«Չես էլ զգա` դո մաժորից ո՞ր պահին հասար ռե մինոր»

«Իրատես de facto»-ի զրուցակիցն է «Ինտերլինգվա» համալսարանի պրոֆեսոր, սոցիալ-հումանիտար գիտությունների ամբիոնի վարիչ ՀԵՆՐԻԿ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ:

-Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Եվրասիական միությունը և ստեղծման ո՞ր փուլում է:
-Եվրասիական միության գաղափարը երկար պատմություն ունի: Միջնադարյան հայ պոեզիան թարգմանաբար ռուս ընթերցողին ներկայացրած Վալերի Բրյուսովը Հայաստանի յուրահատկությունն էր համարում, որ մեր երկիրը ո՛չ Եվրոպա է, ո՛չ Ասիա է, այլ Եվրասիա` երկիր, որտեղ ամփոփված են և՛ արևելյան իմաստնությունը, և՛ արևմտյան գիտելիքները: Հանճարեղ փիլիսոփա Գուրջիևն էլ էր ասում` իմաստնությունն այնտեղ է, որ արևելքի գիտելիքը պիտի գումարես արևմուտքի իմաստնությանը: Հայ ժողովուրդը, իրոք, և՛ եվրոպացի է, և՛ ասիացի: Եվրասիայի գաղափարը կապվում է տարածքային յուրահատկությունների հետ: Ռուսաստանը ևս իր տարածքով և՛ Եվրոպա է, և՛ Ասիա: Տարածքը, ինքնըստինքյան, թելադրում է այդ գաղափարը` որպես քաղաքական միավորում, տնտեսական միավորում, մշակութաբանական համալիր, որն օգտագործվում է որպես նոր գաղափար և թելադրում է ինտեգրման անհրաժեշտություն գլոբալացման նոր փուլում: Որքա՞ն է դա հիմա անհրաժեշտ: ՈՒսումնասիրություններ կան, որ Գերմանիան գլոբալացման դարաշրջանում ավելի արդյունավետ է դիմադրում գլոբալացման բացասական հետևանքներին, քան այլ երկրներ: Ի դեպ, Գերմանիան աշխարհի ամենահարուստ երկրներից է, թեպետ բնական հարուստ պաշարներ չունի` ո՛չ նավթ, ո՛չ գազ, բայց սոցիալ կազմակերպվածությամբ կարողանում է չունեցածը փոխհատուցել: Նույնը` Ճապոնիան, Սինգապուրը, որ Հայաստանից աղքատ երկիր է բնական պաշարների տեսակետից և ամեն ինչ ներմուծում է: Եթե համեմատենք Սինգապուրի հետ, Հայաստանը հարուստ երկիր է` ջրային պաշարներ ունի, մոլիբդեն, ոսկի, բայց այսօր Սինգապուրն աշխարհի հարուստ երկրների թվում է, իսկ Հայաստանը` աղքատ: Սա նշանակում է, որ եվրոպական ու ասիական պատկերացումները տարբեր են լինում, ասիական երկրները ավելի առաջատար կարող են լինել, քան դասական եվրոպական երկրները: Սերգեյ Գումիլյովը Եվրասիական միության գաղափարը հիմնավորում էր որպես մի տարածք, որտեղ մարդիկ պիտի ինչ-որ միավորման մեջ լինեն: Այդ գաղափարը նախ և առաջ տեղավորվում է կայսրության փիլիսոփայության մեջ: Կայսրություններ միշտ եղել են պատմության մեջ` Հին Հունաստանը, Հին Հռոմը, Հին Եգիպտոսը, Չինաստանը, Հնդկաստանը, Պարսկաստանը: Եթե փորձենք Եվրասիական միության գաղափարը խորությամբ հասկանալ, կտեսնենք, որ դա կայսրության գաղափարն է եղել: Կայսրությունները ձգտում են տարածքային տարբեր մշակույթների միավորման, բայց այդ միավորումներն ունենում են մեխանիկական բնույթ, ոչ թե օրգանիկ: Կայսրությունները ձևավորվում են ոչ այն պատճառով, որ ցանկանում է այս կամ այն անհատը, այլ օբյեկտիվ օրինաչափությամբ: Այսօր այդ օբյեկտիվ օրինաչափությունը թելադրում է գլոբալացման գործընթաց և հանգեցնում է նոր կայսրությունների ձևավորման: ԽՍՀՄ-ը իբրև կայսրություն փլուզվեց, բայց այսօրվա Ռուսաստանի Դաշնությունն էլ է կայսրություն, որ մեխանիկական միավորումն է տարբեր ազգերի ու մշակույթների: Իսկ դա նշանակում է, որ Ռուսաստանում միշտ տեղի են ունենալու որպես կայսրություն թուլանալու կամ հզորանալու գործընթացներ, որովհետև մեխանիկական միությունը, ի տարբերություն օրգանիկ միության, հեշտությամբ մասնատվում է: Առաջինը դա հասկացավ Իվան Ահեղը և ընդլայնեց Ռուսաստանի տարածքը: Իվան Ահեղից մինչև Իոսիֆ Ստալին, եթե Ռուսաստանը չի ընդլայնվել, իբրև կայսրություն թուլացել է:
-Ռուսաստանը կարող է ընդլայնվել, կարող է նվազել, Հայաստանին ի՞նչ է տալու Եվրասիական միությունը:
-Միավորումը օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է և կախված չէ` ուզո՞ւմ ենք մենք, թե՞ չենք ուզում: Հայաստանն անկախ երկիր է դեյուրե, դեֆակտո մենք կախում ունենք ռուսական էներգակիրներից, այլ երկրներից:
-Բոլոր երկրներն էլ միմյանցից կախում ունեն:
-Այո, բայց գոյություն ունի կենսական նշանակության ապրանքատեսակների հարաբերակցություն: Հայաստանի համար կենսական կարևորություն ունի Ռուսաստանը, արդեն չեմ ասում պատերազմի վտանգի մասին: Մի պահ ենթադրեք, որ Ռուսաստանը միավորվում է Ադրբեջանի ու Թուրքիայի հետ, և ես Ձեզ հարցնում եմ` չի՞ կրկնվի այն վիճակը, որի մեջ հայտնվեց 2008 թ. Վրաստանը: ԱՄՆ-ը ողջունում էր Վրաստանի ժողովրդավարական նվաճումները, բայց պատերազմի ժամանակ մատը մատին չտվեց, և Օսիան ու Աբխազիան անջատվեցին Վրաստանից: Որովհետև ԱՄՆ-ը լռելյայն ընդունեց, որ այս տարածքը Ռուսաստանի կենսական շահերի գերակայության շրջան է, այլ հարցերում կարող է միջամտել, բայց լուրջ հարցերում` ոչ: Անկախ Հայաստանի պատմությունը ցույց տվեց, որ մենք չենք կարողանում ճիշտ կառավարվել, այլապես չէին լինի աղքատությունը, սոցիալական անարդարությունը: Արտագաղթը վատ կառավարման ուղղակի հետևանքն է: Անկախությունը չի նշանակում, որ հինգ տոկոսը պիտի հարստանա, մյուսները աղքատանան: Փաստորեն, ԽՍՀՄ-ում մենք դեյուրե անկախ չէինք, բայց դեֆակտո ավելի անկախ էինք: Հաշվի առնելով ներքին ու արտաքին քաղաքական բոլոր պրոբլեմները, ես կարծում եմ, որ ճիշտ կլինի Հայաստանն անդամակցի Եվրասիական միությանը, որը ձևավորվում է այն ճանապարհով, որով անցել է Եվրամիությունը: Խոսքը տնտեսական ինտեգրման մասին է:
-Եթե այսօր ընդամենը տնտեսական ինտեգրման խնդիր է, ի՞նչ երաշխիք, որ վաղը չի դառնալու քաղաքական խնդիր, որովհետև տնտեսական ցանկացած խնդիր քաղաքականանում է անհրաժեշտ պահին:
-Հարցադրումը ճիշտ է, բայց հաստատ ավելի վատ չի լինելու, որովհետև արտագաղթն այսօր նշանակում է, որ անհնարին է շարունակել այս ճանապարհով, սա փակուղի է: Մեր խնդիրն է հասկանալ` ինչպե՞ս կարող է Հայաստանը բարգավաճել: Ո՞րն է ճիշտ ճանապարհը: Եվրասիական միության գաղափարախոսությունը մինչև այժմ վերջնական ձևակերպված չէ: Ինչ ասված է մինչև այժմ, փակագծերը բացված չեն, և հստակ չեն հետագա գործողությունները, բայց պարզ է` ինչ հնարավորություններ է բերում Մաքսային միությունը:
-Անգամ Հայաստանի՞ն, որ ընդհանուր սահման չունի Ռուսաստանի, Ղազախստանի ու Բելառուսի հետ:
-Դա լուրջ փաստարկ է, բայց այդ խնդիրը ավելի շուտ կլուծվի, երբ Հայաստանը մտնի Մաքսային միություն, որովհետև այդ ժամանակ խնդիր կառաջանա ոչ թե հայերի համար, այլ մյուս անդամների` առաջնային խնդիր կդառնա սահմանի բացումը և Հայաստանը կապաշրջափակվի:
-Ձեր նշած խնդիրները քաղաքական կամքի շրջագծում են, եթե այդ հարցերը լուծվելու են, կլուծվեն, եթե ոչ, ևս 20 տարի չեն լուծվի Եվրասիական միության առկայությամբ ու Հայաստանի անդամությամբ:
-Ձեր ասածից բխում է, որ կա օբյեկտիվ ռեալություն, բայց կան նաև այլ հանգամանքներ: Հիշեք` ինչպես էր ստեղծվում սովետական կայսրությունը, օրինակ, ի՞նչ էր անում 11-րդ հեծյալ բանակը Հայաստանում ու Անդրկովկասում: Բռնությամբ սովետական կարգեր էր հաստատում: Ինչպե՞ս էր տարածվում քրիստոնեությունը: Մովսես Խորենացին ի՞նչ է վկայում: Ի՞նչ հիմունքներով է գործում Եվրամիությունը: Տնտեսական միավորումը, իհարկե, շատ արագ կտանի քաղաքական միավորման: Չես էլ զգա` դո մաժորից ո՞ր պահին հասար ռե մինոր: Հարցը դա չէ, այլ թե որքան է Հայաստանին օգուտ կամ վնաս: Ոչ ոք այսօր այդ հարցին չի կարող պատասխանել, որովհետև ոչ ոք չի կարող ասել` որո՞նք են լինելու Եվրասիական միության հաջորդ փուլերը: Միանշանակ է, որ եթե մենք ընդունվենք Եվրասիական միություն, բոլորովին չի նշանակում, որ մեր առաջ փակված են Եվրամիության դռները:
-Իսկ ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի հայտարարությո՞ւնը, որ ԱՄՆ-ը թույլ չի տա ԽՍՀՄ-ի վերականգնումը:
-ԱՄՆ-ը չի որոշում Եվրամիության քաղաքականությունը: Հիլըրի Քլինթոնը, Բարաք Օբաման, ինչպես նաև Վլադիմիր Պուտինը հասկանում են, որ ԽՍՀՄ-ն աշխարհի երկրորդ բևեռն էր, ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո աշխարհը դարձավ միաբևեռ: Քլինթոնը դեմ է նոր խորհրդայնացմանը, որովհետև հասկանում է, որ աշխարհը նորից դառնում է երկբևեռ, ինչը ԱՄՆ-ին բոլորովին ձեռնտու չէ: Բայց եթե դա չանի Ռուսաստանը, միևնույն է, անելու է Չինաստանը, որն արդեն հայտարարել է, թե 2020 թ. ՀՆԱ-ի ցուցանիշով կհավասարվի ԱՄՆ-ին: Եթե Եվրասիական միությունը բարելավի մարդկանց կյանքը, վստահ եղեք, որ միանալու են և՛ Վրաստանը, և՛ Ադրբեջանը: Եվրասիական միությունը պակաս ձգողականություն չի ունենալու Եվրամիությունից, որը չի կարողանում հաղթահարել ճգնաժամը, որտեղից մի քանի երկրներ արդեն ուզում են դուրս գալ: Հունաստանի վիճակը հանրահայտ է բոլորին, բայց ավելի լավ վիճակում