Ավարտվել է Ռուսական կայսրության, իսկ հետո՝ Խորհրդային Միության, ապա նաև՝ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին 300-350 տարիների պատմությունը Հյուսիսային Կովկասում, Անդրկովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ ասել է Մերձավոր Արևելքի ռուսական ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին։ «Այսօր մենք Արևմուտքի հետ մեծ պատերազմի կիզակետում ենք, որտեղ հարցի գինը ոչ թե այս կամ այն ռազմաբազան է՝ այս կամ այն պատմական տարածաշրջանում, այլ Ռուսաստանի գոյությունն է, գուցե և՝ ողջ աշխարհի գոյությունը»,- նշել է նա։                
 

Աշխար­հը ե՞րբ և ու՞մ կսկ­սի պատ­ժել Ար­ցա­խի դեմ այ­սօր­վա պա­տե­րազ­մի հա­մար

Աշխար­հը ե՞րբ և ու՞մ կսկ­սի պատ­ժել Ար­ցա­խի դեմ այ­սօր­վա պա­տե­րազ­մի հա­մար
20.10.2020 | 00:24

(Նախորդ մասը)

Գեր­մա­նա­ցի Ֆե­զե­րը նույ­նիսկ խո­րա­ման­կու­թյուն է ա­նում. ան­ձամբ Դո­նալդ Թրամ­փը դեռ չի խոս­տո­վա­նել, որ Ան­կա­րան մեր տա­րա­ծաշր­ջան է նե­տում հա­զա­րա­վոր ա­հա­բե­կիչ­նե­րի։ Բայց նա խու­սա­փել է Փա­շի­նյա­նի հետ հե­ռա­խո­սազ­րույ­ցից. «Նա հի­վանդ է», «նա վա­րակ­ված է կո­րո­նա­վի­րու­սով», ին­չը չի խան­գա­րում, որ թիկ­նա­պահ­նե­րի հետ մե­քե­նա­յով զբոս­նի Վա­շինգ­տո­նում։ Հա­վա­նա­բար վա­խե­նում էր Փա­շի­նյա­նի հետ նա­խա­տես­ված հե­ռա­խո­սազ­րույ­ցից հե­տո ա­վե­լի շատ վա­րակ­վե­լուց. գու­ցե այդ պատ­ճա­ռով է «փա­խել հե­ռա­խո­սազ­րույ­ցից»։ Իսկ ա­հա Պեն­տա­գո­նը, Ֆրան­սիա­յի, ՌԴ-ի և Ի­րա­նի հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րից մոտ մեկ օր հե­տո, նույն­պես խոս­տո­վա­նեց, որ իս­կա­պես թուր­քերն ա­հա­բե­կիչ­նե­րին Սի­րիա­յից տե­ղա­փո­խում են Այ­սր­կով­կաս։ Մի՞­թե աշ­խար­հում բո­լո­րը չեն հաս­կա­ցել, որ դա ար­վում է հե­ռա­հար նպա­տա­կով։ Ե­թե Թուր­քիա­յին և Ա­լիևնե­րի վար­չա­կար­գին հա­ջող­վեր ա­մեն ինչ, ա­հա­բե­կիչ­նե­րին հետ չէին տա­նի։ Ոչ, նրանց կթող­նեին «պահ­պա­նե­լու են­թա­կա­ռուց­վածք­ներ», հե­տա­գա­յում կնե­տեին և՛ Ռու­սաս­տա­նի (Հյու­սի­սա­յին Կով­կա­սում), և՛ շիա Ի­րա­նի դեմ։ Ոչ ոք չի՞ տես­նում թուր­քե­րի, «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի», ԱՄՆ-ի և Իս­րա­յե­լի «շա­հե­րի հա­մընկ­նու­մը»։ Ափ­սոս, որ չեն նկա­տում։ Դա նկա­տե­լի է ան­գամ 100-տո­կո­սա­նոց ֆի­զի­կա­կան ու քա­ղա­քա­կան տե­սո­ղու­թյուն չու­նե­ցող մարդ­կանց։
