Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նախատեսում է մայիսի 9-ին առաջին անգամ այցելել Սպիտակ տուն նախագահ Ջո Բայդենի պաշտոնավարումից հետո: Սա նշանակում է, որ վերականգնվում են այս երկրների ռազմական կապերը: Թուրքիայի կողմից ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցության հաստատումից հետո Վաշինգտոնը 23 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիր է ստորագրել՝ ամերիկյան արտադրության F-16 մարտական ինքնաթիռներ, հրթիռներ և ռումբեր Անկարային վաճառելու համար:                
 

Ագռա­վա­քար

Ագռա­վա­քար
01.10.2019 | 00:11

(Նախորդ մասը)

Մուդ­րո­սի հաշ­տու­թյու­նից հե­տո (1918 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 30) երիտ­թուր­քա­կան պա­րագ­լուխ­ներ Թա­լե­աթ փաշ­ան, Էն­վեր փաշ­ան, Ջե­մալ փաշ­ան և Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան այլ կազ­մա­կեր­պիչ­ներ գեր­մա­նա­կան սու­զա­նա­վով փա­խան Գեր­մա­նի­ա, և հե­ռա­կա կար­գով մա­հա­պատ­ժի դա­տա­պարտ­վե­ցին Կոս­տանդ­նու­պոլ­սի զին­վո­րա­կան դա­տա­րա­նի կող­մից:
1919 թվա­կա­նին Էն­վեր փաշ­ան հան­դի­պում­ներ ու­նե­ցավ Գեր­մա­նի­ա­յում Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, Լ.Դ. Տրոց­կու գոր­ծա­կալ Կարլ Ռա­դե­կի (Սո­բել­սոն) հետ, որը և մոս­կով­յան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րին երաշ­խա­վո­րեց հայ ժո­ղովր­դի դահ­ճին` դա­տա­պարտ­ված Կոս­տանդ­նու­պոլ­սի զին­վո­րա­կան դա­տա­րա­նի կող­մից: 1920 թվա­կա­նի սկզ­բին Էն­վեր փաշ­ան, իր հա­մա­խոհ պան­թուր­քիստ­նե­րի հետ, մեկ­նեց Մոսկ­վա, որ­տեղ շուրջ մեկ և կես տա­րի աշ­խա­տեց «Հե­ղա­փո­խու­թյան հետ Իս­լա­մի Մի­աս­նու­թյան Ըն­կե­րու­թյու­նում» (ՀԻ­ՄԸ):
1920 թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 1-8-ը, տրոց­կիստ Մ. Պավ­լո­վիչ-­Վելտ­մա­նի առա­ջար­կու­թյամբ, Բաք­վում հրա­վիր­վեց Արևել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի առա­ջին հա­մա­գու­մա­րը, որին մաս­նակ­ցեց երե­սուն երկ­րի եր­կու հա­զար պատ­վի­րակ:
Համա­գու­մա­րի աշ­խա­տանք­նե­րը ղե­կա­վա­րում էր Գրի­գո­րի Զի­նովևը (Ռա­դո­միսլս­կի-­Ապ­ֆել­բա­ում), որը Բա­քու ժա­մա­նեց Կ. Ռա­դե­կի և Էն­վեր փաշ­ա­յի հետ` նույն վա­գո­նով: Էն­վեր փաշ­ա­յին կա­յա­րա­նում ոգեշ­ունչ վան­կար­կում­նե­րով դի­մա­վո­րեց ազ­գայ­նա­մոլ-­մու­սա­ֆա­թա­կան­նե­րի բազ­մա­քա­նակ ամ­բո­խը, որը հան­դի­սա­վո­րու­թյամբ, ձեռ­քե­րի վրա, տա­րավ նրան քա­ղա­քի փո­ղոց­նե­րով, որ­պես 1918 թվա­կա­նին «ատե­լի բոլշևիկ­յան կո­մու­նա­յից» Բաք­վի ազա­տա­րա­րի (այդ ին­տեր­վեն­ցի­ա­յի ժա­մա­նակ Էն­վեր փաշ­ա­յի ասկ­յար­նե­րը մոր­թե­ցին ավե­լի քան 10 000 բաք­վե­ցու):
Արևել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­մա­գու­մա­րում, հիմն­վե­լով «Հե­ղա­փո­խու­թյան հետ Իս­լա­մի Մի­աս­նու­թյան Ըն­կե­րու­թյան» (ՀԻ­ՄԸ) դիր­քո­րոշ­ում­նե­րի վրա, «շա­րի­ա­թի հետ բոլշևիկ­յան կու­սակ­ցու­թյան գա­ղա­փար­նե­րի մի­ա­վո­րումն» անց­կաց­նե­լու փորձ կա­տար­վեց: Այդ մի­ա­վո­րու­մը կոչ­վում էր «Շա­րի­ա­թի նա­խա­գիծ» և պա­րու­նա­կում էր շա­րի­ա­թի 15 դրույթ­նե­րի բա­ցատ­րու­թյուն, որոնք, իբր, հա­մա­պա­տաս­խա­նում էին կո­մու­նիս­տա­կան ուս­մուն­քին, որը, իհար­կե, չէր հա­մընկ­նում բոլշևիկ­նե­րի քա­րո­զած աթե­իս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյա­նը: Արդ­յուն­քում, պաշ­տո­նա­կան մա­կար­դա­կով բա­րե­հա­ջող մո­ռաց­վեց այդ «մի­աս­նու­թյան» մա­սին, թեև մու­սուլ­մա­նա­կան առան­ձին հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում պան­թուր­քիզ­մի գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան հեն­քի վրա պահ­պան­վե­ցին որոշ մնա­ցու­կա­յին երևույթ­ներ:
Մոս­կով­յան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը որոշ­ե­ցին օգ­տա­գոր­ծել Էն­վեր փաշ­ա­յին Մի­ջին Ասի­ա­յում և Կով­կա­սում «հե­ղա­փո­խա­կան տրա­մադ­րու­թյուն­նե­ր» տա­րա­ծե­լու նպա­տա­կով, գտ­նե­լով, որ տե­ղի բնակ­չու­թյան շր­ջա­նում Էն­վեր փաշ­ա­յի պան­թուր­քա­կան գա­ղա­փար­նե­րի ժո­ղովր­դա­կա­նու­թյու­նը կօգ­նի Խորհրդային իշ­խա­նու­թյա­նը Թուր­քես­տա­նում բաս­մաչ­նե­րի դեմ պայ­քա­րում, որ­տեղ և նա ու­ղարկ­վեց 1921 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րին: Սա­կայն տեղ հաս­նե­լուն պես Էն­վեր փաշ­ան ան­մի­ջա­պես մի­ա­ցավ բաս­մա­չա­կան շարժ­ման պայ­քա­րին` ընդ­դեմ խորհրդային իշ­խա­նու­թյան:
1923 թվա­կա­նի փետր­վա­րին Էն­վեր փաշ­ա­յի ղե­կա­վա­րած բաս­մա­չա­կան զին­ված մի­ա­վո­րում­նե­րը գրա­վե­ցին Դուշ­ան­բեն, այ­նու­հետև կազ­մա­կերպ­վեց ար­շավ դե­պի Բու­խա­րա: Կարճ ժամ­կե­տում նրանք կա­րո­ղա­ցան գործ­նա­կա­նում գրա­վել Արևել­յան Բու­խա­րա­յի ամ­բողջ տա­րած­քը և էմի­րա­թի արևմտ­յան հատ­վա­ծի զգա­լի մա­սը: Սո­վե­տա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը բազ­միցս հաշ­տու­թյուն առա­ջար­կե­ցին Էն­վեր փաշ­ա­յին և Արևել­յան Բու­խա­րա­յում նրա իշ­խա­նու­թյան ճա­նա­չու­մը, սա­կայն նա ան­հան­դուր­ժո­ղա­կան դիրք գրա­վեց և պա­հան­ջեց դուրս բե­րել սո­վե­տա­կան զոր­քե­րը ամ­բողջ Թուր­քես­տա­նից: 1922 թվա­կա­նի մա­յի­սին Կար­միր բա­նակն ան­ցավ հա­կա­հար­ձակ­ման` զոր­քեր ու­ղար­կե­լով Ամու­դար­յա, Փյանջ և Վախշ գե­տե­րով:
1922 թվա­կա­նի օգոս­տո­սի 4-ին, հե­տապնդ­վե­լով Կար­միր Բա­նա­կի կող­մից, Էն­վեր փաշ­ան սպան­վեց մար­տի ըն­թաց­քում: Դի­վի­զի­ո­նի հրա­մա­նա­տա­րի զե­կույ­ցից` 13-րդ կոր­պու­սի շտաբ. «Նա­խազ­գուշ­ա­կան անհ­րա­ժեշտ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ ձեռ­նար­կե­լով` դի­վի­զի­ո­նը շարժ­վեց հանձ­նա­րար­ված ուղ­ղու­թյամբ: Ղշ­լա­ղից ոչ հե­ռու, որ­տեղ տե­ղա­կայ­ված էր հա­կա­ռա­կոր­դի շտա­բը, իմ կող­մից առանձ­նաց­վեց մեկ հե­ծե­լա­վաշտ և ու­ղարկ­վեց թի­կունք, որ­պես­զի հա­կա­ռա­կոր­դի նա­հան­ջի դեպ­քում փա­կի նրանց ճա­նա­պար­հը: Առա­վոտ­յան ժա­մը հին­գին դի­վի­զի­ոնն ան­ցավ հար­ձակ­ման, սա­կայն հա­կա­ռա­կոր­դը ցու­ցա­բե­րեց զին­ված դի­մադ­րու­թյուն: Մեր գն­դաց­րա­յին կրա­կի շնոր­հիվ հա­կա­ռա­կոր­դը լքեց դիր­քե­րը և դի­մեց ան­կա­նոն փա­խուս­տի: Բաս­մաչ­նե­րի շտա­բը, Էն­վեր փաշ­ա­յի գլ­խա­վո­րու­թյամբ, նետ­վեց սա­րե­րի կող­մը, սա­կայն հան­դի­պե­լով թի­կունք ու­ղարկ­ված հե­ծե­լա­վաշ­տին, մտավ մար­տի մեջ: Մար­տի արդ­յուն­քում շտա­բը գլ­խո­վին ոչն­չաց­վեց: Ըն­դա­մե­նը երեք հո­գու հա­ջող­վեց փրկ­վել: Մար­տա­դաշ­տում թո­ղե­ցին 28 դի­ակ: Նրանց մեջ ճա­նաչ­վել է նաև Էն­վեր փաշ­ան: Սրի հար­վա­ծը թռց­րել էր նրա գլու­խը և իրա­նի մի մա­սը: Նրա կող­քին գտել են Ղու­րան»:
Էն­վեր փաշ­ա­յի գե­րեզ­մա­նը մինչև քսա­նե­րորդ դա­րի երես­նա­կան թվա­կան­նե­րի կե­սե­րը սր­բա­վայր էր մու­սուլ­ման բնակ­չու­թյան հա­մար, հե­տո սո­վե­տա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը քան­դե­ցին գե­րեզ­մա­նա­թում­բը, բայց տե­ղի բնակ­չու­թյու­նը շա­րու­նա­կեց այ­ցե­լել գե­րեզ­մա­նին: ԽՍՀՄ գե­րեզ­մա­նա­փոր Գոր­բա­չո­վի հռ­չա­կած «վե­րա­կա­ռուց­մա­նը» և «պլ­յու­րա­լիզ­մին» հա­մա­պա­տաս­խան, 1996 թվա­կա­նի օգոս­տո­սի 4-ին, տա­ջիկ քա­ղա­քա­կան և պե­տա­կան գոր­ծիչ Իզա­թուլ­լո Խա­յոևը Էն­վեր փաշ­ա­յի աճ­յու­նը հան­դի­սա­վո­րու­թյամբ հանձ­նեց Թուր­քի­ա­յի նա­խա­գահ Սու­լեյ­ման Դե­մի­րե­լին:
Նմա­ն փաս­տե­րը վկա­յում են պան­թուր­քիզ­մի գա­ղա­փար­նե­րի տա­րած­ման մա­սին ինչ­պես խորհր­դա­յին, այն­պես էլ ժա­մա­նա­կա­կից (XXI դար) պայ­ման­նե­րում, նաև թուր­քա­կան հա­կա­սո­վե­տա­կան և հա­կա­ռու­սա­կան ազ­դե­ցու­թյան գոր­ծո­նի` նախ­կին խորհր­դա­յին մու­սուլ­մա­նա­կան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ: ՈՒշ­ագ­րավ է այն փաս­տը, որ Էն­վեր փաշ­ա­յի աճ­յու­նի հանձ­նու­մը Թուր­քի­ա­յի նա­խա­գա­հին, այ­նու­հետև` հու­ղար­կա­վո­րու­թյու­նը Ստամ­բու­լում, ար­տա­ցո­լում է ինչ­պես բուն Թուր­քի­ա­յի ղե­կա­վա­րու­թյան, այն­պես էլ հետ­խորհր­դա­յին տա­րած­քի մու­սուլ­մա­նա­կան պե­տա­կան կա­ռույց­նե­րի վեր­նա­խա­վի վե­րա­բեր­մուն­քը Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան նկատ­մամբ:
