հասց­նե­լով երկ­րին ու երկ­րի քա­ղա­քա­ցի­նե­րին: Այս­տեղ Փա­շի­նյա­նը պար­տա­վոր է եր­կար-բա­րակ մտա­ծել ու իր վար­չա­պե­տա­կան խոսքն ա­սել, ա­ռայժմ դա չի հա­ջող­վում, ո­րով­հետև չի կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ ու ճշգ­րիտ գնա­հա­տա­կան տալ ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կին: Իսկ սուտ խոս­տում­նե­րի վրա հիմն­ված այն գա­ղա­փա­րը, թե... «Մենք թույլ կտանք, որ աշ­խա­տեն, բայց նաև զգու­շաց­նում ենք, որ բնա­պահ­պա­նա­կան վնաս­նե­րի դեպ­քում կզր­կենք հան­քը շա­հա­գոր­ծե­լու լի­ցեն­զիա­յից», ուղ­ղա­կի վի­րա­վո­րա­կան է ա­ռողջ բա­նա­կա­նու­թյուն ու­նե­ցող ու կրթ­ված հայ մար­դու հա­մար, ես չեմ էլ փոր­ձի մեկ­նա­բա­նել այս «գա­ղա­փա­րը», ո­րով­հետև այն ար­վում է դի­տա­վո­րյալ՝ մեր հա­սա­րա­կու­թյան ա­պա­կողմ­նո­րոշ­ված ու շփոթ­ված լսա­րա­նին ա­վե­լի շփո­թեց­նե­լու հա­մար, ով­քեր ա­ռայժմ վա­խե­նում են հա­մա­ձայ­նել այն մտ­քին, որ Փա­շի­նյանն այլևս այն հե­քիա­թա­յին Լին չէ, ով կա­րո­ղա­ցավ հաղ­թել հրե­շին ու փր­կել իր տա­ռա­պյալ ժո­ղովր­դին (այս մա­սին ես գրել էի՝ մինչև Փա­շի­նյան-պատ­գա­մա­վո­րը կդառ­նար Փա­շի­նյան-վար­չա­պետ):
«Մի ան­գամ ուղ­տին հարց­րին, թե կրակն ով գցեց քո ջա­նը, ա­սաց՝ ես: Դե քա­շիր, թող հո­գիդ դուրս գա»: Այս խրա­տա­կան խոս­քերն ամ­բող­ջու­թյամբ վե­րա­բե­րում են մեր ժո­ղովր­դին. պետք է քա­ջու­թյուն ու­նե­նանք ու ըն­դու­նենք մեր սխա­լը, տես­նենք մեղ­քի մեր բա­ժի­նը և այլևս այդ­պի­սի ճա­կա­տագ­րա­կան սխալ­ներ թույլ չտանք ու չս­խալ­վենք՝ ընտ­րու­թյուն­նե­րին ա­վե­լի սթափ վե­րա­բեր­վե­լու ա­ռու­մով, ա­ռայժմ մեր ընտ­րա­զանգ­վա­ծի ո­րո­շիչ մա­սը միայն է­մո­ցիա­նե­րով կամ ընտ­րա­կա­շառք­նե­րով է ա­ռաջ­նորդ­վել:
ՀՀ վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նը, որն իշ­խա­նու­թյան ե­կավ հա­սա­րա­կա­կան դժ­գո­հու­թյուն­նե­րի ա­լի­քի վրա, հի­մա շարժ­վում է հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ, ժո­ղովր­դի կամ­քին հա­կա­ռակ՝ որ­պես իշ­խա­նու­թյուն ու իշ­խա­նու­թյան ա­ռա­ջին դեմք, հի­մա ըն­դա­մե­նը ժա­մա­նակ է շա­հում՝ ի­րա­վի­ճա­կից ել­քեր է փնտ­րում (ա­ռա­ջին հեր­թին իր հա­մար): Ա­սեմ միան­գա­մից, այլ ելք, քան Ա­մուլ­սա­րի հան­քի շա­հա­գոր­ծու­մից հրա­ժար­վե­լը, Փա­շի­նյա­նը չու­նի: Սա հա­կա­պե­տա­կան, հա­կա­հայ­կա­կան գոր­ծարք է, ին­չը պարզ է և լռող­նե­րի, և ինձ նման ար­տա­հայտ­վող­նե­րի հա­մար: Ա­մուլ­սա­րի պատ­մու­թյու­նը ցույց տվեց, որ Փա­շի­նյա­նը նս­տել է ուղ­տին ու կու­զե­կուզ է ման գա­լիս, այն պրի­մի­տիվ փաս­տարկ­նե­րը, թե տն­տե­սա­կան վնաս­ներ կու­նե­նանք, ե­թե հան­քը չշա­հա­գործ­վի (հնա­րա­վոր է, որ մի քա­նի հա­րյուր աշ­խա­տա­տեղ կորց­նենք), թե որ­քան ներդ­րում­ներ ու ներդ­նող­ներ կկորց­նենք, տե­ղին չեն: Ա­վե­լին, «Լի­դիան Ար­մե­նիա­յին» պետք է ցու­ցադ­րա­բար դուրս մղե­լը Հա­յաս­տա­նից, ին­չը կօգ­նի, որ այ­սու­հետ մեր եր­կիր գան միայն ազ­նիվ նպա­տակ­ներ ու­նե­ցող, եր­կիրն ու նրա ժո­ղովր­դին սի­րող գոր­ծա­րար­նե­րը, ով­քեր ի­րենց գոր­ծը կկազ­մա­կեր­պեն պատ­շած ձևով՝ աշ­խա­տա­տե­ղեր ստեղ­ծե­լով ու միայն օ­գուտ­ներ բե­րե­լով մեր երկ­րին՝ ա­ռանց հե­տին մտ­քե­րի ու ծուռ նպա­տակ­նե­րի:
Ա­սում են` մինչև ուղ­տին դժոխ­քի դու­ռը ցույց չտաս, դրախ­տի գի­նը չի հաս­կա­նա:
Եր­կիր սի­րող գոր­ծա­րար­ներ ու­նե­ցել ենք, օ­րի­նակ, «Հան­թս­ման» ա­մե­րի­կյան ըն­կե­րու­թյու­նը, ո­րը երկ­րա­շար­ժից հե­տո Երևա­նում կա­ռու­ցեց և շուրջ մեկ տաս­նա­մյակ շա­հա­գոր­ծեց ա­մե­րի­կյան վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով աշ­խա­տող եր­կաթ­բե­տո­նե կոն­ստ­րուկ­ցիա­նե­րի գոր­ծա­րա­նը, միա­կը հետ­խոր­հր­դա­յին տա­րա­ծաշր­ջա­նում: Ես ե­ղել եմ այդ գոր­ծա­րա­նում, միայն ա­մե­րի­կյան ստան­դարտ­ներ, ան­թա­փոն ար­տադ­րու­թյուն, անվ­տան­գու­թյան բարձր մա­կար­դակ, բարձր աշ­խա­տա­վար­ձեր ու ի­րենց աշ­խա­տող­նե­րի նկատ­մամբ բա­ցա­ռիկ ու­շադ­րու­թյուն։ Ցա­վոք, Հան­թս­ման­նե­րի նման օ­րի­նա­կե­լի ըն­տա­նի­քը Հա­յաս­տա­նի «ատ­կա­տա­յին» տն­տե­սու­թյա­նը չդի­մա­ցավ, ե­ղած-չե­ղա­ծը թո­ղեց Վար­դան Օս­կա­նյա­նին ու հե­ռա­ցավ մեր երկ­րից: Հի­մա ու­նենք «Լի­դիան Ար­մե­նիա­յի» նման ըն­կե­րու­թյուն­ներ, ո­րոնց հա­մար երկ­րին վնաս տա­լը կո­պեկ չար­ժե և, ա­մե­նա­ցա­վա­լին, մենք դեռ պար­տա­վոր ենք չա­փից շատ զբաղ­վել օ­տա­րերկ­րյա այդ ըն­կե­րու­թյամբ, ին­չու՞: Կար­ծում եմ, որ այս­տեղ ի­րենց դերն ու նշա­նա­կու­թյունն ու­նեն այն «ատ­կատ­նե­րը», ո­րոնք տր­վել են Հա­յաս­տա­նի չի­նով­նի­կու­թյա­նը՝ հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյա­նը նպաս­տա­վոր պայ­ման­ներ տրա­մադ­րե­լու հա­մար:
Կաս­կած­ներ ու­նեմ, որ ա­մեն ինչ սկս­վել է ՀՀ նա­խա­գահ Ար­մեն Սարգ­սյա­նից՝ «ատ­կատ­նե­րի» այդ սի­րա­հա­րից, ո­րը չխոր­շեց ան­գամ «ատ­կա­տա­յին» տեխ­նո­լո­գիա­նե­րը տա­րա­ծե­լուց նաև իր կող­մից բա­ժան­վող ՀՀ նա­խա­գա­հի մր­ցա­նա­կի տի­րույ­թում. այս մա­սին գրել եմ, բայց դեռևս պա­տաս­խան չեմ ստա­ցել:
Ե­թե Փա­շի­նյա­նը ցան­կու­թյուն ու­նե­նար Ա­մուլ­սա­րի հար­ցին ար­դա­րա­ցի լու­ծում տա­լու, ա­պա նախ պետք է պար­զեր, թե ու՞մ չա­րա­միտ նած­խա­ձեռ­նու­թյամբ է այդ բիզ­նես-նա­խա­գի­ծը Հա­յաս­տան ե­կել, ով­քե՞ր են տվյալ բիզ­նե­սի մեջ ներգ­րավ­ված հա­յե­րը, ի՞նչ հան­գա­մանք­նե­րից ել­նե­լով էին նրանք այդ­պի­սի ճա­կա­տագ­րա­կան սխալ թույլ տվել՝ «Լի­դիան Ար­մե­նիա» օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյա­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն տա­լով ոս­կու հանք շա­հա­գոր­ծել մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չում ու­նե­ցող կու­րոր­տա­յին Ջեր­մուկ քա­ղա­քի և տա­րա­ծաշր­ջա­նի ա­մե­նա­մեծ քաղց­րա­համ ջուր պա­րու­նա­կող Սևա­նա լճի հարևա­նու­թյամբ։ Ին­չու՞ մեր չի­նով­նիկ­նե­րը և, ա­ռա­ջին հեր­թին, ՀՀ նա­խա­գահ Ար­մեն Սարգ­սյա­նը անձ­նա­կան պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն չեն կրում այդ նա­խա­ձեռ­նու­թյան հա­մար, չկան, չեն երևում, բե­րան­նե­րը ջուր ա­ռած լռում են:
Կաս­կա­ծից վեր է, որ Ա­մուլ­սա­րի խն­դի­րը լիո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում է հայ­կա­կան «ատ­կա­տա­յին» տն­տե­սու­թյան տրա­մա­բա­նու­թյա­նը, ճիշտ ինչ­պես դա տե­ղին է «Սա­նի­թե­կի», գա­զի, ջրա­մա­տա­կա­րար­ման և բա­զում այլ օ­տա­րերկ­րյա բիզ­նես-նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի դեպ­քե­րում. ա­ռա­վել նպաս­տա­վոր պայ­ման­ներ ստա­նա­լու ու գեր­շա­հույթ ա­պա­հո­վե­լու հա­մար, կա­շա­ռել ու շա­րու­նա­կում են կա­շա­ռել հայ պաշ­տո­նյա­նե­րին:
Հի­մա իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը փոխ­վել են, ի՞նչ ա­նեն, որ այդ թույ­լտ­վու­թյուն­նե­րը շա­րու­նա­կեն աշ­խա­տել, է­լի կա­շա­ռեն ու շա­հագ­րգ­ռեն, բայց ու՞մ, Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նը հայ­տա­րա­րում է, որ Հա­յաս­տա­նում կա­շառք ու կո­ռուպ­ցիա չկա, իս­պառ վե­րա­ցել է: Դժ­վար է դրան հա­վա­տալ, բայց ո­րոշ վե­րա­պա­հում­նե­րով ըն­դու­նենք, որ այդ­պես է: Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նի ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թյու­նը Ա­մուլ­սա­րի մաս­նա­գի­տա­կան քն­նար­կում­նե­րին ուղ­ղա­կի ան­թույ­լատ­րե­լի է, մեր հար­գար­ժան վար­չա­պե­տը թող ի­րեն վուն­դեր­կին­դի տեղ չդ­նի, հու­մա­նի­տար կր­թու­թյան տեր մար­դը չի կա­րող խո­րա­նալ խիստ մաս­նա­գի­տա­կան խն­դիր­նե­րի մեջ, այն­պի­սի լու­ծում­ներ ա­ռա­ջար­կել, ո­րոնք միա­ժա­մա­նակ բա­վա­րա­րեն և՛ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի­նե­րին, և՛ օ­տա­րերկ­րյա հան­քար­դյու­նա­բե­րող­նե­րին, ո­րով­հետև այդ սու­բյեկտ­նե­րի շա­հե­րը տրա­մագ­ծո­րեն հա­կա­ռակ են։ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի­նե­րի (ոչ միայն ջեր­մուկ­ցի­նե­րի) հա­մար ըն­դու­նե­լի չէ, որ ի­րենց երկ­րի բնա­կան հարս­տու­թյու­նը երկ­րից դուրս է բեր­վե­լու՝ ա­պա­կա­նե­լով ի­րենց ապ­րե­լու բնա­կան մի­ջա­վայ­րը։ «Լի­դիան Ար­մե­նիան», հա­կա­ռա­կը, պետք է մի տա­սը տա­րում սր­բի, տա­նի Հա­յաս­տա­նի ոս­կին՝ ի­րե­նից հե­տո ա­մա­յու­թյուն թող­նե­լով:
Հա­մոզ­ված եմ` Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նին չի հա­ջող­վի հեր­թա­կան ան­գամ թոզ փչել մարդ­կանց աչ­քե­րին, հա­մո­զել, խա­բել հայ ժո­ղովր­դին ու հեր­թա­կան ան­գամ տա­նել փշոտ ճա­նա­պարհ­նե­րով: Դա կլի­նի ոչ թե ինք­նու­րույն, այլ ինք­նագ­լուխ ո­րո­շում, ո­րին Հա­յաս­տա­նի մտա­հոգ քա­ղա­քա­ցի­նե­րը, նաև ես, եր­բեք չենք հա­մա­ձայ­նի ու նրան չենք նե­րի:
Խո­սենք թվե­րով: Այ­սօր Ա­մուլ­սա­րի ոս­կու պա­շար­նե­րի վե­րա­բե­րյալ տար­բեր թվեր են շր­ջա­նառ­վում՝ 50-100 տոն­նա, ո­րը կազ­մում է 1,6-3,2 մի­լիոն ուն­ցիա: Այդ քա­նա­կի ոս­կու ար­դյու­նա­հան­ման ընդ­հա­նուր գու­մա­րա­յին հա­մար­ժե­քը կկազ­մի 2,44619112-4,9238224 մի­լիարդ դո­լար: Բայց դրանց հաս­նե­լու հա­մար պետք է հս­կա­յա­ծա­վալ ներդ­րում­ներ կա­տա­րել՝ 1,9568-3,9138 մի­լիարդ դո­լա­րի չա­փով, որ­պես­զի շա­հու­թա­բե­րու­թյունն ա­պա­հով­վի 20 տո­կո­սի սահ­ման­նե­րում: «Լի­դիան Ար­մե­նիա­յի» շա­հույ­թը կկազ­մի 489-978 մի­լիոն դո­լար, Հա­յաս­տա­նի բյու­ջեի մուտ­քե­րը ա­վե­լի քիչ կլի­նեն: Հի­մա փոր­ձենք հաշ­վել այն գու­մար­նե­րը, ո­րոնք Հա­յաս­տա­նը կա­րող է ստա­նալ Սևա­նի խմե­լու ջրե­րի ար­դյու­նա­հա­նու­մից ու ար­տա­հա­նե­լուց: (Այս հաշ­վարկ­նե­րը ժա­մա­նա­կին ա­րել է Երևա­նի ֆի­զի­կա­յի ինս­տի­տու­տի աշ­խա­տա­կից, տեխ­նի­կա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի դոկ­տոր Ի­վան Կա­րա­բե­կո­վը: Նա վեր­լու­ծել էր տա­րա­ծաշր­ջա­նում խմե­լու ջրի խն­դի­րը և պար­զել, որ Հա­յաս­տա­նը, ի դեմս Սևա­նի ու նրա­նից սն­վող աղ­բյուր­նե­րի, հան­դի­սա­նում է տա­րա­ծաշր­ջա­նի քաղց­րա­համ ջրի հիմ­նա­կան շտե­մա­րա­նը: Հա­յաս­տա­նը պետք է ձգ­տի իր վրա վերց­նե­լու հարևան եր­կր­նե­րին շշալց­ված խմե­լու ջուր մա­տա­կա­րա­րե­լու գոր­ծը: Կա­րա­բե­կո­վը բա­ցա­ռում էր խո­ղո­վա­կա­շա­րե­րով խմե­լու ջրի մա­տա­կա­րա­րու­մը, ո­րով­հետև ստ­րա­տե­գիա­կան ա­ռու­մով դա ճիշտ չի լի­նի, ջրի ծո­րակ­նե­րը փա­կե­լը հա­վա­սա­րա­զոր կլի­նի ջուր ստա­ցող երկ­րին պա­տե­րազմ հայ­տա­րա­րե­լուն)։