Այժմ ԱՄՆ-ում ա­վե­լի հե­ռու են գնում, այս­պես ա­սած, «օգ­նում են» Թուր­քիա­յի և «Բաք­վի հան­րա­պե­տու­թյան» հա­կա­ռա­կորդ­նե­րին, ա­պա­ցու­ցե­լով, որ Թուր­քիան ի­րա­պես մաս­նակ­ցում է ուղ­ղա­կի մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին. չէ՞ որ հենց թուր­քա­կան F-16-ն է Վար­դե­նի­սում խո­ցել Հա­յաս­տա­նի ՌԾՈՒ-ի Cy-25K ինք­նա­թի­ռը։ Ա­մե­րի­կյան «Նյու Յորք թայմս» թեր­թի հե­տաքն­նիչ­նե­րի թի­մը Ադր­բե­ջա­նում հայտ­նա­բե­րել է F-16 կոր­ծա­նիչ­ներ։ «Planetlabs-ի հոկ­տեմ­բե­րի 3-ի ար­բա­նյա­կա­յին լու­սան­կար­նե­րի մեր վեր­լու­ծու­թյու­նը ցույց է տա­լիս, որ Ադր­բե­ջա­նի Գյան­ջա քա­ղա­քի մի­ջազ­գա­յին օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում կա առն­վազն եր­կու F-16,- հոկ­տեմ­բե­րի 7-ին «Թվի­թե­րում» գրել է հե­տաքն­նիչ խմ­բի ան­դամ Քրիս­տիան Թրի­բեր­թը։- Ա­մե­նա­հա­վա­նա­կանն այն է, որ մար­տա­կան ինք­նա­թիռ­նե­րը պատ­կա­նում են թուր­քա­կան ՌՕՈՒ-ին։ Ինչ­պես և CN-235 ռազ­մա­կան բեռ­նա­տար ինք­նա­թի­ռը»։ Լրագ­րո­ղը նշում է, որ հե­տաքն­նիչ­նե­րը հա­մե­մա­տել են ինք­նա­թիռ­նե­րի պա­րա­մետ­րե­րը և բնու­թագ­րե­րը, նե­րա­ռյալ այն օ­դա­նա­վե­րը, ո­րոնք գտն­վում են Ադր­բե­ջա­նի զի­նա­նո­ցում (ՄԻԳ-21, ՄԻԳ-29, Սու-25, Լ-39), և նրանց ա­մե­նա­շա­տը հա­մա­պա­տաս­խա­նել են թուր­քա­կան F-16-նե­րը։ «Օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում կար նաև ա­վե­լի խո­շոր ինք­նա­թիռ, ո­րը, մեր կար­ծի­քով, CASA/IPTN CN-235 էր։ Այն նույն­պես օգ­տա­գործ­վում է թուր­քա­կան ՌՕՈՒ-ի կող­մից»,- գրել է Քրիս­տիան Թրի­բեր­թը։ Նրա կար­ծի­քով՝ F-16-ի ներ­կա­յու­թյու­նը ցույց է տա­լիս Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­մար պայ­քա­րում Թուր­քիա­յի խոր ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը։
«Հու­լի­սի վեր­ջին Թուր­քիան Ադր­բե­ջա­նի հետ հա­մա­տեղ զո­րա­վար­ժանք­նե­րին մի քա­նի F-16 է ներգ­րա­վել։ Այն ժա­մա­նակ տե­սա­հո­լո­վա­կում առն­վազն 5 ինք­նա­թիռ է հայ­տն­վել այն նույն տե­ղում՝ Գյան­ջա­յի մի­ջազ­գա­յին օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում»,- հի­շեց­նում է «Նյու Յորք թայմ­սի» լրագ­րո­ղը։ Նա կար­ծում է, որ ար­բա­նյա­կա­յին լու­սան­կար­նե­րի վեր­լու­ծու­թյու­նը կա­րող է հաս­տա­տել թուր­քա­կան ռազ­մա­կան օ­դա­նա­վե­րի առ­կա­յու­թյու­նը Ադր­բե­ջա­նում, բայց չի կա­րող հաս­տա­տել, թե նրանք խո­ցել են հայ­կա­կան Սու-25-ը, ինչ­պես հայ­տա­րա­րել է Հա­յաս­տա­նի ՊՆ-ն։ Ո՞վ ար­ձա­գան­քեց այդ պն­դում­նե­րին։ Ի­հար­կե՝ Բաք­վի թա­թար­նե­րը։ Ադր­բե­ջան­ցի օգ­տա­տե­րե­րը փոր­ձե­ցին վի­ճար­կել