Արևել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­մա­գու­մա­րում (նույն Մ. Պավ­լո­վիչ-­Վելտ­մա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ) ստեղծ­վեց, այս­պես կոչ­ված, «Քա­րոզ­չու­թյան խոր­հուրդ», որը հրա­պա­րա­կեց «Եզ­րա­կա­ցու­թյուն «Հայ­կա­կան հար­ցի» մա­սին», ըստ ադր­բե­ջան­ցի քա­ղա­քա­գետ Թեյ­մուր Աթաևի վկա­յու­թյան, նշե­լով հետևյա­լը. «Տա­րա­ծաշր­ջա­նում բրի­տա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն իրա­կա­նաց­նող­նե­րի շար­քե­րում առա­ջին տե­ղե­րից մե­կը կո­մու­նիստ­նե­րը Հա­յաս­տա­նում մի­ան­շա­նակ և վս­տա­հա­բար հատ­կաց­րել են դաշ­նակ­ցա­կան իշ­խա­նու­թյա­նը»: …Հա­մա­գու­մա­րում «Ան­գո­րա­յի կա­ռա­վա­րու­թյան ներ­կա­յա­ցուց­չի»` Իբ­րա­հիմ Տա­լի, հրա­պա­րա­կած հայ­տա­րա­րու­թյան մեջ Հա­յաս­տա­նում իշ­խող դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը որակ­վե­ցին «արևմտ­յան կա­պի­տա­լիզ­մի» արևել­յան աջա­կից­ներ… Նրանք բո­լո­րը, մեկ մար­դու նման, «նետ­վե­ցին դե­պի Ան­տան­տը» (իսկ հա­մա­գու­մա­րի բա­նաձևում հայտն­վում էր «կա­րեկ­ցանք բո­լոր թուրք մար­տիկ­նե­րին», որոնք պայ­քա­րում էին ընդ­դեմ իմ­պե­րի­ա­լիզ­մի): Դաշ­նակ­ցա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան դիր­քո­րոշ­ու­մը շոշ­ա­փեց… Մ. Պավ­լո­վիչ-­Վելտ­մա­նը, ընդգ­ծե­լով, որ «Հա­յաս­տա­նը հա­վակ­նու­թյուն­ներ է ներ­կա­յաց­նում Ղա­րա­բա­ղի և Զան­գե­զու­րի նկատ­մամբ»: Հա­մա­գու­մա­րից շատ չան­ցած` ի հայտ եկավ Քա­րոզ­չա­կան խորհր­դի նա­խա­գա­հու­թյան չգո­վազդ­ված «Եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը»: Փաս­տա­թուղթն ար­ձա­նագ­րում էր «մեր դեմ» բրի­տա­նա­ցի­նե­րի կազ­մա­կեր­պած զին­ված ու­ժե­րի և դաշ­նակ­ցա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան գործ­նա­կան պատ­րաս­տու­թյու­նը, որը «մեր դեմ պա­տե­րազ­մի» նպա­տա­կով «ռազ­մա­կան մա­տա­կա­րա­րում է ստա­նում անգ­լի­ա­ցի­նե­րի­ց»: …Ար­ձա­նագ­րե­լով մո­տա­կա ժա­մա­նակ­նե­րում Լոն­դո­նի հար­վա­ծի նա­խա­պատ­րաս­տու­մը «Անգ­լո-­պարս­կա­կան, Հա­յաս­տա­նի, մի գու­ցե նաև Վրաս­տա­նի մի­աց­յալ զոր­քե­րով Սո­վե­տա­կան Ադր­բե­ջա­նի դեմ» («Ադր­բե­ջա­նը բոլշևիկ­յան լծից» ազա­տագ­րե­լու դրոշ­ի ներ­քո և Բա­քուն Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նից խլե­լու