1,9568-3,9138 մի­լիարդ դո­լա­րի շշալց­ված խմե­լու ջուր ար­տա­հա­նե­լու հա­մար կպա­հանջ­վի վե­րամ­շա­կել 4 մի­լիոն 892 հա­զար մ3 ջուր: Հի­շենք, որ, ըստ նա­խագ­ծի, ա­մեն տա­րի Ար­փա-Սևան և Ո­րո­տան-Ար­փա թու­նել­նե­րով Սևան է մտ­նե­լու 200-250 մի­լիոն մ3 ջուր, ո­րի շու­կա­յա­կան ար­ժե­քը, որ­պես ար­տա­հան­վող շշալց­ված ջուր, կկազ­մի 100 մի­լիարդ դո­լար: Ո՞րն է լա­վը. ա­մեն տա­րի 100 մի­լիարդ դո­լար՝ խմե­լու ջրի վա­ճառ­քի մի­ջո­ցով, թե 500 մի­լիոն դո­լար «Լի­դիան Ար­մե­նիա­յի» հա­մար՝ տա­սը տար­վա ըն­թաց­քում: Ըն­թեր­ցո­ղը կա­րող է այս կլո­րիկ դո­լար­նե­րը դնել կշեռ­քի նժար­նե­րին ու հա­մա­պա­տաս­խան եզ­րա­հան­գում­նե­րի գալ՝ Փա­շի­նյա­նին հի­շեց­նե­լով, որ պե­տու­թյան ա­ռա­ջին դեմ­քը այս և բո­լոր նման հար­ցե­րում պար­տա­վոր է կողմ­նո­րոշ­վել՝ ել­նե­լով միայն պե­տա­կան կամ հա­մա­կար­գա­յին մո­տե­ցու­մից. կարևոր չէ, թե ով կշա­հի կամ կտու­ժի, կարևոր է, որ ար­դյուն­քում շա­հեն պե­տու­թյու­նը և հա­սա­րա­կու­թյու­նը: Ա­հա և մեր ժո­ղովր­դա­կան թվա­բա­նու­թյու­նը:
Ի՞նչ ա­նել, օ­տար­նե­րին թույլ տալ, որ շա­հա­գոր­ծեն Ա­մուլ­սա­րի հան­քերն ու սր­բեն, տա­նեն մեր բնա­կան հարս­տու­թյու­նը՝ այն էլ մա­քուր ոս­կով (օ­տար­նե­րից բա­ցի ի­րենց շա­հե­րը կու­նե­նան նաև մեր չի­նով­նիկ­նե­րը, ով­քեր հի­մա, փր­փու­րը բե­րան­նե­րին, խո­սում են հան­քի շա­հա­գործ­ման նպա­տա­կա­հար­մա­րու­թյան մա­սին), ա­պա­կա­նել մեր բնու­թյու­նը՝ վտան­գե­լով Հա­յաս­տա­նի հիմ­նա­կան խմե­լու ջրի պի­տա­նիու­թյու­նը, թե մեր երկ­րից դուրս շպր­տել «Լի­դիան Ար­մե­նիա» կաս­կա­ծե­լի ըն­կե­րու­թյա­նը, թող ի­րենց հան­քար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը զար­գաց­նեն Եվ­րո­պա­յում ու Աֆ­րի­կա­յում, իսկ մենք կզ­բաղ­վենք ար­դյու­նա­բե­րու­թյան գի­տա­տար ճյու­ղե­րի զար­գաց­մամբ՝ փոր­ձե­լով միայն այդ ճա­նա­պար­հով բա­րե­լա­վել պե­տու­թյան տն­տե­սա­կան վի­ճա­կը: Պար­զա­գույն հաշ­վարկ­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ, ճիշտ է, Ա­մուլ­սա­րի ոս­կին ի­րա­կա­նում ոս­կի է, բայց դրա ար­դյու­նա­հա­նու­մը տն­տե­սա­պես այն­քան էլ շա­հա­վետ գործ չէ: Ոս­կու ար­դյու­նա­հան­ման քո­ղի տակ կա­րող են թաքն­ված լի­նել այլ հե­ռա­հար նպա­տակ­ներ, որ­տեղ խն­դիր դր­վի ու­րա­նի (U), թո­րիու­մի (Th), մկն­դե­ղի (As) (այս ծանր մե­տաղ­նե­րը մտ­նում են ոս­կու հան­քե­րի ու­ղե­կից նյու­թե­րի մեջ) և այլ կարևոր նյու­թե­րի ստա­ցու­մը, ո­րը ստ­րա­տե­գիա­կան ա­ռու­մով կա­րող է ա­ռա­վել նպա­տա­կա­հար­մար լի­նել, բայց մեր հա­սա­րա­կու­թյու­նը այս ուղ­ղու­թյամբ բա­վա­րար տե­ղե­կատ­վու­թյուն չի ստա­նում, միայն կցկ­տուր տե­ղե­կու­թյուն­ներ ու են­թադ­րու­թյուն­ներ են, ա­մեն ինչ, հա­վա­նա­բար, մի­տում­նա­վոր ձևով թաքց­վում է, բայց լու­սա­բան­ման խիստ կա­րիք ու­նի, ե­թե ի­հար­կե ՀՀ վար­չա­պե­տը ցան­կա­նում է ժո­ղովր­դի հետ բաց ու ազ­նիվ քն­նար­կում­ներ ծա­վա­լել: Թո­րիու­մի ռա­դիոակ­տի­վու­թյու­նը թույլ է ար­տա­հայտ­ված, բայց բնու­թյան մեջ այն շատ է տա­րած­ված, շատ կա գրա­նիտ­նե­րի մեջ: Այդ է պատ­ճա­ռը, որ բե­տո­նի մեջ ար­գել­վում է գրա­նի­տի օգ­տա­գոր­ծու­մը և, ընդ­հան­րա­պես, շենք-շի­նու­թյուն­նե­րի մեջ գրա­նի­տի օգ­տա­գոր­ծու­մը սահ­մա­նա­փակ­ված է՝ մարդ­կանց եր­կա­րատև ռա­դիոակ­տիվ ճա­ռա­գայթ­ման չեն­թար­կե­լու հա­մար:
Խնդ­րին մո­տե­նանք մեկ այլ տե­սան­կյու­նից. «Լի­դիան Ար­մե­նիանն» ու­նի, չի կա­րող չու­նե­նալ, բնա­պահ­պա­նա­կան իր պար­տա­դիր տեխ­նո­լո­գիա­կան մի­ջա­ցա­ռում­նե­րը, թու­նա­վոր նյու­թերն ու հե­ղուկ­նե­րը, թա­փոն­նե­րը պետք է պահ­վեն մե­կու­սաց­ված վի­ճա­կում, ըն­դու­նենք, որ այդ­պես է, բայց այս­տեղ հարց է ծա­գում, թե որ­քա՞ն հու­սա­լի են դրանք աշ­խա­տե­լու ֆորս­մա­ժո­րա­յին ի­րադ­րու­թյուն­նե­րում: Ե­թե ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նում ին­ժե­նե­րա­կան