ա­մե­րի­կա­ցի լրագ­րող­նե­րի վար­կա­ծը՝ նշե­լով, որ Բա­քուն Ի­տա­լիա­յից գնել է M-346FA թեթև գրո­հիչ­ներ։ Սա­կայն նրանց ուղ­ղեց գեր­մա­նա­կան «Բիլդ» ամ­սագ­րի լրագ­րող Յու­լիան Ռեպ­կեն, ո­րը նույն­պես նախ­կի­նում հակ­վում էր ի­տա­լա­կան գրո­հիչ­նե­րի վար­կա­ծին։ «Դրանք չկան, դեռ տեղ չեն հա­սել։ Թուր­քա­կան F-16 C/D-ն, բա­ցի դրա­նից, 1 մետր կարճ է»,- գրել է Ռեպ­կեն «Թվի­թե­րում»։ Ինչ­պես հա­ղոր­դել է թուր­քա­կան «Defence-Turk» հա­տուկ հրա­տա­րա­կու­թյու­նը, «Leonardo» ըն­կե­րու­թյու­նը M346 FA կոր­ծա­նիչ­նե­րը մա­տա­կա­րա­րե­լու է 2021 թ.։
ՈՒ­շադ­րու­թյուն դարձ­նենք. ա­մե­րի­կյան «Նյու Յորք թայմս» թերթն առն­չու­թյուն ու­նի ԱՄՆ-ի օր­վա իշ­խա­նա­կան վեր­նա­խա­վի մի հատ­վա­ծի հետ, իսկ գեր­մա­նա­կան «Բիլդ» ամ­սա­գի­րը հա­մա­րյա թե Գեր­մա­նիա­յի կա­ռա­վա­րու­թյան տե­սա­կե­տի ար­տա­հայ­տիչն է։ Այ­սինքն ի­րա­կա­նում ինչ-որ բան լր­ջո­րեն փոխ­վել է նույ­նիսկ Արևմուտ­քում։ Ա­հա թե ին­չու է հա­մար­ձակ դար­ձել ԱՊԼ-ն (ա­վե­լի ճիշտ՝ ԱՊԼ-ի գլ­խա­վոր քար­տու­ղար Ահ­մեդ Ա­բուլ Գեյ­թը), մար­գա­րեա­նա­լով, թե «Էր­դո­ղա­նի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը պատժ­վե­լու են»։ Բայց չէ՞ որ Ար­ցա­խի հա­յե­րի դեմ պա­տե­րազ­մում «գոր­ծի մեջ են» ոչ միայն Էր­դո­ղանն ու Թուր­քիան և նույ­նիսկ ոչ «եր­կու Էր­դո­ղա­նը» (երկ­րոր­դը, ի­հար­կե, Իլ­համ Ա­լիևն է), այլև ԱՄՆ-ի և Իս­րա­յե­լի ռազ­մա­վա­րա­կան բազ­մա­շերտ շա­հե­րը։ Այդ եր­կր­նե­րին հի­մա ձեռն­տու է հար­վա­ծի տակ դնե­լը և Թուր­քիան, և Ադր­բե­ջա­նը, միայն թե ի­րենց մա­սին խո­սակ­ցու­թյուն չսկ­սեն աշ­խար­հի մյուս տե­րու­թյուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը։
ՈՒ­զում ենք ներ­կա­յաց­նել նաև ռու­սաս­տա­նա­հայ փոր­ձա­գետ Ալ­բերտ Հա­կո­բյա­նի (ՈՒ­րու­մո­վի) կար­ծի­քը, ո­րը նա հա­սա­րա­կու­թյա­նը հայտ­նեց հոկ­տեմ­բե­րի 8-ին։ Ըն­թաց­քում կա­ռա­ջար­կենք նաև նրա կար­ծի­քի մեր մեկ­նա­բա­նու­թյուն­նե­րը, ո­րով­հետև հեր­թա­կան ան­գամ Ռու­սաս­տա­նի և «Ռու­սաս­տա­նի պայ­ման­նե­րի» դե­րը Այ­սր­կով­կա­սում խա­ղա­ղու­թյուն հաս­տա­տե­լու գոր­ծում բազ­մա­կի չա­փա­զան­ցե­լը 2020 թ. մի փոքր սի­րո­ղա­կան մա­կար­դա­կի է, ա­ռանց հաշ­վի առ­նե­լու Ռու­սաս­տա­նի, Ի­րա­նի, Չի­նաս­տա­նի և, ի դեպ, Հա­յաս­տա­նի կոշտ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը մի­ջազ­գա­յին ա­հա­բեկ­չու­թյան դեմ պայ­քա­րում։ Այդ կա­պակ­ցու­թյամբ հի­շեց­նենք, որ վեր­ջերս կա­յա­ցած «Կով­կաս-2020» հա­կաա­հա­բեկ­չա­կան