«Մենք խրախուսում ենք կողմերի միջև խաղաղության գործընթացը և հուսով ենք հասնել կայուն խաղաղության Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև: Հարավային Կովկասում խաղաղությունը կարևոր է տարածաշրջանի բնակիչների, սևծովյան տարածաշրջանի և ընդհանրապես անդրատլանտյան անվտանգության համար»,- Բաքվում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հետ մամուլի ասուլիսում ասել է ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յենս Սթոլտենբերգը:                
 

Վերադառնանք այն ժամանակներին, երբ ժողովուրդն արժեք էր

Վերադառնանք այն ժամանակներին, երբ ժողովուրդն արժեք էր
01.03.2013 | 00:51

Ասեմ անկեղծ` այս «Կլոր սեղանից» խուսափում էի, որովհետև թեման, որքան էլ կարևոր ու անկյունաքարային այսօրվա բազմակուսակցական համակարգի համար, ինձ թվում էր օրվա խնդիրներից հեռու: Իսկ պարզվեց` բոլորովին հակառակը: Ի վերջո` ճիշտ է, որ մենք բոլորս գալիս ենք մեր մանկությունից, մեր պետությունը ևս, և ուրեմն ղարաբաղյան շարժման 25-ամյակը հենց այն հնարավորությունն է, որ մղում է անցյալի միջոցով` ներկան հասկանալու:
«Ինչպե՞ս եք գնահատում ղարաբաղյան շարժումն ու հետագա զարգացումները»` սա իմ առաջին հարցն էր:

ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Ղարաբաղյան շարժումն ունիկալ էր ոչ միայն մեր ժողովրդի կյանքում և մեր պատմության ընթացքում, այլև ընդհանրապես համաշխարհային զարգացումների տեսակետից առանձնահատուկ էր: Շարժում, որ մարդկանց վիճակն էապես փոխեց, փոխեց ամբողջականության վիճակը: Կարծում եմ` շարժումն այդ իմաստով գիտակցված չէ: Բայց կատարվեց` ինչ կատարվեց, մենք տրվեցինք բոլորովին այլ հովերի, գնացինք բոլորովին այլ փիլիսոփայության, այլ նպատակների, այլ արժեհամակարգերի հետևից և մերժեցինք այն, ինչ ձեռք էինք բերել: Այն ժամանակ մենք բոլորս բյուրեղյա էինք, մաքուր: Մի միտում էլ կա` նեղացնել արցախյան շարժումը` ինչ Ղարաբաղի հարցից դուրս էր, վատ է: Բացարձակապես այդպես չէ: Ղարաբաղի հարցը մնաց օրակարգի թիվ 1 հարցը ամբողջ ընթացքում, բայց հավելվեց անկախությունը, որի ձեռքբերումը շատ ավելի բարձր էր և կարևոր, քան ազգային որևէ այլ նպատակ: Ամեն ժողովուրդ, ամեն մարդ ձգտում է կատարելության, 88-ի շարժումը թռիչք էր դեպի կատարելություն, այնպիսի զարգացում, որ ազգերը կուտակում են հազարամյակներով ու մեկ էլ բռնկվում: 88-ին մենք ապացուցեցինք, որ այդպիսի բռնկում հնարավոր է: Այսօր էլ մենք դա պիտի պահպանենք, շարժման հեռանկարը ես տեսնում եմ այդ կտրվածքով:
ԳԱՌՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ- Ղարաբաղյան շարժման լիարժեք գնահատականը դեռ տրված չէ: Համաձայնելով Աշոտ Մանուչարյանի գնահատականներին, ուզում եմ հավելել, որ այդ գնահատականը տրվելու է տասնամյակներ հետո: 1045-ին մեր պետականությունը կորցնելուց հետո նրա վերականգնումը մեր լրջագույն հաղթանակն էր: Այդ հաղթանակը նաև աշխարհը ցնցեց, որովհետև չեմ կարծում, թե Եվրոպան հայ ժողովրդից սպասում էր նման կազմակերպվածություն, վճռականություն, հանդգնություն և բարոյական ըմբռնումներ: Նրանք միշտ մեզ տեսնում էին չորրորդ տեսակի մեջ: Սա ապացույցն էր մեր անցյալի, ներկայի հզորության: Ցավոք, այդ մեծագույն հաղթանակը կերտողները ժամանակի ընթացքում դուրս մնացին պատմության էջերից: Ես շատ երկար եմ մտածել` ինչո՞ւ: Տարբեր պատճառներով: Ես երբևէ չեմ ցանկանա, որ այդ լավագույն հաղթանակը կերտողները դուրս մնան պատմության էջերից, ցավալի է, որ առանձին խմբեր ու անհատներ վերագրում են իրենց` ինչ բնորոշ էր ամբողջ ազգին` ներառյալ սփյուռքը:
ԳԱՌՆԻԿ ԻՍԱԳՈՒԼՅԱՆ- Ղարաբաղյան շարժման նորագույն փուլը, որը կարելի է բաժանել 4 հիմնական շրջանի, սկսվել է 88-ից: Առաջինը 1988-91 թվերն էին ԽՍՀՄ շրջանակներում, երկրորդ շրջանը 1991-1994 թվերն էին` պատերազմ ու ռազմական հաղթանակ, երրորդը` 1994-1998, չորրորդը` 1998-ից մինչև մեր օրերը: 1988-1991 թթ. կար իսկապես ժողովրդական մեծ ալիք, մարդկանց հոծ զանգվածի հրաշալի կառավարում, հայ ժողովուրդը գտել էր իր իրական կերպարը: Անկախությունից հետո` 1991-1994 թթ., նախորդ շրջանի լուրջ ներուժն էր այն շարժիչ ուժը, որ տարավ մինչև 1994 թ. հաղթանակը: Ցավոք, հաղթանակից հետո սկսվեց մի շրջան, երբ ազգային գլխավոր խնդիրը, պետական շահը երկրորդ պլան մղվեցին, և առաջնային դարձավ իշխանության խնդիրը: Ներիշխանական պայքարը ավարտվեց 1998 թվականին: Բավականին լուրջ ակնկալիքներ կային, որ կարող է նոր փուլ սկսվել ղարաբաղյան շարժման մեջ, երբ հնարավոր էր պետական մակարդակով ձևակերպել ազգային ու պետական խնդիրները: Մինչև մեր օրերը մենք չենք կարողանում այդ շրջանակից դուրս գալ` պայքար հանուն իշխանության, որտեղ հիմնական ազգային ու պետական խնդիրները մղվել են երկրորդ պլան: Մենք դեռ իրացնում ենք 1988-1991 թթ. ներուժը: Հետայսու եթե որևէ մեկը Ղարաբաղի հարցով փոքրիկ մի զիջման գնա (շատ են խոսում տարածքների վերադարձի մասին, փոխզիջումային տարբերակների), մենք այդ շարժումը սպառած կլինենք: Հիմա պիտի կարողանանք համախմբել այն ուժերը, որոնք ժամանակին իրենց ուսերին էին վերցրել շարժումը, որևէ զիջում կործանարար է ղարաբաղյան խնդրի պարագայում:
ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՔՈՉԱՐՅԱՆ- 25 տարի առաջ մենք բոլորս ավելի երիտասարդ էինք, մեր երկրում ապրում էր ավելի շատ մարդ, երկիրն ուներ ավելի մեծ ներուժ: Ղարաբաղյան շարժումը հնարավորություն տվեց այդ ներուժը համախմբել, մոբիլիզացնել: Այդ գերմոբիլիզացված վիճակն արդյունք էր նաև փտած սովետական կարգերի, որ պիտի մի տեղից պայթեին: Առաջին դրսևորումը տեսանք Հայաստանում: Մոբիլիզացված վիճակը դրսևորեց օպտիմալ կառավարում` կար «Ղարաբաղ» կոմիտեն և կար հասարակությունը: Գիտական, մշակութային, հոգևոր` ամեն ինչ համախմբված էր: Ժողովրդավարության մասին պատկերացում չկար, բայց կառավարումը գնաց ժողովրդավարության ճանապարհով: Մենք մոռացանք, թե «Ղարաբաղ» կոմիտեն ինչպես էր կառավարում ժողովրդին: Կառավարման փոքրիկ համակարգն օգտագործեց պետական ինստիտուտների հնարավորությունները, և հասարակությունն անմիջական կապի մեջ էր իր ղեկավար կազմի հետ: Ժողովուրդն ինքը մասնակցում էր որոշումների ընդունմանը: Որոշումները լիովին ընկալելի էին, որովհետև տրանսֆորմացվում էին ներսում: Այդ պատճառով էլ շարժման արդյունավետությունը շատ բարձր էր: Ավելին, երբ «Ղարաբաղ» կոմիտեն դարձավ իշխանություն, այդ տեխնոլոգիան սկզբնական շրջանում կիրառվում էր: Արդյունքները հսկայական էին նաև հետագա զարգացումների ընթացքում: Այն հեռանկարը, որ տվեց շարժումը, կարևոր արդյունք ունեցավ` ստեղծվեց հայոց բանակը, որ ունեցավ ռազմի դաշտում կարևորագույն հաղթանակներ` չունենալով փորձ: Հայաստան ներգրավվեց նաև դրսի ռազմական ներուժը` զինվորականներին, որ ծառայում էին սովետական բանակում: Նրանք ընդամենը մեկ կոչով համախմբվեցին: Ոչ միայն քաղաքական կառավարում էր իրականացվում, ռազմական ուժի ձևավորման, կառավարման մեխանիզմները համահունչ սկսեցին գործել: Տարածաշրջանում մենք Ադրբեջանից առաջ անցանք, նրանք ինչ-որ փուլից հետ մնացին: Մենք ավելի շուտ ունեցանք բանակ, որը կարողանում էր ռազմական օպերացիաներ մշակել, պաշտպանել բնակչությանը թե՛ Հայաստանի սահմաններում, թե՛ Ղարաբաղի տարածքում: Մենք ունեցանք կառավարման ճիշտ համակարգ, որը ներդրվեց նաև Արցախում: Շարժումը սկսվեց Արցախից, Հայաստանն ընդունեց, Հայաստանը կատարեց իր կառավարման քայլերը, տեղափոխեց Արցախ` այդ փոխանցումները միասնական օրգանիզմի էին նմանվում: Հայաստանցի, ղարաբաղցի` խնդիր չկար: Մեկ ամբողջական մեքենա էր, որ չէր կարող հաղթանակներ չունենալ: Ափսոս, որ այդ հաղթանակները մնացին ռազմական փուլում: Ես համաձայն եմ Գառնիկ Իսագուլյանի հետ, որ պետք է հասնել արժանապատիվ խաղաղության, բայց խաղաղության բանաձևը դեռ պետք է քննարկվի, որ խաղաղությունը լինի երկարատև, չվնասի մեր ազգային արժանապատվությանը:

ՍՏԵՓԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ- Շարժման սկիզբն ինձ համար մեր գործողություններն էին ֆիզիկայի ինստիտուտում: Շարժման կենտրոնները առաջին հերթին գիտատեխնիկական, գիտական, արդյունաբերական ձեռնարկություններն էին: Կնոջս հետ օպերայի բակում զբոսնում էինք, մի 200 մարդ պլակատներով կանգնած էին, հիշում եմ միայն Իգոր Մուրադյանին: Ֆիզիկայի ինստիտուտում մեծ ժողով հավաքեցինք (իսկ այն ժամանակ 2500 աշխատակից կար), գլխավոր հարցը մեկն էր` պատկերացնո՞ւմ եք ԽՍՀՄ-ը ինչ կանի Ղարաբաղի գլխին, եթե մենք կողքները չկանգնենք: Պատմություն, արդարություն, տարածք, ինքնորոշում` հետո եկան, առաջին միտքը ոտքի կանգնելն էր, որ ղարաբաղցիներին ֆիզիկապես չոչնչացնեն: Հիշո՞ւմ եք ֆիզիկայի ինստիտուտի «Գլասնոստ» թերթը, որ մեծ ազդեցություն ուներ (ես այդ թերթի խմբագիրն էի): Սիմոն Շահազիզյանը, Ալեքսանդր Թամանյանը, Էդուարդ Եգորյանը և այլք` ակտիվ թիմ էր հավաքվել` ֆիզիկայի ինստիտուտի «Ղարաբաղ» կոմիտեն, ներգրավվեց գործընթացի մեջ: Էդուարդ Եգորյանն ու ես ընտրվեցինք Գերագույն խորհրդի պատգամավոր:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ի՞նչ կատարվեց անցած 25 տարիներին, բազմակուսակցական համակարգը կայացա՞վ, թե՞ ոչ: Ի՞նչ դեր ունեցավ ՀՀՇ-ն իբրև շարժում, ապա նաև կուսակցություն, ի՞նչ բերեց ու ի՞նչ տարավ:
ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Կորուստների շրջանից է, որ մենք շարժման փիլիսոփայությունը մտցրինք կուսակցական շրջանակներ: Աշխարհն այդ փիլիսոփայությունը նոր սկսում է կյանքի կոչել: Փիլիսոփաների մի փայլուն շրջանակ ԱՄՆ-ից, եվրոպական մտքի ներկայացուցիչներ լրիվ նոր մարդիկ են և նոր սխեմաներ են տալիս: Որպեսզի առարկայական դարձնեմ ասելիքս` մեջբերեմ Բժեզինսկուն, որն իր վերջին գործերում խոսում է նոր մարդու մասին, նրան անվանում է քաղաքական մարդ, ով իր կառավարման ֆունկցիան ոչ մեկին, անգամ մեկ վայրկյանով, չի ուզում հանձնել: Ոչ պատգամավորի, ոչ նախագահի, նա ուզում է ինքն իր գործերը տնօրինել: Սպառող, աշխարհից հաճույքներ ստացող մարդը հիմա ոչնչացնում է աշխարհը, Ամերիկային պետք է մշակութային հեղափոխություն, որ շատ սպառումից անցնենք քիչ սպառմանը: 25 տարի առաջ Հայաստանում