մտա­ծո­ղու­թյամբ մար­դիկ լի­նեին, ա­պա կի­մա­նա­յին, թե ինչ բան է փոր­ձաքն­նու­թյու­նը, ո­րի մա­սին այդ­քան շատ են խո­սում: Բա­ցատ­րեմ. փոր­ձաքն­նու­թյու­նը հետևանք­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյունն է, բայց Ա­մուլ­սա­րի դեպ­քում կարևո­րը սպաս­վող հետևանք­նե­րի կան­խա­տե­սումն է, երևույթ­նե­րի նա­խի­մա­ցու­թյու­նը կամ պրոգ­նոզն է, թե ինչ կս­տաց­վի ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի ան­բա­րեն­պաստ զար­գա­ցում­նե­րի դեպ­քում: Հա­յաս­տա­նում դրանք երկ­րա­շար­ժերն են, ո­րոնք ա­ռա­ջաց­նում են մի­մյանց նկատ­մամբ երկ­րակե­ղևի ա­ռան­ձին հատ­ված­նե­րի տե­ղա­շար­ժեր՝ մինչև 10կմ/ժամ ա­րա­գու­թյամբ, ցն­ցում­ներ, հետ­ցն­ցում­ներ և, ի վեր­ջո, երկ­րակեղևի ջարդ­վածք­ներ: Հայտ­նի ա­վե­րա­ծու­թյուն­նե­րից բա­ցի, երկ­րա­շար­ժե­րը հան­գեց­նում են հայտ­նի ու ան­հայտ վնա­սա­կար երևույթ­նե­րի, ինչ­պի­սին էր, օ­րի­նակ, հով­տա­յին տեն­դի բռն­կու­մը, ո­րը տե­ղի ու­նե­ցավ Ա­մե­րի­կա­յի Վեն­տու­րա օկ­րու­գում՝ Լոս Ան­ջե­լե­սի երկ­րա­շար­ժից հե­տո: Է՞լ ինչ կլի­նի, ոչ ոք չգի­տի, երկ­րա­շար­ժե­րից հե­տո են դրանք պարզ­վում:
Թվար­կենք հետևյալ ֆորս­մա­ժո­րա­յին դեպ­քե­րը, ո­րոնք պար­տա­վոր էին հաշ­վի առ­նել հան­քը շա­հա­գոր­ծող­նե­րը.
1. երկ­րա­շարժ՝ 1 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
2. երկ­րա­շարժ՝ 2 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
3. երկ­րա­շարժ՝ 3 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
4. երկ­րա­շարժ՝ 4 բալ ուժգ­նու­թյամբ, Բավ­րա գյու­ղի մոտ, 2019 թ. սեպ­տեմ­բեր:
5. երկ­րա­շարժ՝ 5 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
6. երկ­րա­շարժ՝ 6 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
7. երկ­րա­շարժ՝ 7 բալ ուժգ­նու­թյամբ, Լոս Ան­ջե­լես, 1994 թ., 700 զոհ, 13-50 մի­լիարդ դո­լա­րի նյու­թա­կան վնաս,
8. երկ­րա­շարժ՝ 8 բալ ուժգ­նու­թյամբ, Հա­յի­թի, 2010 թ., 220570 զոհ, 6 մի­լիարդ դո­լա­րի նյու­թա­կան վնաս,
9. երկ­րա­շարժ՝ 9 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
10. երկ­րա­շարժ՝ 10 բալ ուժգ­նու­թյամբ, Սպի­տա­կի երկ­րա­շարժ, 1988 թ., 25000 զոհ, Հա­յաս­տա­նի ար­դյու­նա­բե­րա­կան հյու­սի­սի կոր­ծա­նում, ո­րը մինչ օրս չի վե­րա­կան­գն­վել,
11. երկ­րա­շարժ՝ 11 բալ ուժգ­նու­թյամբ,
12. երկ­րա­շարժ՝ 12 բալ ուժգ­նու­թյամբ։
«Լի­դիան Ար­մե­նիան» պար­տա­վոր էր, իր նա­խագ­ծե­րը «մեյ­դան» բե­րե­լուց ա­ռաջ, մո­դե­լա­վո­րել ու փոր­ձար­կել իր ին­ժե­նե­րա­կան կա­ռույց­նե­րը, ճշգ­րիտ հաշ­վարկ­նե­րով ու փորձ­նա­կան տվյալ­նե­րով ո­րո­շել դրանց սեյս­մա­կա­յու­նու­թյան չա­փը՝ 1-12 բա­լի սահ­ման­նե­րում, նաև հաշ­վար­կա­յին ու փորձ­նա­կան տվյալ­նե­րով հաս­տա­տել ի­րենց ին­ժե­նե­րա­կան կա­ռույց­նե­րի կյան­քի տևո­ղու­թյու­նը, ծա­ռա­յու­թյան ժամ­կետ­նե­րը: Դրանք չեն երևում, կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ չեն էլ ար­վել, ի­րենց բո­լոր հաշ­վարկ­նե­րում, ըստ երևույ­թին, սահ­մա­նա­փակ­վել են միայն հան­քի շա­հա­գործ­ման 10-15 տար­վա ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծով: Թե 10-15 տա­րի անց ինչ կլի­նի, հե­տաքր­քիր չէ: Ի­րենց հե­տաքր­քիր չէ, բայց մեզ շատ է հե­տաք­րք­րում, ա­վե­լին, մեզ հա­մար կեն­սա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նի, որ մեզնից 1000 տա­րի անց էլ այս­տեղ հա­յեր ապ­րեն՝ ա­ռանց բնա­պահ­պա­նա­կան խն­դիր­նե­րի: Հի­մա ա­մեն ինչ ար­վում է խիստ գաղտ­նիու­թյան մթ­նո­լոր­տում, կարևոր