Ագռա­վա­քար

(Նախորդ մասը)

Փաս­տերն ամ­բող­ջու­թյան մեջ ցույց են տա­լիս, որ հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան շա­րու­նա­կու­մը կա­նո­նա­կար­գել են իմ­պե­րիա­լիս­տա­կան եր­կր­նե­րը` բո­լոր մի­ջոց­նե­րով և հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րով: Իսկ այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան գլ­խա­վոր նպա­տա­կը Անգ­լիա­յի նա­խագ­ծած «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան» ստեղ­ծումն էր` պա­նիս­լա­միզ­մի և պան­թուր­քիզ­մի հիմ­քի վրա` այդ գոր­ծո­նը Ռու­սաս­տա­նի դեմ օգ­տա­գոր­ծե­լու հա­մար: Չե­չե­նա­կան եր­կու պա­տե­րազմ­նե­րը, ինչ­պես նաև Մեր­ձա­վոր Արևել­քի ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը XXI դա­րաս­կզ­բին, բա­ցա­հայ­տում են այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան բուն էու­թյու­նը: Այդ առն­չու­թյամբ բաց տեքս­տով ար­տա­հայտ­վել է հայ ժո­ղովր­դի դա­հիճ­նե­րից մե­կը` անգ­լա­մետ Ջե­մալ փա­շան, դեռևս 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րին. «Տվյալ պա­հին Օ­տո­մա­նյան կայս­րու­թյան և Ան­դր­կով­կա­սյան ե­րեք հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի առջև կանգ­նած է կարևո­րա­գույն կեն­սա­կան մի խն­դիր. ա­մեն կերպ օգ­նել ի­րար և բո­լոր ու­ժե­րը ներդ­նել ի­րենց ա­մա­յա­ցած հո­ղե­րի վե­րա­կան­գն­մա­նը: Նրանց գո­յա­պահ­պա­նու­թյան մյուս խն­դի­րը հետևյալն է. գոր­ծադ­րել բո­լոր ջան­քե­րը, որ­պես­զի թույլ չտան, որ ռու­սա­կան հո­սան­քը հոր­ձան­քով քշի նրանց Կով­կա­սյան լեռ­նաշղ­թա­յից: Այդ նպա­տա­կով այդ չորս պե­տու­թյուն­նե­րին, ան­տա­րա­կույս, անհ­րա­ժեշտ է մի­մյանց հետ հաս­տա­տել` մոսկ­վա­ցի­նե­րի ներ­խուժ­ման հնա­րա­վո­րու­թյան դեմ ուղղ­ված պաշտ­պա­նա­կան միու­թյուն: Ե­թե մենք, ինչ­պես ար­դեն ա­սա­ցի, չոր­սով` Օ­տո­մա­նյան կայս­րու­թյու­նը, Ադր­բե­ջա­նի, Վրաս­տա­նի և Հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րը, չկն­քենք Մեր­ձա­վոր Արևել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի միու­թյուն` Ռու­սաս­տա­նից մեզ պաշտ­պա­նե­լու հա­մար, ե­թե մենք չգոր­ծենք հա­մա­ձայ­նեց­ված և չօգ­նենք Հյու­սի­սա­յին Կով­կա­սում պե­տու­թյուն կազ­մա­վո­րե­լուն, ան­կաս­կած, մենք դար­ձյալ կդառ­նանք Ռու­սաս­տա­նի զո­հը, ո­րը մշ­տա­պես ձգ­տել է մեզ վրա դնել իր լու­ծը»:

Դի­տար­կենք Մ. Պավ­լո­վի­չի ար­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րը. «Ա­նա­տո­լիա­յում սկզբ­նա­վոր­ված ազ­գա­յին շար­ժու­մը, ո­րը կրում է բո­ղո­քի բնույթ ընդ­դեմ սե­փա­կան չի­նով­նիկ­նե­րի, հետևա­բար նաև ե­րիտ­թուր­քե­րի «իթ­թի­հա­տա­կան» կու­սակ­ցու­թյան չի­նով­նի­կու­թյան, իր սրու­թյամբ միա­ժա­մա­նակ ուղղ­ված է հա­յե­րի և հույ­նե­րի դեմ, ստա­նում է լայ­նա­ծա­վալ ազ­գա­յին շարժ­ման բնույթ` ընդ­դեմ ամ­բողջ իմ­պե­րիա­լիս­տա­կան Եվ­րո­պա­յի, ո­րը ձգ­տում է մաս­նա­տել Թուր­քիան»:
Պավ­լո­վի­չի գր­քի լույս ըն­ծայ­ման ժա­մա­նակ Քե­մալ փա­շան ար­դեն Թուր­քիա­յի հե­րոս էր հռ­չա­կել «ե­րիտ­թուր­քե­րի «իթ­թի­հա­տա­կան» կու­սակ­ցու­թյան ղե­կա­վար­նե­րին և ան­դամ­նե­րին» (այդ թվում` Թա­լեա­թին, Էն­վե­րին և Ջե­մա­լին), և, բա­ցի այդ, ինչ­պես հե­ղի­նակն է նշում, «ժո­ղովր­դա­կան շար­ժումն» իր բո­ղոքն է ուղ­ղում, չգի­տես ին­չու, «իր սրու­թյամբ միա­ժա­մա­նակ հա­յե­րի և հույ­նե­րի դեմ», նաև ստա­նա­լով «լայ­նա­ծա­վալ ազ­գա­յին շարժ­ման բնույթ` ընդ­դեմ ամ­բողջ իմ­պե­րիա­լիս­տա­կան Եվ­րո­պա­յի»: Դա բարձր մա­կար­դա­կի դե­մա­գո­գիա է, ո­րը հն­չեց­նում է Ռու­սաս­տա­նի հե­ղա­փո­խա­կան շր­ջա­փու­լի հե­ղի­նա­կա­վոր հրա­պա­րա­կա­խոս, պատ­մա­բան-արևե­լա­գե­տը, ո­րի աշ­խա­տու­թյուն­նե­րը «մեծ ազ­դե­ցու­թյուն են գոր­ծել սո­վե­տա­կան արևե­լա­գետ­նե­րի ա­ռա­ջին սերն­դի ձևա­վոր­ման վրա»: Այս­տեղ է հենց թաքն­ված հե­տա­գա­յում ամ­բողջ հայ ժո­ղովր­դին բա­ցա­սա­բար գնա­հա­տե­լու ա­ռեղծ­վա­ծը:

Այդ պատ­ճա­ռով, եր­կար ժա­մա­նակ, ընդ­հուպ 1965 թվա­կա­նը, Սո­վե­տա­կան Միու­թյու­նում լռու­թյան էր մատն­վում հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան փաս­տը ինչ­պես ե­րիտ­թուր­քե­րի կող­մից` Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նում 1915-1918 թթ., այն­պես էլ նոր Թուր­քիա­յում` Մուս­թա­ֆա Քե­մալ Ա­թա­թուր­քի կող­մից` 1918-1923 թթ.:
Հատ­կա­պես այդ պատ­ճա­ռով է, որ Նա­խիջևա­նի և Ղա­րա­բա­ղի հիմ­նախն­դիր­նե­րի, ինչ­պես նաև հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյան ցա­վոտ կե­տե­րի մա­սին ԽՍՀՄ-ում բարձ­րա­ձայ­նե­լը ար­գել­ված էր, նե­րա­ռյալ քրեա­կան հե­տապն­դու­մը:
Չէ՞ որ գնա­հա­տա­կա­նը տվել էր արևե­լա­գի­տու­թյան ո­լոր­տի խո­շոր մաս­նա­գետ, տրոց­կիստ-մենշևիկ Պավ­լո­վիչ-Վելտ­մա­նը. «Ի թիվս խո­շոր թա­լան­չի­նե­րի Փոքր Ա­սիա­յում հրա­պա­րակ սո­ղոս­կե­ցին նաև փոք­րիկ ա­վա­զակ­ներ: Այդ­պես, հու­նա­կան ջո­կատ­նե­րի հետ ձեռք ձեռ­քի տված հայ­տն­վե­ցին նաև հայ­կա­կան խմ­բա­վո­րում­ներ, ո­րոնք կազ­մա­վո­րել էին «Մեծ Հա­յաս­տան» ստեղ­ծե­լու մա­սին ե­րա­զող դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը, ո­րը նախ­կին ռու­սա­կան Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քից բա­ցի իր սահ­ման­նե­րի մեջ պետք է ընդ­գր­կեր Էրզ­րու­մի, Տրա­պի­զո­նի, Վա­նի, Բիթ­լի­սի վի­լա­յեթ­նե­րը` ելք ու­նե­նա­լով դե­պի Մի­ջերկ­րա­կան ծով` Ա­լեք­սանդ­րե­տից, և Սև ծով` Տրա­պի­զո­նից»:

Բայց Էրզ­րու­մը, Տրա­պի­զո­նը, Վա­նը, Բիթ­լի­սը բուն հայ­կա­կան պատ­մա­կան տա­րածք­ներ են: Այդ մա­սին չէր կա­րող չի­մա­նալ Պավ­լո­վիչ-Վելտ­մա­նը` «պատ­մա­բան-արևե­լա­գե­տը», ո­րը ներդ­րել է «մեծ ա­վանդ սո­վե­տա­կան արևե­լա­գի­տու­թյան զար­գաց­ման մեջ», ու­նե­ցել «ազ­դե­ցու­թյուն սո­վե­տա­կան արևե­լա­գետ­նե­րի ա­ռա­ջին սերն­դի ձևա­վոր­ման գոր­ծում:

Ռու­սա­կան կայս­րու­թյան տա­րած­քում` իր պատ­մա­կան հո­ղե­րի վրա ապ­րող հայ բնակ­չու­թյու­նը, XIX դա­րա­վեր­ջին XX դա­րաս­կզ­բին ա­ռանձ­նա­նում էր մու­սուլ­մա­նա­կան (դեռևս իր հիմ­նա­կան զանգ­վա­ծով էթ­նի­կա­կան հիմ­քի վրա չինք­նա­նույ­նա­կա­նա­ցած) փոք­րա­մաս­նու­թյու­նից իր կրթ­վա­ծու­թյամբ և պե­տու­թյան հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կյան­քում ու­նե­ցած ակ­տի­վու­թյամբ, ո­րը, բնա­կա­նա­բար, խիստ բա­ցա­սա­բար էր ըն­դուն­վում իշ­խա­նու­թյան կող­մից: Դրա հետ մեկ­տեղ, Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նում, նոր վար­չա­կան սահ­ման­նե­րի վե­րա­նայ­ման ժա­մա­նակ, հայ էթ­նո­սի բնա­կեց­րած վայ­րե­րը բաշխ­վում էին այն­պես, որ մու­սուլ­մա­նաբ­նակ գյու­ղերն ու քա­ղաք­նե­րը, ո­րոնք նույ­նա­կա­նաց­նում էին ի­րենց կրո­նա­դա­վա­նա­կան սկզ­բուն­քով, գտն­վեն միևնույն գա­վա­ռում, և օգտ­վում էին իշ­խա­նա­կան կա­ռույց­նե­րի հո­վա­նա­վո­րու­թյու­նից: Նման քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը` «բա­ժա­նիր և տի­րիր», ցա­րա­կան կա­ռա­վա­րու­թյա­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն էր տա­լիս չե­զո­քաց­նե­լու բո­ղո­քի տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րը իր հպա­տակ­նե­րի շր­ջա­նում:

1918-1920 թթ., Ան­դր­կով­կա­սյան սեյ­մի կազ­մաց­րու­մից և ե­րիտ­թուր­քե­րի ին­տեր­վեն­ցիա­յից, հատ­կա­պես Շու­շիի հայ բնակ­չու­թյան կո­տո­րա­ծից հե­տո, Հա­յաս­տա­նի և Ադր­բե­ջա­նի միջև ա­ռա­ջա­ցան, այս­պես կոչ­ված, «վի­ճե­լի տա­րածք­ներ»: Ադր­բե­ջա­նում և Հա­յաս­տա­նում սո­վե­տա­կան կար­գե­րի հաս­տա­տու­մից հե­տո, ՌԿԿ Կենտ­կո­մի Կով­բյու­րո­յի ո­րոշ­մամբ, 1921 թ. հու­լի­սի 4-ին Ղա­րա­բա­ղի (Ար­ցա­խի) մար­զը միաց­վեց Հայ­կա­կան ՍՍՀ-ին:
Սա­կայն հա­ջորդ օ­րը` հու­լի­սի 5-ին, ադր­բե­ջա­նա­կան կող­մի պնդ­մամբ, հրա­վիր­վեց Կով­բյու­րո­յի նոր նիստ, որ­տեղ, Մոսկ­վա­յին բեն­զի­նի ա­ռա­քու­մը դա­դա­րեց­նե­լու սպառ­նա­լիք­նե­րի և ճնշ­ման տակ, Ն. Նա­րի­մա­նո­վը կոչ ա­րեց վե­րա­նա­յել նա­խորդ օրն ըն­դու­նած ո­րո­շու­մը և վճ­ռել հար­ցը հօ­գուտ Ադր­բե­ջա­նի: 1921 թ. հու­լի­սի 5-ին տե­ղի ու­նե­ցած նիս­տի ար­դյուն­քում ո­րոշ­վեց. «Ել­նե­լով մու­սուլ­ման­նե­րի և հա­յե­րի միջև ազ­գա­յին հաշ­տու­թյան անհ­րա­ժեշ­տու­թյու­նից (այդ­պես էլ նշ­ված է. «մու­սուլ­ման­նե­րի և հա­յե­րի») և Վե­րին ու Ներ­քին Ղա­րա­բա­ղի տն­տե­սա­կան կա­պից, նրա մշ­տա­կան կա­պից Ադր­բե­ջա­նի հետ, «…Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղը թող­նել Ադր­բե­ջա­նա­կան ՍՍՀ սահ­ման­նե­րում` նրան տրա­մադ­րե­լով մար­զա­յին լայն ինք­նա­վա­րու­թյուն` վար­չա­կան կենտ­րո­նը ինք­նա­վար մար­զի կազ­մում գտն­վող Շու­շի քա­ղա­քում» («Հա­յաս­տան» հան­րա­գի­տա­րան):
Հա­կա­ռակ ազ­գա­յին հար­ցում բոլշևի­կյան կու­սակ­ցու­թյան` «ազ­գի ինք­նո­րոշ­ման, ընդ­հուպ ա­ռանձ­նա­նա­լու ի­րա­վուն­քի» ծրագ­րա­յին սկզ­բուն­քի, երկ­րա­մա­սը մտց­վեց Ադր­բե­ջա­նա­կան ՍՍՀ կազ­մի մեջ` «նավ­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան» հիմ­քի վրա: Այդ քայ­լը կա­տար­վեց Թուր­քիա­յի հզոր ճնշ­ման տակ` 1921 թ. մար­տի 16-ի Մոս­կո­վյան պայ­մա­նագ­րից ել­նե­լով:

Այդ ժա­մա­նա­կից ի վեր Հա­յաս­տա­նը բազ­միցս բարձ­րաց­րել է Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի (Ար­ցա­խի) կար­գա­վի­ճա­կի հար­ցը ՍՍՀՄ կու­սակ­ցա­կան և կա­ռա­վա­րա­կան ղե­կա­վա­րու­թյան առջև, բայց խն­դի­րը մնա­ցել է չլուծ­ված: Իսկ Ադր­բե­ջա­նը, իր հեր­թին, ի­րա­կա­նաց­նում էր տար­բեր մի­ջոց­նե­րով հայ­կա­կան էթ­նո­սը Ղա­րա­բա­ղից դուրս մղե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն: Բայց այն, ինչ հա­ջող­վեց ի­րա­գոր­ծել Նա­խիջևա­նում, որն ամ­բող­ջու­թյամբ հա­յա­թափ­վեց (դրան նպաս­տեց նաև 1921 թ. Մոսկ­վա­յի պայ­մա­նագ­րով շա­հած ցա­մա­քա­յին սահ­մա­նի առ­կա­յու­թյու­նը Թուր­քիա­յի հետ), Ղա­րա­բա­ղում այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը ձա­խող­վեց Ղա­րա­բա­ղի հա­յե­րի հա­մա­ռու­թյան շնոր­հիվ: Նման «մաք­րա­զեր­ծում» տե­ղի ու­նե­ցավ միայն Շու­շիում, ո­րի սկիզ­բը դրել էր դեռևս թուր­քա­կան բա­նա­կը 1918 թվա­կա­նին` քա­ղա­քա­յին պայ­ման­նե­րում հայ բնակ­չու­թյան հա­մընդ­հա­նուր կո­տո­րա­ծի մի­ջո­ցով, որն անհ­նար էր ի­րա­գոր­ծել ա­նա­ռիկ սա­րե­րում:
XX դա­րա­վեր­ջին-XXI դա­րաս­կզ­բին Նա­խիջևա­նի տա­րած­քում «հա­մայն քա­ղա­քա­կիրթ մարդ­կու­թյան աչ­քի ա­ռաջ», ան­տե­սե­լով ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ի վկա­յու­թյուն­ներն ու բո­ղոք­նե­րը, շի­նա­րա­րա­կան տեխ­նի­կա­յի կի­րառ­մամբ ոչն­չաց­վե­ցին պատ­մա­կան հու­շար­ձան­ներ (խաչ­քա­րեր), ո­րոնք վկա­յում էին տվյալ տա­րած­քում բնիկ հայ ազ­գի հի­շո­ղու­թյան առ­կա­յու­թյան մա­սին: Այդ­պես Ադր­բե­ջանն ի­րա­գոր­ծեց «մշա­կու­թա­յին ե­ղեռն», փաստ, ո­րը չդա­տա­պար­տեց ոչ մի պե­տու­թյուն:

Հայ­կա­կան Նա­խիջևա­նի նա­հան­գի ճա­կա­տա­գի­րը ո­րոշ­վել էր 1921 թվա­կա­նի մար­տի 16-ի Մոս­կո­վյան` Ռու­սաս­տա­նի և Թուր­քիա­յի միջև կնք­ված պայ­մա­նագ­րով` ա­ռանց հաշ­վի առ­նե­լու հայ ժո­ղովր­դի շա­հե­րը: Ա­վե­լին, հի­շյալ պայ­մա­նագ­րի XV հոդ­վա­ծում նշ­վում է. «Ռու­սաս­տա­նը պար­տա­վոր­վում է Ան­դր­կով­կա­սյան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ դի­մել քայ­լե­րի, որ­պես­զի այդ Հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի կող­մից Թուր­քիա­յի հետ կնք­վե­լիք պայ­մա­նագ­րե­րում ան­պատ­ճառ ճա­նաչ­վեն սույն Պայ­մա­նագ­րի այն հոդ­ված­նե­րը, ո­րոնք ան­մի­ջա­բար վե­րա­բե­րում են ի­րենց»: Այս­տեղ պար­զո­րոշ առ­կա է Հայ­կա­կան ՍՍՀ-ի նկատ­մամբ, որ­պես պե­տա­կան կա­ռույ­ցի, ճն­շում կի­րա­ռե­լու պար­տադ­րանք:

Այդ առն­չու­թ­յամբ ու­շագ­րավ է նույն պայ­մա­նագ­րի Հոդ­ված 1-ը. «Պայ­մա­նա­վոր­վող կող­մե­րից յու­րա­քանչ­յու­րը սկզ­բուն­քո­րեն հա­մա­ձայն­վում է չճա­նա­չել ոչ մի հաշ­տու­թ­յան պայ­մա­նա­գիր կամ մի­ջազ­գա­յին որևէ այլ ակ­տեր, ե­թե Պայ­մա­նա­վոր­վող կող­մե­րից մյուսն ու­ժով է հար­կադ­րում ըն­դու­նել այդ­պի­սիք»: Սա­կայն, հայ­տա­րար­ված սկզ­բուն­քին հա­կա­ռակ, Ռու­սաս­տա­նը բա­վա­կա­նա­չափ ջան­քեր գոր­ծադ­րեց, որ Անդր­կով­կա­ս­յան հան­րա­պե­տու­թ­յուն­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես, Հա­յաս­տա­նը, Թուր­քիա­յի հետ կն­քեն Կար­սի պայ­մա­նագ­րում ա­ռա­ջարկ­ված հա­մա­պա­տաս­խան հոդ­վա­ծը. «Հոդ­ված 5: Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րու­թ­յու­նը և Սո­վե­տա­կան Հա­յաս­տա­նի ու Ադր­բե­ջա­նի կա­ռա­վա­րու­թ­յուն­նե­րը հա­մա­ձայն են, որ Նա­խիջևա­նի մար­զը, ներ­կա­յիս Պայ­մա­նագ­րի III հա­վել­վա­ծում նշ­ված սահ­ման­նե­րում, կազ­մի ինք­նա­վար տա­րածք Ադր­բե­ջա­նի խնա­մա­տա­րու­թ­յան ներ­քո»: Ի­հար­կե, միան­գա­մայն զար­մա­նա­լի կլի­ներ, ե­թե Ադր­բե­ջա­նի կա­ռա­վա­րու­թ­յու­նը չհա­մա­ձայն­եր ա­ռա­ջարկ­ված պայ­մա­նին: Սա­կայն ին­չու՞ «ինք­նա­վար տա­րածք` Ադր­բե­ջա­նի խնա­մա­տա­րու­թ­յան ներ­քո»: Դար­ձ­յալ նշ­մար­վում է տրոց­կիստ-սիո­նիստ Պավ­լո­վիչ-Վելտ­մա­նի չա­րա­գու­շակ կի­սա­դե­մը: Եվ դար­ձ­յալ այս­տեղ գոր­ծում է անգ­լա­մետ «նավ­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թ­յու­նը»: Այս­պես, Թեյ­մուր Ա­թաևի տ­վ­յալ­նե­րով. «Այն բա­նից հե­տո, երբ Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նը հրա­ժար­վեց «հե­ղա­փո­խու­թյան արևել­յան ու­ղուց» և խոս­տա­ցավ Լոն­դո­նին չվ­նա­սել բրի­տա­նա­կան գա­ղու­թա­տի­րա­կան շա­հե­րը Ա­սիա­յում, ի­րա­նա­կան կո­մու­նիստ­նե­րին ի­րենց խնա­մա­կալ­նե­րը կա­րող էին ա­ռա­ջար­կել միայն ներ­կու­սակ­ցա­կան գժ­տու­թ­յուն­նե­րի հար­թեց­ման միջ­նոր­դու­թ­յուն, որ­պի­սիք այդ ժա­մա­նակ փո­թորկ­վում էին ամ­բողջ ու­ժով… Հոկ­տեմ­բե­րի 