զո­րա­վար­ժան­քի ա­մե­նաակ­տիվ մաս­նա­կից­ներն էին հենց ՌԴ-ի, Ի­րա­նի, ՉԺՀ-ի և Հա­յաս­տա­նի զին­վո­րա­կան­նե­րը։ Եվ հենց այդ զո­րա­վար­ժու­թյա­նը մաս­նակ­ցե­լուց հրա­ժար­վեց Ադր­բե­ջա­նը։ Վեր­ջա­պես, հենց այդ վար­ժան­քից հե­տո Թուր­քիան ու «Բաք­վի հան­րա­պե­տու­թյու­նը» ոչ միայն սան­ձա­զեր­ծե­ցին պա­տե­րազմն Ար­ցա­խի դեմ, այլև Մեր­ձա­վոր Արևել­քից ա­հա­բե­կիչ­նե­րին տե­ղա­փո­խե­ցին մեր տա­րա­ծաշր­ջան, այ­սինքն՝ ՌԴ-ի և Ի­րա­նի սահ­ման­նե­րի մոտ։ Կար­ծես ա­մեն ինչ նկա­տե­լի դար­ձավ, այն­պես չէ՞։
Ա­հա թե ինչ է նշում վե­րո­հի­շյալ փոր­ձա­գետ Ալ­բերտ Հա­կո­բյան-ՈՒ­րու­մո­վը. «2020 թ. ղա­րա­բա­ղյան պա­տե­րազ­մի երկ­րորդ շա­բաթ­վա կե­սին նկատ­վեց, որ նրա նկատ­մամբ հե­տաք­րք­րու­թյու­նը սյու­ժե­նե­րի երկ­րորդ տաս­նյա­կի վեր­ջում է։ Բայց միայն այժմ սկս­վեց ա­մե­նա­հե­տաքր­քի­րը. ա­վարտ­վե­ցին ներգ­րավ­ված կող­մե­րի ա­ռաջ­նորդ­նե­րի «Ա» պլա­նի տնա­յին մշա­կում­նե­րը, և սկս­վե­ցին «Բ» պլա­նի շո­շա­փու­մը, «կար­միր գծե­րի» նկա­րու­մը, ան­գամ նոր տար­բե­րակ­նե­րի ստեղ­ծու­մը։ Ի՞նչն այն­պես չըն­թա­ցավ։ Մենք հա­մոզ­ված ենք, որ դրա­մա­յի գլ­խա­վոր գոր­ծող ան­ձը Թուր­քիան է։ Նրա­նից էլ սկ­սենք։ Էր­դո­ղա­նը դեռ եր­կար կա­րող է պատ­մել այն մա­սին, թե Ա­լիա Ի­զեթ­բե­գո­վիչն ինչ­պես է մահ­վան մահ­ճում ի­րեն կտա­կել Բոս­նիա-Հեր­ցե­գո­վի­նան. «Նա ինձ ա­սաց՝ Էր­դո­ղան, որ­դիս, հոգ տար այս հո­ղի մա­սին», այն մա­սին, որ հու­նա­կան կղ­զի­նե­րում լավ ե­ղա­նա­կի (և լավ ու­ժե­ղա­րար­նե­րի, ի­հար­կե) դեպ­քում թուր­քա­կան ա­փից լս­վում են մուեզ­զին­նե­րի ձայ­նե­րը, կամ այն մա­սին, որ 1917 թ. օս­մա­նյան զին­վոր­նե­րը ար­տաս­վե­լով էին հե­ռա­նում «թուր­քա­կան քա­ղաք» Ե­րու­սա­ղե­մից։ Ռե­ջեփ ա­ղան բա­նաս­տեղծ է, և ա­սում են՝ ոչ վատ»։ Հար­գե­լի Ալ­բերտ, «ա­ղա» ա­սում են Ի­րա­նում, իսկ Թուր­քիա­յում և թուր­քե­րի մա­սին ըն­դուն­ված է ա­սել՝ է­ֆեն­դի։
Եվ­րո­պա­յի ու Թուր­քիա­յի հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը կտ­րուկ վա­տա­ցան ան­ցյալ տար­վա վեր­ջին և այս տար­վա սկզ­բին, երբ Հու­նաս­տա­նը, կան­խա­պես ա­պա­հո­վե­լով ԵՄ-ի պաշտ­պա­նու­թյու­նը, կոշտ կեր­պով, ռազ­մա­կան մի­ջոց­նե­րով շր­ջա­փա­կեց «փախս­տա­կան­նե­րի» հոս­քերն իր տա­րած­քով, այ­սինքն, Ան­կա­րա­յի ձեռ­քից դուրս գցեց Բրյու­սե­լի նկատ­մամբ տն­տե­սա­կան շան­տա­ժի կարևո­րա­գույն գոր­ծի­քը։ Հա­րա­բե­րու­թյուն­ներն ա­վե­լի ևս փչա­ցան, երբ Թուր­քիան, չս­տո­րագ­րե­լով