փաս­տե­րը, Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նի գի­տու­թյամբ կամ ան­մի­ջա­կան հանձ­նա­րա­րու­թյամբ, թաքց­վում են մեր հան­րու­թյու­նից, բայց ի­զուր: Ա­մուլ­սա­րի հար­ցը միայն ոս­կու ար­դյու­նա­հան­ման ու դրա պատ­ճա­ռով կու­րոր­տա­յին քա­ղա­քի հա­մար բնա­պահ­պա­նա­կան ան­ցան­կա­լի երևույթ­նե­րի հետ ա­ռե­րես­վե­լով չի ա­վարտ­վում: ՈՒ­շադ­րու­թյուն դարձ­նենք այն կարևոր հան­գա­ման­քին, թե ում են վս­տա­հել այդ կարևոր հար­ցի փոր­ձաքն­նու­թյու­նը: Ժա­մա­նա­կին նման հար­ցե­րը լուծ­վում էին Հա­յաս­տա­նի գի­տու­թյուն­նե­րի ա­կա­դե­միա­յի ինս­տի­տուտ­նե­րում՝ հայ մաս­նա­գետ­նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ: Վիկ­տոր Համ­բար­ձու­մյա­նին դա­վադ­րա­բար աս­պա­րե­զից հե­ռաց­նե­լուց հետ, ԼՏՊ-ին հա­ջող­վեց մե­կու­սաց­նել ու երկ­րի կարևոր գոր­ծե­րից հե­ռու պա­հել հայ գիտ­նա­կան­նե­րին: Նույ­նիսկ Ա­մուլ­սա­րի հար­ցում մեր «հե­ղա­փո­խա­կան» իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը հե­ռա­տե­սո­րեն շր­ջան­ցում են մեր գիտ­նա­կան­նե­րին՝ պա­տաս­խա­նա­տու հար­ցի լուծ­ման ի­րա­վուն­քը տրա­մադ­րե­լով լի­բա­նա­նյան մի ան­հաս­կա­նա­լի ELARD կազ­մա­կեր­պու­թյան:
Մեր ըն­թեր­ցող­նե­րին հի­շեց­նեմ հայտ­նի պատ­մա­կան փաս­տը. Ար­փա-Սևան 48,3-կի­լո­մետ­րա­նոց թու­նե­լի, ա­պա Ո­րո­տան-Ար­փա 21,6-կի­լո­մետ­րա­նոց թու­նե­լի կա­ռուց­ման թույ­լտ­վու­թյու­նը տր­վել է Նի­կի­տա Խրուշ­չո­վի կող­մից՝ հիմք ըն­դու­նե­լով Հա­յաս­տա­նի գի­տու­թյուն­նե­րի ա­կա­դե­միա­յի 1961 թվա­կա­նին կազ­մած զե­կույ­ցը: Դա ար­վել էր Յա­կով Զա­րո­բյա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ: Կրեմ­լում նման թան­կար­ժեք նա­խագ­ծե­րի հաս­տա­տու­մը բա­ցա­ռիկ երևույթ էր: Սևա­նի օ­րի­նա­կից փոր­ձե­ցին օգտ­վել նաև կիր­գիզ­նե­րը՝ Իս­սիկ Կուլ լճի մա­կար­դա­կը բարձ­րաց­նե­լու հա­մար, բայց չս­տաց­վեց, Կրեմ­լը դա թույլ չտ­վեց, բա­վա­րա­րե­լով միայն Սևա­նի իշ­խա­նի ակ­լի­մա­տի­զա­ցիա­յի ֆի­նան­սա­վո­րու­մը: Սևա­նի ջրի մա­կար­դա­կի բարձ­րաց­ման հույժ կարևոր խնդ­րի լուծ­ման, ինչ­պես նաև 1965 թվա­կա­նի ե­ղեռ­նի ցույ­ցի կազ­մա­կերպ­ման հե­ղի­նա­կը, ան­շուշտ, Զա­րո­բյանն էր: Նա այն մարդ­կան­ցից էր, ո­րոնք քիչ էին խո­սում, բայց ազ­գօ­գուտ շատ գոր­ծեր էին ա­նում։ Ե­րիցս ճիշտ են բո­լոր նրանք, ով­քեր հա­մոզ­ված են, որ Զա­րո­բյա­նի նկատ­մամբ մենք անշ­նոր­հա­կալ ենք գտն­վել, ոչ մի ձևով չենք հա­վեր­ժաց­րել նրա հի­շա­տա­կը:
Մեր կյան­քում այն­քան խր­թին ու ծուռ բա­ներ են կա­տար­վել ու կա­տար­վում, որ դրանց մա­սին խո­սելն ան­գամ ա­վե­լորդ է: Օ­րի­նակ, բո­լորն են հաս­կա­նում, որ Ա­մուլ­սա­րի հան­քի շա­հա­գոր­ծու­մը դեմ է հայ ժո­ղովր­դի շա­հե­րին և կու­րոր­տո­լո­գիա­յի զար­գաց­ման տե­սան­կյու­նից, և Սևա­նից սն­վող աղ­բյուր­նե­րի ջրի ո­րա­կը պահ­պա­նե­լու տե­սա­կե­տից, և ժո­ղովր­դի բնա­կան հարս­տու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու տե­սա­կե­տից և բա­զում այլ տե­սա­կետ­նե­րից, բայց ա­րի ու տես, որ մեր «հե­ղա­փո­խա­կան» իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը հա­մա­ռո­րեն շա­րու­նա­կում են ի­րենց պայ­քա­րը, որ նա­խա­գի­ծը կյան­քի կոչ­վի, ին­չու՞:
Թող ինձ նե­րեն մեր այն ըն­թեր­ցող­նե­րը, ով­քեր ան­մի­ջա­պես փշա­քաղ­վում ու ան­հան­գս­տա­նում են, երբ ես քն­նա­դա­տա­կան նո­տա­ներ եմ հն­չեց­նում Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նի կա­ռա­վա­րու­թյան հաս­ցեին։ ՈՒ­րեմն Դուք Ռո­բերտ Քո­չա­րյա­նի կողմ­նա­կիցն եք, անշ­նոր­հա­կալ եք, մո­ռա­ցել եք, թե Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նը ին­չեր ա­րեց, ինչ­պես կա­րո­ղա­ցավ հե­ռաց­նել Սերժ Սարգ­սյա­նին ու փր­կել մեր ժո­ղովր­դին: Այդ «փր­կու­թյան» դրա­կան ար­դյունք­նե­րը չկան, ա­ռայժմ տե­սա­նե­լի չեն, բայց ես պար­զո­րոշ տես­նում եմ, որ կրա­կից փա­խել, ջուրն ենք ըն­կել և հի­մա պետք է մտա­ծենք, թե ինչ­պես է պետք այդ ջրից դուրս գալ՝ ա­ռանց մեծ կո­րուստ­նե­րի, փր­կել մեր սե­րունդ­նե­րի ա­պա­գան:
Ես, ի­հար­կե, կարևո­րում եմ Հա­յաս­տա­նում տե­ղի ու­նե­ցած իշ­խա­նա­փո­խու­թյու­նը, բայց չա­փա­զանց գոհ կլի­նեի, ե­թե Փա­շի­նյանն իր մեջ ուժ գտ­ներ ու հրա­ժար­վեր վար­չա­պե­տի պաշ­տո­նից՝ հետևյալ հիմ­նա­վո­րու­մով. հայ ժո­ղովր­դի հա­մար ես կա­տա­րե­ցի մեկ կարևոր քայլ` աս­պա­րե­զից հե­ռաց­րի ի­րեն սպա­ռած օ­լի­գար­խիկ իշ­խա­նա­կան հա­մա­կար­գը, բայց չեմ կա­րող շա­րու­նա­կել պե­տու­թյան կա­ռա­վար­ման դժ­վա­րին գոր­ծը, ո­րով­հետև դրան պատ­րաստ չեմ՝ փոր­ձի պա­կա­սի ու պա­հանջ­վող աշ­խա­տան­քա­յին հմ­տու­թյուն­ներ չու­նե­նա­լու պատ­ճա­ռով: ՈՒ­րեմն... ու­րեմն ա­սե­լով մեր քա­ղա­քա­ցի­ներն այն­քան են շփոթ­վել մեր օ­րե­րում, որ դժ­վա­րա­նում են պատ­կե­րաց­նել, թե որն է ճիշ­տը, ո­րը սխա­լը, որն է դու­զը,՝ ո­րը ծու­ռը, ըն­կել ենք խեղճ ուղ­տի օ­րը:
Մի ան­գամ ուղ­տին հարց­րին` վիզդ ին­չու՞ է ծուռ: ՈՒղ­տը պա­տաս­խա­նեց` ի՞նչս է դուզ, որ վիզս ծուռ չլի­նի:
Մեր բո­լոր պրոբ­լեմ­նե­րը սկս­վել են ան­կա­խու­թյան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րից, երբ ՀՀՇ-ն կազ­մա­կերպ­ված ձևով եր­կի­րը տա­րավ դե­պի կոր­ծա­նում՝ անխ­նա ոչն­չաց­նե­լով մեր գոր­ծա­րան­ներն ու ֆաբ­րի­կա­նե­րը, մարդ­կանց թող­նե­լով ա­ռանց աշ­խա­տան­քի ու ապ­րուս­տի մի­ջոց­նե­րի՝ նպաս­տա­վոր պայ­ման­ներ ստեղ­ծե­լով ար­տա­գաղ­թի հա­մար: 30 տար­վա կորց­րա­ծը հետ չես բե­րի, նախ­կին գոր­ծա­րան­ներն ու ֆաբ­րի­կա­ներն այլևս չես վե­րա­կանգ­նի, բայց պետք է հաս­կա­նալ ու մարդ­կանց բա­ցատ­րել թա­լա­նի երևույթն ըստ էու­թյան ու այն­պի­սի ճշգր­տու­թյամբ, որ հնա­րա­վոր լի­նի ա­պա­գա­յում դրանց դեմն առ­նե­լը, պետք է քա­ղա­քա­կան գնա­հա­տա­կան տալ մեր ե­րեք նա­խա­գահ­նե­րի կա­տա­րած գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին (ան­գոր­ծու­թյա­նը), սա է մեր զար­գաց­ման ա­ռա­ջին անհ­րա­ժեշտ, բայց ոչ բա­վա­րար պայ­մա­նը:
Ա­մուլ­սա­րի գոր­ծը տար­բեր փոր­ձաքն­նու­թյուն­նե­րի մի­ջո­ցով «սվա­ղե­լու» գոր­ծը մեզ հա­մար նո­րու­թյուն չէ, այն գա­լիս է դեռևս խոր­հր­դա­յին ժա­մա­նակ­նե­րից, երբ բարձ­րաս­տի­ճան պե­տա­կան-կու­սակ­ցական բյու­րոկ­րա­տիա­յի հա­մար սուտ խո­սե­լը դար­ձել էր աշ­խա­տան­քա­յին նոր­մա: Հի­շենք այն պատ­մա­կան փաս­տը, երբ Ար­փա-Սևան թու­նե­լի եր­կաթ­բե­տո­նե ա­նո­րակ շի­նու­թյուն­նե­րը մե­կը մյու­սից հե­տո սկ­սե­ցին փլուզ­վել: Մարդ­կանց մեջ կար­ծիք էր ձևա­վոր­վել, որ դրա պատ­ճա­ռը շի­նա­րա­րու­թյու­նից բարձ­րո­րակ ցե­մեն­տի գո­ղու­թյունն էր, ո­րը օգ­տա­գործ­վում էր շր­ջա­կա բնա­կա­վայ­րե­րում տներ կա­ռու­ցե­լու հա­մար: Այս ակն­հայտ փաս­տը պաշ­տո­նա­պես հեր­քեց ՀՀ մի­նիս­տր­նե­րի խոր­հր­դի նա­խա­գահ Ֆա­դեյ Սարգ­սյա­նը. «Ի՞նչ ցե­մենտ, ինչ մաս­նա­վոր շի­նա­րա­րու­թյուն. ԽՍՀՄ գի­տու­թյուն­նե­րի ա­կա­դե­միան եզ­րա­կա­ցու­թյուն է տվել, որ թու­նե­լի ո­րոշ տե­ղա­մա­սե­րի փլու­զում­նե­րը տե­ղի են ու­նե­ցել երկ­րա­կեղևի տեկ­տո­նիկ տե­ղա­շար­ժե­րի պատ­ճա­ռով, թու­նե­լի եր­կաթ­բե­տո­նե կա­ռույց­նե­րը դրանց դի­մա­նալ չէին կա­րող»: Ա­մուլ­սա­րի հան­քի շա­հա­գործ­ման կողմ­նա­կից­նե­րը մեզ վս­տա­հեց­նում են, որ ա­մեն ինչ հաշ­վի է առն­վել, գնա­հա­տել են բո­լոր սպաս­վող ռիս­կե­րը, բայց մեկ միա­միտ հարց՝ ինչ­պե՞ս է գնա­հատ­վել երկ­րա­կեղևի տեկ­տո­նիկ տե­ղա­շար­ժե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը ստորջ­րյա ա­վա­զա­նի վրա, հաս­կա­նու՞մ են ար­դյոք «Լի­դիան Ար­մե­նիա­յի» մաս­նա­գետ­նե­րը, թե ինչ է երկ­րակե­ղևը, ինչ են տեկ­տո­նիկ շար­ժում­նե­րը և ինչ­պես է պետք պաշտ­պան­վել այդ­պի­սի բնա­կան ա­ղետ­նե­րից, ե­թե ար­հես­տա­կան բա­նա­կա­նու­թյան աս­տի­ճա­նին հա­սած ու թվա­յին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րին տի­րա­պե­տող մարդ­կու­թյու­նը դեռևս չի կա­րո­ղա­ցել գու­շա­կու­թյուն­ներ ա­նել հնա­րա­վոր երկ­րա­շար­ժե­րի սկզ­բի ու մասշ­տաբ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ: Սպի­տա­կի ա­վե­րիչ երկ­րա­շար­ժը ցույց տվեց, որ այդ­պի­սի բնա­կան ա­ղետ­նե­րից պաշտ­պան­վել հնա­րա­վոր չէ ՝ հնա­րա­վոր չէ ան­գամ 5 վայր­կյա­նի ճշ­տու­թյամբ կան­խա­գու­շա­կել տեկ­տո­նիկ շար­ժում­նե­րի ու երկ­րա­շար­ժե­րի ա­ռա­ջաց­ման պա­հե­րը, որ­պես­զի մար­դիկ կա­րո­ղա­նան շեն­քե­րից դուրս գալ ու փրկ­վել: Հնա­րա­վոր է, որ «Լի­դիան Ար­մե­նիա­յի» մաս­նա­գետ­նե­րը թղ­թի վրա կա­րո­ղա­ցել են կազ­մել Վա­յոց ձո­րում սպաս­վող տեկ­տո­նիկ շար­ժում­նե­րի ու երկ­րա­շար­ժե­րի մո­տա­վոր գրա­ֆի­կը և այն հա­մա­ձայ­նեց­րել Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի հետ, հնա­րա­վոր է, մեր երկ­րում «ատ­կատ­նե­րով» փող աշ­խա­տող­նե­րի հա­մար ա­մեն ինչ հնա­րա­վոր է, նույ­նիսկ նման ֆան­տաս­տիկ բա­ներն են հնա­րա­վոր, ո­րով­հետև միա­սին փող են աշ­խա­տե­լու՝ եր­կի­րը ա­պա­կա­նե­լու ու բնա­կիչ­նե­րի ա­ռող­ջու­թյու­նը քայ­քա­յե­լու ճա­նա­պար­հով, այլ եր­կր­նե­րում նման բա­ներ թույլ չեն տր­վում, իսկ մենք թույլ ենք տա­լիս, ո­րով­հետև ար­բիտ­րի դե­րում մեր լրագ­րող վար­չա­պետն է հան­դես գա­լիս:
Նշեմ, որ ԽՍՀՄ-ում երկ­րա­կեղևի գի­տու­թյու­նը զար­գա­ցած էր այն աս­տի­ճա­նի, որ տեկ­տո­նիկ երևույ­թի հի­ման վրա հզոր զենք էին ստեղ­ծել՝ հա­կա­ռա­կոր­դի հր­թի­ռա­յին հե­նա­կե­տե­րը ոչն­չաց­նե­լու հա­մար: Հզոր ու սինխ­րոն պայ­թյուն­նե­րի մի­ջո­ցով ա­ռաջ էին բեր­վում երկ­րա­կեղևի շեր­տե­րի լո­կալ տե­ղա­շար­ժեր, ին­չը հնա­րա­վո­րու­թյուն էր տա­լիս քան­դել ըն­դար­ձակ տա­րածք­նե­րում տե­ղա­կայ­ված հր­թի­ռա­յին շախ­տա­նե­րի զրա­հա­պատ կա­ռույց­նե­րը: Հե­տաքր­քիր է ի­մա­նալ, որ հր­թի­ռա­յին շախ­տա­ներ կա­ռու­ցե­լու հա­մար ԽՍՀՄ-ում շի­նա­րա­րա­կան տեխ­նի­կա չէր օգ­տա­գործ­վում, ուղ­ղա­հա­յաց հո­րե­րը բա­ցե­լու հա­մար գրուն­տը քայ­քայ­վում էր հա­տուկ քի­միա­կան լու­ծույթ­նե­րով ու դուրս բեր­վում հո­րից: Ինչ մնում է Լի­բա­նա­նի ELARD ըն­կե­րու­թյան և հա­ջորդ ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի տված եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րին, ա­պա դրանք կա­րող են աշ­խա­տել միայն մաս­նա­վոր դեպ­քե­րում, ա­ղետ­նե­րի եր­ջա­նիկ պաու­զա­նե­րի պայ­ման­նե­րում՝ մինչև ա­ռա­ջին պա­տա­հած 5-6-բա­լա­նոց երկ­րա­շար­ժը, ո­րը մեր սեյս­միկ տա­րա­ծաշր­ջա­նում այն­քան էլ սա­րե­րի հետևում չի ե­ղել (Աստ­ված հե­ռու պա­հի):
Վահան ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆ
Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, երկրների հելիոֆիկացիայի ծրագրի հեղինակ
Դիտվել է՝ 15034

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