18-ին բրի­տա­նա­կան մի­նիստր­նե­րի խորհր­դակ­ցու­թ­յու­նը գան­ձա­տան կանց­լե­րից խոր­հուրդ ստա­ցավ չմաս­նակ­ցել Հա­յաս­տա­նի հա­մար ԱԼ (Ազ­գե­րի Լի­գա) ֆի­նան­սա­կան ե­րաշ­խիք­նե­րին: Ա­վե­լին, խորհր­դակ­ցու­թ­յու­նը մեր­ժեց Հա­յաս­տա­նի մուտ­քը կազ­մա­կեր­պու­թ­յուն, չցան­կա­նա­լով լու­ծել նրա անվ­տան­գու­թ­յան հար­ցը… Այդ ըն­թաց­քում բրի­տա­նա­կան մի շարք ֆիր­մա­նե­րի հետ ծնունդ ա­ռան հա­մա­ձայ­նագ­րեր` մի քա­նի հա­ր­յուր ավ­տո­մե­քե­նա Ռու­սաս­տան ա­ռա­քե­լու, ռու­սա­կան շո­գե­քար­շե­րը վե­րա­նո­րո­գե­լու վե­րա­բե­ր­յալ և այլն, իսկ 1920 թվա­կա­նի նույն հոկ­տեմ­բե­րին ստեղծ­վեց անգ­լո-ռու­սա­կան ա­ռա­ջին ՀՁ-ն` Ար­կո­սը («All-Russian Coopperative Society»)… 1920 թ. նո­յեմ­բե­րի 23-ի «Տն­տե­սա­կան և ի­րա­վա­բա­նա­կան կոն­ցե­սիա­նե­րի մա­սին» դեկ­րե­տը նա­խա­տե­սում էր, մաս­նա­վո­րա­պես, «կա­ռա­վա­րու­թ­յան ե­րաշ­խիք­ներ ազ­գայ­նա­ցու­մից, բռնագ­րա­վու­մից, բռ­նա­գան­ձու­մից» և «կոն­ցե­սիոն պայ­մա­նագ­րի միա­կող­մա­նի փո­փո­խու­թ­յան ան­թույ­լատ­րե­լիութ­յուն»: Այդ փաս­տա­թուղ­թը փաս­տո­րեն թույ­լատ­րում էր կա­պի­տա­լիզ­մի շնաձկ­նե­րին հզոր բիզ­նես-հե­տաքրք­րու­թ­յուն­ներ ու­նե­նալ լե­նի­ն­յան Ռու­սաս­տա­նում: Ինչ­պես այդ ա­ռի­թով գրել է Կա­լի­ֆոռ­նիա­յի հա­մալ­սա­րա­նի (Լոս Ան­ջե­լես, ԱՄՆ) տն­տե­սա­գի­տու­թ­յան պրո­ֆե­սոր, Սթան­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րա­նի պա­տե­րազմ­նե­րի և հե­ղա­փո­խու­թ­յուն­նե­րի Գու­վե­րի ինս­տի­տու­տի հե­տա­զո­տո­ղը. «Փո­խա­դարձ շա­հի վրա հիմն­ված գոր­ծըն­կե­րու­թ­յուն է հաս­տատ­վում մի­ջազ­գա­յին մե­նաշ­նոր­հա­յին կա­պի­տա­լիզ­մի և մի­ջազ­գա­յին հե­ղա­փո­խա­կան սո­ցիա­լիզ­մի միջև» (զուր չէ, որ ռու­սա­կան զեն­քի և ոս­կու ա­ռա­քում­նե­րը Թուր­քիա մեկ­նար­կե­ցին հատ­կա­պես 1920 թվա­կա­նին): Թեյ­մուր Ա­թաևը, հղում կա­տա­րե­լով Լ. Տրոց­կուն, նշում է նաև. «29 նո­յեմ­բե­րի: Անգ­լիա­կան կա­ռա­վա­րու­թ­յու­նը Լոն­դո­նում սո­վե­տա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ընկ. Կրա­սի­նին է հանձ­նում անգ­լո-սո­վե­տա­կան առևտրա­յին պայ­մա­նագ­րի նա­խա­գի­ծը»:
(շարունակելի)

Ռու­սե­րե­նից թագ­մա­նեց
Դա­վիթ Մկր ՄԱՐԳ­ՍՅԱ­ՆԸ

Մեկնաբանություններ