չեն Իսպանիան, Պորտուգալիան: Ստացվում է, որ Գերմանիան բոլորին մի կերպ պահում է: Ինչո՞ւ: Որովհետև Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությանը ֆինանսապես շատ ավելի ձեռնտու է Եվրամիությունը պահելը, քան Եվրամիության մասնատվելը, երբ բոլոր երկրները գնան իրենց «տները»: Գերմանացիները հաշվել իմացող և կարողացող ժողովուրդ են, եթե նրանք պահպանում են Եվրամիությունը, ուրեմն այդ կառույցը կենսունակ է ու շահավետ, գուցե ոչ այսօր, բայց հաստատ միասին շատ ավելի հեշտ է, քան միայնակ: Կանդամակցե՞նք մենք Եվրասիական միությանը, թե՞ ոչ` ֆունդամենտալ խնդիր է, որի լուծումը մեկ չափորոշիչ ունի` ինչպե՞ս է ապրում ժողովուրդը: Եթե քո լեզուն պահպանվում է, քո մշակույթը պահպանվում է, քո տնտեսական վիճակը նորմալ է, քո ազգային ինքնությունը դու միշտ էլ կպահպանես: Եթե վիճակդ վատ է, դու գոյատևման խնդիր ունես, ստիպված ես երկրիցդ հեռանալ, նշանակում է` քո վիճակն այնքան վատ է, որ պիտի ընտրես` դեյուրե անկախությո՞ւն, թե՞ դեֆակտո անկախություն:
-Դուք կարծում եք, որ Ռուսաստանին ուժեղ Հայաստան պե՞տք է: Ի՞նչ է մեզ տալու անդամակցությունը մի միության, որ դեռ ամբողջությամբ չի էլ կազմավորվել:
-Ճիշտ եք ասում, բայց միության կազմավորման ընթացքը, ուղղությունը, արագությունը կախված են նաև այդ միության անդամներից: Մենք կարող ենք համաձայնել անդամակցությանը և դնել մեր պայմանները` ելնելով մեր ազգային շահերից: Պայմաններից մեկը կարող է լինել ղարաբաղյան հարցի լուծումը, մյուսը` Հայաստանի ապաշրջափակումը, երրորդը` տնտեսական հզորության ապահովումը:
-Չի՞ խանգարի Եվրասիական միության անդամակցությունը Հայաստան-Եվրամիություն փոխհարաբերություններին, որոնք սկսվել են ավելի վաղ և արդյունավետ զարգանում են:
-Վստահ եմ` ոչ: Ի վերջո, օբյեկտիվ ճշմարտություն է, որ Եվրամիությունը նոր անդամների ընդունման մասին չի մտածում և բավականին երկար ժամանակ չի էլ կարող մտածել` ելնելով ֆինանսատնտեսական վիճակից: Բացի այդ` չմոռանանք, որ Հայաստանի տնտեսությունը շատ հեռու է ԵՄ-ի պահանջները բավարարելուց` իր կազմակերպումով, հնացած տեխնոլոգիաներով, կոռուպցիայի բարձր մակարդակով: Ո՞ր չափորոշիչով ենք մենք համապատասխանում եվրոպական չափանիշներին: Ակնհայտ է, որ եթե նույնիսկ Եվրոպան բացի դռները ու մեզ սպասի, մենք դեռ շատ երկար ճանապարհ պետք է անցնենք մինչև եվրոպական տնտեսության մակարդակին հասնենք: Իսկ այստեղ ստեղծվում է մի միություն, որը փակ չէ, որը բաց է, որտեղ հնարավորություն կա, որ քո ձայնը կլսեն, որ քո ապագան հաստատուն կլինի, որովհետև դու չես կարող անընդհատ փակուղում մնալ, դու պիտի փակուղուց դուրս գաս: Մենք չենք կարող փակուղուց դուրս գալ` մնալով փակուղու մեջ: ՈՒրեմն` պետք է նոր ճանապարհներ փնտրենք: Ոչ ոք չի կարող ոչնչացնել ո՛չ հայոց լեզուն, ո՛չ հայկական մշակույթը, բայց մնալով մեր փակուղում, մենք շատ արագ կորցնում