այդ հեղափոխությունը տեղի էր ունեցել, այդ ժամանակ հայ մարդը ինչ ուներ տանը, բերում էր հրապարակ: Իգոր Մուրադյանը վաճառում էր իր գրքերը (նա հարուստ գրադարան ուներ) և փողը ներդնում էր շարժման գործին: Միքայել Ապրեսյանն իր ամբողջ ունեցվածքը վաճառեց, որ Աբովյանում ստեղծի «Արցախ» գունդը: Այդպես` հազարավոր մարդիկ: Մենք այն ժամանակ ապրում էինք բոլորովին ուրիշ կյանքով: Դա հեղափոխության հետևանք էր, որ տեղի էր ունեցել մարդկանց գիտակցության մեջ, հետո մենք կատարեցինք հակահեղափոխություն: Մենք վերցրինք մեռնող աշխարհի փիլիսոփայությունն իր բազմակուսակցականությամբ և այլն, բռնաբարեցինք մեր լուսավոր շարժումը` հայոց համազգային շարժումը, դարձնելով կուսակցական, հատվածական: Այդ շարժումից ծնվեցին բոլոր մյուս կուսակցությունները: Ամբողջ դաշնակցությունը հայոց համազգային շարժում էր, հանրապետականը, քրիստոնեադեմոկրատականը և այլն, և այլն, որ հետո ստեղծեցինք, որպես հատվածական շահերի արտահայտում: Ցեցը գցեցինք մարդկանց մեջ, ու սկսվեց իշխանության համար պայքար: Եթե կա պայքար իշխանության համար, նշանակում է` մարդը իր կարևորագույն ֆունկցիաները` ստեղծագործելու, ապրելու, վատնում է հանցագործության` իր նմանների նկատմամբ առավելություն ստանալու նպատակով: Սպառողների այս աշխարհը ինչքան շուտ մեռնի, այնքան լավ: Փոխարենը գալիս է ազատ միտք, հոգու ջերմություն, ներդաշնակություն ունեցող մարդը: Այդ ամենը կար Հայոց համազգային շարժման մեջ` մինչև կուսակցություն: Մինչև 1991 թ. առանձնացնում ենք որպես ամենալուսավոր ժամանակաշրջան, հետո մեր փայլուն հաղթանակները պատերազմում, այս շրջանն անընդհատ ապրում է մարդկանց մեջ այս կամ այն դրսևորումներով: Այսօր պիտի վերագիտակցենք ու վերադառնանք: Պիտի արգելենք ՀԱԿ-ը կուսակցություն դարձնելը: Սահմանադրական ակտ պետք է կայացնել, որ մարդկանց վեհացնող երևույթները որևէ կաղապարի մեջ խցկելը հանցագործություն է: Եվ` շարժվել առաջ:
ԳԱՌՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ- Աշոտ Մանուչարյանը բարդ դաշտ է տեղափոխում: Համաձայնելով առաջին փուլի գնահատականներին, ասեմ, որ 1994-1995-ից այդ արժեքները սկսեցին արժեզրկվել: Մի կողմ դրվեց հսկայական դրական ներուժը` կառավարման, մարդկային, և սկսվեց մի գործընթաց, երբ արժեք էր պաշտոն ունենալը, մանդատը: Հայաստանից ու Արցախից չէր դա, այլ դրսից ներմուծված խնդիր էր: Ճգնաժամային խմբի 1995 թ. գնահատականները եթե նայեք, ուղղակի խաչ է քաշվում ազգային զարթոնքի, շարժման դրական լիցքի վրա և պաշտպանվում է ադրբեջանական կողմը` մեզ համարելով ագրեսոր: Ինչո՞ւ: Երբ թուլացավ պետական շինարարության գործը, երբ գնացինք պորտֆելների ու մանդատների հետևից, դաշտ բացվեց մեր հակառակորդների, նրանց ներդրած ուժերի համար: Ինձ ապշեցնում է, որ հայկական ազգանուններով մարդիկ պետական դավաճանություն են թույլ տալիս: Ես ապշում եմ, երբ ասում են, որ ղարաբաղյան ամբողջ պատերազմը կառավարվում էր Հայաստանից: Երբ ադրբեջանցիները, թուրքերը աշխարհում ինչ ամբիոն հնարավոր է` օգտագործում են, որ ապացուցեն` Ղարաբաղն ուղղորդվում էր Հայաստանից, մենք նրանց հավելյալ փաստ ենք տալիս: Մեր դրական արդյունքների վրա լրջագույնս ազդեցին ոչ արդարացի սեփականաշնորհումը և կոռուպցիան, որն այսօր կա պետական բոլոր ոլորտներում, նաև բանակում, սա լրջագույն վտանգ է: 1993-ին ես ստեղծել եմ «Սպայի