նպա­տա­կով), «Եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը» անհ­րա­ժեշտ էր հա­մա­րում «ան­հա­պաղ աջակ­ցել Թուր­քի­ա­յում մա­րող ազ­գա­յին շարժ­մա­նը», նա­խազ­գուշ­աց­նե­լով «անգ­լո-շ­ա­հա­կան զոր­քե­րին, Հա­յաս­տա­նին Վրաս­տա­նի մի­ա­վոր­ման մա­սին»: … «Դի­վա­նա­գի­տա­կան տե­սանկ­յու­նից, Արևմտ­յան Եվ­րո­պա­յում հա­սա­րա­կա­կան վր­դով­մուն­քի փո­թո­րի­կը սան­ձե­լու հա­մար» Հա­յաս­տա­նի դեմ թուր­քա­կան զոր­քե­րի հար­ձակ­մա­նը զու­գըն­թաց «մեր մա­մու­լի բո­լոր մի­ջոց­նե­րով և հրա­պա­րա­կա­յին օր­գան­նե­րի օգ­նու­թյամբ մենք մեծ աղ­մուկ կբարձ­րաց­նենք Եվ­րո­պա­յում` հայ-­թուր­քա­կան նոր կո­տո­րա­ծի մա­սին և այն մե­կընդ­միշտ կան­խե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թյան վե­րա­բեր­յալ»: Այդ կետն իրա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով «մեր զոր­քե­րը Հա­յաս­տան կմտ­նեն նրա զո­րալք­ված արևել­յան սահ­մա­նից», և, տա­պալ­ված իշ­խա­նու­թյան փո­խա­րեն «կհաս­տատ­վի Սո­վե­տա­կան իշ­խա­նու­թյուն»: Այ­նու­հետև «մենք կվռն­դենք թուր­քա­կան զոր­քե­րը Հա­յաս­տա­նի սահ­ման­նե­րից (ին­չին թուր­քե­րը անա­ռար­կե­լի­ո­րեն կեն­թարկ­վեն) և «հե­տա­գա­յում հայ-­թուր­քա­կան հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րի բո­լոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը կան­խե­լու նպա­տա­կով մեր զոր­քե­րը կտե­ղա­կա­յենք հայ-­թուր­քա­կան սահ­մա­նին»:
Այս­պի­սով, արևմտա­եվ­րո­պա­կան պրո­լե­տա­րի­ա­տի աչ­քին «մենք կերևանք» «կո­տո­րա­ծը կան­խե­լու և հայ ժո­ղովր­դի մնա­ցորդ­նե­րը վերջ­նա­կան ոչն­չա­ցու­մից փր­կե­լու» նպա­տա­կով «դե­պի Հա­յաս­տան շարժ­վող խա­ղա­ղա­րար­նե­րի չա­փա­զանց վե­հանձն դե­րում»: Եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը ամ­փոփ­վում էր պա­տե­րազ­մի ան­խու­սա­փե­լու­թյան ար­ձա­նագ­րու­մով, քա­նի որ հա­պա­ղե­լու դեպ­քում «եր­կու շա­բաթ անց» Հա­յաս­տա­նը կի­րա­կա­նաց­ներ «հար­ձա­կում Սո­վե­տա­կան Ադր­բե­ջա­նի դեմ», որը «մեզ հա­մար կն­շա­նա­կի Բաք­վի կո­րուստ»: Փաս­տա­թուղ­թը եզ­րա­կա­ցու­թյան ու­ղարկ­վեց Կո­մին­տեր­նի Գործ­կո­մի նա­խա­գա­հու­թյուն և ՌԿԿ Կենտ­կոմ, պատ­ճե­նը` ՌՍՖՍՌ ԱԳԺԿ:
Այդ ըն­թաց­քում, Թուր­քի­ա­յում սո­ցի­ա­լիզ­մի, կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թյան գլ­խա­վոր շի­նա­րա­րի հետ ան­գո­րա­կան «հե­ղա­փո­խա­կան­-ան­կա­խու­թյան մար­տիկ­նե­րը» վար­վե­ցին մի­ան­գա­մայն պարզ եղա­նա­կով: 1921 թվա­կա­նի հուն­վա­րի 29-ի գիշ­ե­րը Թուր­քի­ա­յի կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թյան հիմ­նա­դիր­նե­րից մե­կին` Մուս­տա­ֆա Սուբ­խի­ին և նրա 14 ըն­կեր­նե­րին նա­վա­պետն ու նա­վի անձ­նա­կազ­մը, որի օգ­նու­թյամբ նրանք փոր­ձում էին փախ­չել հե­տապն­դու­մից, մոր­թե­ցին Սև ծո­վի ջրա­տա­րած­քում, ին­չը ստա­ցավ «Տասն­հին­գի սպանդ» ան­վա­նու­մը: Քե­մալ փաշ­ա­յի նշա­նա­կած «կո­մու­նիստ­նե­րի նոր ղե­կա­վա­րու­թյան» գլ­խա­վոր խն­դի­րը դար­ձավ ար­դեն փո­ղե­րի կոր­զու­մը Կո­մին­տեր­նից: Երբ դա չհա­ջող­վեց, «ազատ, ան­կախ և ինք­նիշ­խան Թուր­ք­իա­յում» ար­գել­վե­ցին կու­սակ­ցու­թյու­նը և կո­մու­նիս­տա­կան քա­րոզ­չու­թյու­նը:
Ահա այս­պես, անա­տո­լի­ա­կան «հե­ղա­փո­խա­կան­նե­րը» դեմ­քով «ծա­գող կար­միր հե­ղա­փո­խու­թյու­նը», «լի­ար­ժեք ան­կեղ­ծու­թյամբ» ըն­դու­նեցին իրենց պարզ­ված «Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նի բա­րե­կա­մա­կան ձեռ­քը»:
Ինչ­պես վկա­յում են հե­տա­գա իրա­դար­ձու­թյուն­նե­րը, վե­րոնշ­յալ ատ­յան­նե­րը դրա­կա­նո­րեն ար­ձա­գան­քե­ցին «Քա­րոզ­չու­թյան խորհր­դի­» բո­լոր առա­ջար­կու­թյուն­նե­րին: Ան­պատ­կառ սու­տը խա­ղարկ­վեց Մ. Պավ­լո­վիչ-­Վելտ­մա­նի եռան­դուն աջակ­ցու­թյամբ. «Հա­յաս­տա­նը հայ­տա­րա­րում է Ղա­րա­բա­ղի և Զան­գե­զու­րի նկատ­մամբ հա­վակ­նու­թյուն­նե­րի մա­սին»: Նման դիր­քո­րոշ­ու­մը, որը «Արևել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­մա­գու­մար» հրա­վի­րե­լու գա­ղա­փա­րի շր­ջա­նակ­նե­րից դուրս էր, իբրև թե «Հա­մաշ­խար­հա­յին հե­ղա­փո­խու­թյու­նը» դե­պի Արևելք ուղ­ղոր­դե­լու նպա­տակ էր հե­տապն­դում, վկա­յում է տրոց­կիստ­-է­սե­ռա­կան սի­ո­նիս­տա­կան դաշ­ին­քի խար­դա­վան­քի մա­սին, որը կո­մու­նիզ­մի գա­ղա­փար­նե­րի քա­րոզ­չու­թյան քո­ղի տակ իրա­կա­նաց­նում էր անգ­լա­մետ հա­կա­ռու­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն:
Պավ­լո­վի­չը կեղծ տե­ղե­կատ­վու­թյուն է տա­րա­ծում քե­մա­լա­կան Թուր­քի­ա­յի մա­սին. «Հա­մակ­րան­քը բոլշևիկ­նե­րի նկատ­մամբ այն­չափ հա­մընդ­հա­նուր է դառ­նում, որ նույ­նիսկ ունևոր խա­վի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն են ան­թա­քույց ար­տա­հայ­տում իրենց հի­աց­մուն­քը ռուս բոլշևիկ­նե­րի նկատ­մամբ: Ինչ­պես հա­վաս­տում են Ան­տան­տի գոր­ծա­կալ­ներն իրենց զե­կույց­նե­րում, և ինչ­պես եվ­րո­պա­կան թղ­թա­կից­ներն են գրում իրենց թեր­թե­րում, բո­լոր թուր­քե­րը, սկ­սած չքա­վոր­նե­րից և վեր­ջաց­րած հա­րուստ մարդ­կան­ցով, սկ­սած անգ­րա­գետ ռա­միկ­նե­րից և վեր­ջաց­րած պրո­ֆե­սոր­նե­րով, մի­այն մեկ բան են երա­զում` բոլշևիկ­նե­րի գա­լուս­տը»: Թուրք բնակ­չու­թյան զար­մա­նա­լի մի­աս­նա­կա­նու­թյու­նը, որը «սկ­սած չքա­վոր­նե­րից և վեր­ջաց­րած հա­րուստ մարդ­կան­ցով, սկ­սած անգ­րա­գետ ռա­միկ­նե­րից և վեր­ջաց­րած պրո­ֆե­սոր­նե­րով, մի­այն մեկ բան են երա­զում` բոլշևիկ­նե­րի գա­լուս­տը» ար­տա­ցոլ­ված է այդ գնա­հա­տա­կա­նի մեջ: Եվ այս ամե­նը` անգ­րա­գետ, հե­տամ­նաց, ֆե­ո­դա­լա­կան Թուր­քի­ա­յի մա­սին:
Այդ հան­գա­ման­քը խա­ղարկ­վեց մի­ջազ­գա­յին սի­ո­նիզմ-տ­րոց­կիզ­մի և էսեռ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի կող­մից իմ­պե­րի­ա­լիս­տա­կան անգ­լա­մետ քա­րոզ­չա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ ընդ­դեմ հայ ժո­ղովր­դի: Մինչ այ­սօր (XXI դար) դաշ­նակ­ցա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան պի­տա­կա­վոր­ված գնա­հա­տա­կա­նը, որ­պես «արևմտ­յան կա­պի­տա­լիզ­մի արևել­յան գոր­ծակ­ցի», ան­փո­փոխ պահ­պան­վում է հա­մայն հա­յու­թյա­նը հաս­ցե­ագր­ված: Անգ­լի­ա­կան դի­վա­նա­գի­տու­թյան հա­յատ­յաց քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը բխում էր հայ և ռուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հոգևոր մեր­ձու­թյու­նից և հայ ժո­ղովր­դի կող­մից Ռու­սաս­տա­նի մշ­տա­կան աջակ­ցու­թյու­նից: Հա­նուն ար­դա­րու­թյան հար­կա­վոր է նշել, որ այդ պի­տա­կա­վոր­ման տա­րած­ման գոր­ծում իրենց ծան­րակ­շիռ ներդ­րումն ու­նե­ցան նաև դաշ­նակ­ցա­կան ղե­կա­վար­նե­րը` հա­կա­սո­վե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ հաս­նե­լով մինչև հայ ժո­ղովր­դի շա­հե­րի ոտ­նա­հա­րում: Այս­պես, ջա­նա­լով խո­չըն­դո­տել կո­մու­նիստ­նե­րի հաս­տատ­մա­նը Հա­յաս­տա­նում, 1920 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րի 29-ին, հե­ռաց­ված լի­նե­լով իշ­խա­նու­թյու­նից, դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը, նույն թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րի 2-ին քե­մա­լա­կան Թուր­քի­ա­յի հետ ստո­րագ­րե­ցին ամո­թա­լի մե­ռե­լա­ծին «Ալեք­սանդ­րա­պո­լի պայ­մա­նա­գի­րը»` մի­ա­ժա­մա­նակ չեղ­յալ հա­մա­րե­լով «Սևրի պայ­մա­նա­գի­րը»:
Հե­տա­գա­յում Պավ­լո­վիչ-­Վելտ­մա­նը շա­րու­նա­կեց զր­պար­տանք­նե­րի տա­րա­ծու­մը, որոն­ցում հա­յե­րին ներ­կա­յաց­նում էր որ­պես իմ­պե­րի­ա­լիս­տա­կան գոր­ծա­կալ­ներ, որոնք «ձեռք են բարձ­րաց­րել թուրք ժո­ղովր­դի ազ­գա­յին­-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի վրա»: Այդ կերպ հայ ժո­ղովր­դի դա­հի­ճը ներ­կա­յաց­վում էր «իմ­պե­րի­ա­լիստ»-հա­յե­րի զո­հի, իսկ ահա­վոր ցե­ղաս­պա­նու­թյան են­թարկ­ված հա­յե­րը` զավ­թի­չի կեր­պա­րով:
Ռուսերենից թարգմանեց
Դավիթ ՄԿՐ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Դիտվել է՝ 1955

Մեկնաբանություններ