ծո­վա­յին ի­րա­վուն­քի մա­սին ՄԱԿ-ի 1982 թ. հա­մա­ձայ­նա­գի­րը, կա­մա­յա­կա­նո­րեն իր և «Հյու­սի­սա­յին Կիպ­րո­սի» հա­մար Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վում սահ­մա­նեց բա­ցա­ռիկ տն­տե­սա­կան գո­տի (ԲՏԳ), ո­րի հաս­կա­ցու­թյու­նը մտց­վել է... 1982 թ. հա­մա­ձայ­նագ­րով։ «Սահ­մա­նեց այն­պես, որ այդ գո­տու սահ­ման­նե­րը մտան Կրե­տեից ու Կիպ­րո­սից հա­րավ, ին­չով խիստ դի­պան արևմտյան այն ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի շա­հե­րին, ո­րոնք տրա­մադր­ված էին ա­պա­գա­յում գազ ար­դյու­նա­հա­նե­լու Իս­րա­յե­լի, Կիպ­րո­սի, Լի­բա­նա­նի ու Ե­գիպ­տո­սի ջրա­տա­րածք­նե­րում։ Իսկ դա ար­դեն չի ներ­վում։ Մայք Գոդ­վի­նի օ­րեն­քը հռ­չա­կում է, որ մր­ցակ­ցին Հիտ­լե­րի հետ հա­մե­մա­տե­լու դեպ­քում բա­նա­վե­ճը հա­մար­վում է ա­վարտ­ված, իսկ հա­մե­մա­տու­թյունն ա­րած կող­մը՝ պարտ­ված։ Ի­րադ­րու­թյունն իս­կա­պես հի­շեց­նում է նա­խա­պա­տե­րազ­մյան 1930-ա­կան­նե­րը։ Էր­դո­ղա­նը գի­տի, որ ԱՄՆ-ը կա­րող է իր ա­վիա­բա­զան Ին­ջիր­լի­քից (Թուր­քիա) տե­ղա­փո­խել Կրե­տե (Հու­նաս­տան)։ Կա­նա­դան կա­րող է դա­դա­րեց­նել սպա­ռա­զի­նու­թյան ար­տա­հա­նու­մը, նե­րա­ռյալ ԱԹՍ-նե­րի ար­տադ­րու­թյան հա­մար անհ­րա­ժեշտ մա­սե­րը, իսկ Ֆրան­սիան կա­րող է Արևե­լյան Մի­ջերկ­րա­կա­նում պա­հել իր նա­վա­խումբն այն­քան, ինչ­քան պետք լի­նի։ Միակ բա­նը, որ նրանք չեն կա­րող ա­նել, Էր­դո­ղա­նին լայ­նա­ծա­վալ զին­ված հա­կա­հար­ված տալն է։ Նրանց սո­վո­րու­թյունն է ագ­րե­սիան դե­պի արևելք ուղ­ղե­լը՝ մի «վատ տղա­յին» մյու­սի դեմ հա­նե­լով։ Բնա­կան է, որ Էր­դո­ղանն այդ ա­մե­նը հաշ­վար­կել էր, ինչ­պես նաև ա­մե­նա­կարևոր հար­ցը, թե Ռու­սաս­տա­նին ինչ­պի­սի Թուր­քիա է պետք. ագ­րե­սիվ, բայց Արևմուտ­քից աս­տի­ճա­նա­բար հե­ռա­ցո՞ղ, թե՞ մա­քուր ՆԱ­ՏՕ-ա­կան քե­մա­լիստ գե­նե­րալ­նե­րի գլ­խա­վո­րու­թյամբ Թուր­քիա։ Պա­տաս­խանն ակ­ներև է. Կրեմ­լը շա­հագր­գռ­ված չէ իշ­խա­նու­թյու­նից Էր­դո­ղա­նի հե­ռաց­մամբ։ Այս­պի­սով, Էր­դո­ղա­նը լիո­վին կա­րող էր հույս ու­նե­նալ, որ հա­ջո­ղու­թյան կհաս­նի։ Նույ­նիսկ ե­թե չհա­ջող­վի ի­րա­գոր­ծել ա­ռա­վե­լա­գույն «Ա» պլա­նը՝ բլիցկ­րի­գը (կայ­ծակ­նա­յին պա­տե­րազմ), կմ­նա պա­հես­տա­յին «Բ» պլա­նը՝ տե­ղը հա­կա­մար­տու­թյան կար­գա­վոր­ման գծով միջ­նորդ­նե­րի մեջ»,- գրել է ՈՒ­րու­մո­վը։
(շա­րու­նա­կե­լի)

Սերգեյ ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ

Դիտվել է՝ 31013

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