ենք մեր ինքնությունը, որովհետև իմ որդու որդին, որ ապրում է Ռուսաստանում, այլևս հայերեն չի խոսելու: Հայկական ազգանուն կարող է կրել, բայց դա ոչինչ չի նշանակի իր համար: Քո անկախությունը դու օգտակար չես դարձրել քո ժողովրդի համար, քո ժողովուրդը հեռանում է իր երկրից, և պետք չէ թվարկել պատերազմի, շրջափակման, և այլնի փաստերը: Այդ փաստերը չլինեին, մենք էլի վատ էինք ապրելու: Խնդիրը կառավարման համակարգի մեջ է. ինչպես Ռուսաստանը, այնպես էլ Հայաստանը չեն կարողանում կառավարման արդյունավետ մոդել գտնել:
-Ա՞յդ պատճառով եք ուզում, որ Հայաստանը վերադառնա Ռուսաստանի տանիքի տակ:
-Ոչ, նոր հանգամանքներում բոլորի համար նոր հնարավորություններ են ստեղծվում: Մաքսային միությունը ազգային պետություններին չի ենթարկվում, չի ենթարկվում ՌԴ-ի, Ղազախստանի, Բելառուսի կառավարություններին, վերազգային կառույց է: Ստեղծվում է ընդհանուր շուկա, վա՞տ կլինի, որ մեր ապրանքները սպառման շուկա ունենան: Այսօր ընդհանուր շուկա մենք մտնում ենք որպես ինքնուրույն տնտեսական սուբյեկտ, որն ունի իր դժվարությունները:
-Ապրանք պիտի ունենաս, որ արտահանես` մեկ, երկրորդ` նույն ընդհանուր շուկայի տարածքում հայտնվում է Հայաստանը, ինչպե՞ս ազգային արտադրողին պաշտպանել ներմուծված ապրանքների ագրեսիայից:
-Կրկնում եմ` անցած 20 տարին ապացուցեց, որ Հայաստանը որպես ինքնուրույն, անկախ երկիր անկախ է դեյուրե, ես կողմնակից եմ դեֆակտո անկախությանը: Թոմաս Ջեֆերսոնը, որը գրել է ԱՄՆ-ի Անկախության հռչակագիրը, անկախության երեք բնորոշում է տվել. առաջին` յուրաքանչյուր ժողովուրդ իրավունք ունի անկախ ապրելու մյուս ժողովուրդներից: Երկրորդ` քաղաքացին պետք է ազատ լինի պետությունից: Երրորդ` ժողովուրդը եթե դժգոհ է իր կառավարությունից, իրավունք ունի ըմբոստանալու: Սա հանճարեղ փաստաթուղթ է, որ շատ խնդիրների լուծումներ է պարփակում:
-Եթե 21-րդ դարի լեզվով թարգմանենք, առաջինը` քաղաքական անկախություն, երկրորդը` մարդու իրավունքների պաշտպանություն, երրորդը` սոցիալական, տնտեսական պաշտպանվածություն, ո՞ր կետն եք տեսնում Ռուսաստանում:
-Ռուսաստանն ունի ավանդական շատ թուլություններ, բայց ունի նաև մեծ առավելություններ: Ես կարծում եմ` Հայաստանի պատմության մեջ չի եղել այնպիսի վերածնունդ, ինչպես ԽՍՀՄ-ի ժամանակ, երբ մենք մեծ երկրի մի մասն էինք: Կապ չունի, թե ինչ գաղափարախոսություն էր միավորում, կարևորը հուսալի ապագա ունենալն էր: Միավորումը Հայաստանին ուժ է տալիս, որ իր անձնական տաղանդը լիարժեք բացահայտի: Խելամիտ չէ հրաժարվել ինտեգրումից, եթե ստանում ես քո տնտեսությունը հզորացնելու հնարավորություններ, եթե ստանում ես քո քաղաքական ազդեցությունը մեծացնելու հնարավորություններ: Ի վերջո, կա նաև պատմական անցյալ, և կան ընդհանուր խնդիրներ, որ շատ ավելի հեշտ է համատեղ լուծելը:

Զրույցը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