պատիվ» հասարակական կառույցը, 2002-ին կուսակցություն, որպես հայ մարդ, զինվորական սպա, միշտ դեմ եմ եղել կուսակցականացմանը: Հայաստանի պես երկրում բազմաթիվ կուսակցությունների առկայությունը չի խոսում ժողովրդավարության մասին, խոսում է ջլատման, տարանջատման մասին: Երբ ուսումնասիրում եք ծրագրերն ու կանոնադրությունները, քիչ տարբերություններ կան: Բայց ոչ մի տեղ չկա, որ հայ ժողովուրդը նախ իր ազգային գաղափարախոսության հետևորդը պետք է լինի, հետո նեղ խնդիրների: Երբ ազատվենք այս կոռումպացված վարչակարգից, մենք կգնանք ինքնալուծարման, որովհետև միասնականության խնդիրը դրվում է ոչ թե կուսակցություն ու հասարակական կառույց ստեղծելով, այլ միասնական գաղափար:
ԳԱՌՆԻԿ ԻՍԱԳՈՒԼՅԱՆ- Իսկապես, 1988-1991 թթ. հասարակությունը ղեկավարվում էր հրապարակից, բայց միևնույն է, անկախացումից հետո պետական կառավարման որևէ մոդել պիտի ընտրեինք: Եվ քանի դեռ պատերազմ էր, վտանգ կար, իշխանություն կրողի` ժողովրդի շունչը պետությունն իր բոլոր կառույցներով թիկունքին անընդհատ զգում էր: Փորձում են խեղաթյուրել ղարաբաղյան շարժումը, պատերազմը, բայց այդ շրջանում ինչ էր տեղի ունենում, ինչ տեղի չէր ունենում, հասարակության սոցիալական վիճակը երբեք առաջնային չէր դառնում պետությանը քննադատելու համար: Կարևորը` կար ղարաբաղյան խնդիրը, կար պատերազմ, և պետք էր ամեն ինչ անել հաղթելու համար: Բոլոր առումներով` բարոյական, ռազմական, քաղաքական: Հայաստանը լուրջ մասնակցություն է ունեցել և չէր կարող չունենալ, վաղն էլ պիտի ունենա: Ճիշտ չէ Հայաստանը մեկուսացնել ղարաբաղյան շարժման ամբողջ գործընթացից: Համաձայն չեմ պարոն Մանուչարյանի հետ, որովհետև պետությունը չէր կարող հրապարակից կառավարվել, ինչ-որ մոդել պիտի ընտրեինք: Ես կարծում եմ, որ ՀԱԿ-ի ստեղծումով Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ուզում է ՀՀՇ-ին ազատել ծանր բեռից, մենք պիտի ՀՀՇ-ն դիտարկենք մինչև 1991 թ. անկախության ձեռքբերումը: Ես չեմ վախենում շատ կուսակցություններից: Լավագույն օրինակը Իսրայելն է: Անցած տարի ստեղծված կուսակցությունը Կնեսետում մեծամասնություն է ստանում և կառավարություն ձևավորում: Երբ մենք ժամանակին առաջարկում էինք սահմանադիր ժողով ձևավորել, ուզում էինք կարևորագույն խնդիր լուծել: Հայաստանի ազգային անվտանգության հայեցակարգից ելնելով` ազգային կամ պետական գաղափարախոսությունը, որով առաջնորդվել ենք, կարելի էր մի նախադասությունով ասել` Հայկական լեռնաշխարհում հայկական հզոր պետականության ստեղծումը որպես գերագույն նպատակ: Ինչպես հրեաները կարողացել են Երուսաղեմն իրենց կարգախոսը դարձնել: Ցավոք, Հայաստանում դրականը կողք դրվեց, և առաջին պլան եկավ իշխանության համար պայքարը: 1995-ին մենք ժողովրդից խլեցինք առաջնային իշխանությունը կրողի մանդատը, և մինչև օրս այդ մանդատը մեկը փոխանցում է մյուսին` հաշվի չառնելով հասարակության և ժողովրդի կարծիքը: Մեծագույն ձեռքբերում ունենալով հաղթանակը ղարաբաղյան պատերազմում, մենք կորցրինք օպերայի հրապարակում կանգնած ժողովրդի իշխանությունը:
ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՔՈՉԱՐՅԱՆ- Շարժման նվաճումները մինչև իշխանության գալն էին` հասարակության գերմոբիլիզացված վիճակը կառավարելի դարձնելն էր: Այլ հարց է, որ իշխանության գալուց հետո այդ մոդելը չիրագործվեց, որովհետև իշխանությունն այլ մեխանիզմներ էր պարտադրում: Պետք էր Սահմանադրություն փոխել, կառավարման օպտիմալ ձև գտնել, ի վերջո` մարդկությունը վաղուց ուներ իր սահմանադրական կառավարման ձևերը: Ղարաբաղյան շարժման առաջնորդներն ու հասարակությունը պիտի ընտրեին կառավարման ամենաընկալելի ձևը: Մինչև իշխանության գալը նրանք հստակ գիտեին` կար «Ղարաբաղ» կոմիտե, կար հասարակությունն իր բոլոր շերտերով, կար խնդիր, կար ծրագիր, միայն Արցախի խնդիրը չէր, կային ժողովրդավարության, պետության կառավարման, կոռուպցիայի հարցերը: Այնպես չէր, որ ունեինք փայլուն վիճակ ու փայլուն հասարակություն ու ոչինչ պետք չէր անել, պետք էր ընդամենը անունը փոխել, ինչպես այսօր, օրինակ, շարժման, կոնգրեսի անունը փոխելով դարձնում են կուսակցություն ու, թվում է, խնդիր են լուծում: Ոչ, այդպես չէր: Իշխանության գալով «Ղարաբաղ» կոմիտեն ձեռնամուխ եղավ քաղաքական խնդիրների լուծման: Այդ քայլերը փորձարկված չէին, և սխալներն անխուսափելի էին: Պետք է սկսվեր բազմակուսակցական գործընթացը, Հայաստանից դուրս կային կուսակցություններ, որ վերադառնում էին Հայաստան` ՀՅԴ-ն, ռամկավարները, ուզեինք, թե չուզեինք` բազմակուսակցական համակարգը ձևավորվում էր: Այլ հարց է, որ, ինչպես շատ ճիշտ ասում է պարոն Մանուչարյանը, կուսակցություն դառնալով` հսկա շարժումը նեղանում է ծավալների մեջ: Հիմնական զանգվածին ուղարկեցինք տուն, և նա կտրվեց կառավարման հնարավորությունից, որ ուներ մինչև «Ղարաբաղ» կոմիտեի իշխանության գալը, որովհետև իշխանության մեջ մտան սահմանափակ թվով մարդիկ, մյուսները, նրանց վստահելով, հեռացան: Այնքան վիթխարի ռեսուրս էր տրված «Ղարաբաղ» կոմիտեին, որ իրենք չպիտի սխալվեին իրենց ներսում, բայց իրենք սխալվեցին, հետևանքը` պայքարը նաև կոմիտեի ներսում, բերեց շարժման թուլացման: Բայց շարժումն այնքան մեծ ներուժ ուներ, որ պետական մեքենայի մեջ հանգեցնում էր որոշակի կառույցների ձևավորման: Մարդիկ առանց մի վայրկյան մտածելու` պատրաստ էին գնալ այնտեղ, որտեղ ամենամեծ վտանգը կար: Սկզբում` ոստիկանություն, ֆիդայական շարժումներ, բանակային կառույցներ: Երբ այդ ամենին տրվեց կազմակերպված ձև, մենք ունեցանք անխուսափելի հաղթանակներ: Մենք ունեինք հայրենիքի համար զոհվելու պատրաստ զինվորին, որ չուներ Ադրբեջանը: Ղարաբաղի սահմանին մարդիկ պիտի պահեին իրենց ընտանիքները, իրենց հողը: Պայքարն իր էության մեջ արդարացի էր, իսկ ռազմական ուղղվածություն ստանալն անխուսափելի էր: Պետական կառավարման ճիշտ թե սխալ ձևի մեջ` Հայաստանն արդեն ուներ արագ կառավարման գաղափարախոսություն: Այդ ներուժն իշխանության մեջ արագ սկսեց փչանալ: Իշխանությունն ինքն ամեն ինչ փչացնող ներուժ ունի: Իշխանությանը դիմակայելը դժվար է: Շատ հրաշալի մարդիկ էին իրենց ունեցվածքն ընդհանուր կաթսայի մեջ դրել, երբ եկան իշխանության, պայքարն արդեն իշխանության մեջ տեղ զբաղեցնելու համար էր: Նախորդ իշխանությունից ժառանգվել էր կոռուպցիան, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզման պատճառներից մեկն էր: Շարժումն իր նպատակների մեջ նաև այդ խնդիրների լուծումն ուներ: Ինչո՞ւ պարոն Մանուչարյանը դարձավ ներքին գործերի նախարար, որովհետև խնդիր կար: Համակարգի առողջացմամբ ու փոփոխությամբ պետք էր պայքարել այդ խնդիրների դեմ: Բազմակուսակցական համակարգ որպես այդպիսին կա՞ր Հայաստանում, իհարկե, կար, որովհետև կուսակցությունները մրցում էին, բայց կուսակցությունները որպես գաղափարախոսություն կրող համակարգ կա՞ն Հայաստանում: Ոչ, կուսակցություններն այսօր տարբեր մարդկանց ձեռքին իշխանության համար կռվելու գործիք են: Այսօր իշխող կուսակցության մեջ ինչ տեսակի մարդ ասես կարող ես գտնել: Մի մարդու գրպանում հինգ կուստոմս կգտնեք, վաղը նոր կուսակցություն կբացվի, այդ տոմսն էլ կունենա: Հասարակությունն այսօր, այս ընտրություններով ցույց տվեց, որ ինքը կուսակցական համակարգից դուրս է:
ՍՏԵՓԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ- Առաջին ձեռքբերումը պատերազմում հաղթելն էր, Արցախի ժողովրդի անվտանգությունն ապահովելը, և երկրորդը` անկախության ձեռքբերումը: Իհարկե, մեր երազած Հայաստանը այլ է տարածքով ու հզորությամբ, բայց անկախության ձեռքբերումը շատ կարևոր էր: Պատկերացնո՞ւմ եք ՄԱԿ-ում բարձրացնել ցեղասպանության խնդիրը, մինչ այդ մեր փոխարեն խոսում էր Ռուսաստանը, և ասում էր` մենք խնդիր չունենք: Այլ քննարկման նյութ է` լա՞վ ենք օգտագործում, վա՞տ, կարողանո՞ւմ ենք մեր նպատակներին հասնել, բայց մեխանիզմը մեծ հնարավորություններ է տալիս: Անկախությունը հնարավորություն տվեց աշխարհի բոլոր ատյաններում բարձրացնել արցախյան հարցի էությունը, ներկայացնել ռեալությունը, ցեղասպանության հարցը: Կրկնում եմ` այլ քննարկման հարց է, թե որքանով ենք արդյունավետ օգտագործում մեր հնարավորությունները: Ղարաբաղյան շարժման գլխավոր առավելությունը` ոչ միայն ազգային-ազատագրական շարժում էր, այլև դեմոկրատական: Բոլորը, նաև նրանք, ովքեր հետո ՀՀՇ-ին ընդդիմություն դարձան, անկախությանն առնչվող օրինագծերին կողմ էին քվեարկում` պարոն Իսագուլյանը կվկայի: Մենք մամուլի ազատությանը դեմ չէինք, բազմակուսակցական համակարգին դեմ չէինք, պետական համակարգի ձևավորմանը դեմ չէինք: Ղարաբաղին վերաբերող, ինքնորոշման սկզբունքը պաշտպանող հարցերին դեմ չէինք: Մենք ժողովրդավարական պառլամենտ էինք, ազատություններ էինք պահանջում, որ կարողանանք մեր ազգային խնդիրները բարձրացնել նաև աշխարհում: Ժողովրդավարական բաղադրիչն ապահովեց բոլոր հաջողությունները: Երբ դու ասում ես` Ղարաբաղը մերն է, աշխարհը քեզ չի հասկանում, նույնիսկ հայերի բարեկամները, բայց երբ ասում ես` ազգի ինքնորոշում, մարդու իրավունք, սկսում են հասկանալ: Երբ ասում ես` ինչպես Ռամիլ Սաֆարովը սպանեց քնած Գուրգեն Մարգարյանին, սկսում են հասկանալ, երբ ասում ես` իմ պատմական տարածքն է, իմ հուշարձաններն են, քեզ չեն հասկանում, որովհետև բոլորն էլ նույնատիպ պատմություններ ունեն ժամանակի մեջ, այդ թվում` այսօրվա Եվրոպան, որ վերջին երկու պատերազմներից հետո քանի անգամ է քարտեզ փոխել: Բարդ հարց է` շարժումն անպայմա՞ն պետք է վերածվի կուսակցության, թե՞ ոչ: Չի բացառվում, որ շարժման հատվածավորման մեր դրականն էլ կա: Չես կարող բոլորին մի տեղ 10 տարի պահել, 20 տարի, շարժման արդյունքները ինչո՞վ պիտի արտահայտվեն: Չեմ բացառում, որ մի քանի կուսակցություններով: Մեր ունեցածը դասական բազմակուսակցական համակարգ չէ: Եթե կուսակցության մեջ հավաքվում են մարդիկ, որ իրավիճակի փոփոխության դեպքում երկրորդ օրը կարող են հայտնվել ուրիշ կուսակցության մեջ, այն էլ խմբերով, շատ լուրջ մտածել է պետք:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Հայոց համազգային շարժումը դարձավ ՀՀՇ կուսակցություն, Հայ ազգային կոնգրեսը դառնում է ՀԱԿ կուսակցություն, ի՞նչ նմանություններ ու տարբերություններ կան, միջին վիճակագրական հայի համար ի՞նչ է փոխվում:
ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Բացի ձևավորված մթնոլորտից` շարժումը երկրորդ արմատական խնդիրն էր լուծել` լրիվ նորագույն կառավարման համակարգ էր ստեղծել: Բժեզինսկին այսօր կոչ է անում ստեղծել քաղաքական մարդու քաղաքական համակարգ, այսինքն` մարդը ինքն է մտածում` ինչ կյանքով պիտի ապրի, ոչ թե ինչ-որ նախարար, պատգամավոր, կուսակցություն են որոշում: Մնացածն ընթացիկ խնդիրների լուծման գործիքներ են, բայց որոշում կայացնողը ես եմ, որովհետև ես մարդ եմ ծնվել: 88-ին մենք ունեինք այդ համակարգը` կյանքի ցանկացած բնագավառում ստեղծվում էր կոմպետենտ մարդկանց շրջանակ, նրանք խնդիրների լավագույն լուծման որոնումներում անընդհատ բանավեճերի, զրույցների մեջ էին, և պաշտոնյան էլ ավելի արդյունավետ էր դառնում, որովհետև մտածում էր` ինչպես ապացուցի, որ իր որոշումն է լավագույնը: Կամ էլ պիտի իրականացներ նրանց առաջարկածը: Կոպիտ սխալ էր, որ ղարաբաղյան շարժման ղեկավարությունն ընտրեց մի մոդել` իբրև առաջադեմ աշխարհի մոդել և ժողովրդավարական ճանապարհի ստանդարտները, մինչդեռ այդ ճանապարհն աշխարհում արդեն ավարտվում էր: Ավելի կատարյալ ուղի էր պետք փնտրել: Մենք այդ կատարյալն ունենալով` կոպիտ սխալ արեցինք` «Ղարաբաղ» կոմիտեն մտավ ֆորմալ իշխանություն: Կոմիտեում երկար քննարկվում էր` գնա՞լ, թե՞ չգնալ: Եթե չգնայինք, կպահպանեինք բնական ինքնակազմակերպումը, ժողովրդի ինքնակառավարման համակարգը: ՀՀՇ-ի մեջ ձևավորվել էին տարբեր խմբեր` մեկը ՀՅԴ գաղափարախոսությունն ուներ, մեկը` քրիստոնեական, մյուսը` այլ, Հայաստանի ամբողջ քաղաքական երանգապնակը պատգամավոր է ընտրվել ՀՀՇ-ի ընտրացուցակով: Մենք գնացինք կուսակցականացման ճանապարհով, և սկսվեց ուժերը բզկտող, ջլատող պայքարը հանուն իշխանության լծակների: Լավագույն դեպքում` գաղափարական մարդիկ հեռացան: Ինչո՞ւ է հիմա կոնգրեսը նույնն անում, եթե դա սխալ էր: Որովհետև մտածում է ինչպես մեռնող դեմոկրատիայի ամբողջ աշխարհը:
ԳԱՌՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ- Երբ խոսում ենք իդեալական կառավարման համակարգի մասին, հարցեր են ծագում: Վանո Սիրադեղյանին նշանակել էիք նախարար, իսկ նա 52 միլպետի հրավիրել էր խորհրդակցության ու ասել` այսքան գումար բերեք: Միլպետը պիտի գնար գողից, ավազակից փող բերեր:
ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Պատերազմի ժամանակ:
ԳԱՌՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ- Երբ ուզում է` լինի: Ես, որպես կոլեգիայի անդամ, ասում էի` կառավարությունը թող պարտատոմսեր թողարկի, միլպետին կանչենք, ասենք` տար 5 միլիոնի պարտատոմսը բաժանիր ժողովրդին:
ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՔՈՉԱՐՅԱՆ- Ճիշտ ելք եք առաջարկել, բայց այդքան ժամանակ չկար, պատերազմը չէր սպասում:
ԳԱՌՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ- Եկեք այդքան չիդեալականացնենք իրավիճակը: Երբ 1994-1995-ից ՀՀՇ-ում գնաց իշխանության կռիվը, մենք լրիվ շեղվեցինք, մեծ գաղափարը, առանձին դեպքերում լավագույն կառավարման համակարգերը վերածվեցին նեղ անձնական շահերի սպասարկման` պաշտոնի, մանդատի, հարստացման: Զանգվածային կոռուպցիայի սկիզբը դրվել է այդ ժամանակ, երբ շարժումը դարձավ մեկ` իշխող կուսակցություն: Ես ընդհանրապես այսօր դեմ եմ որևէ կուսակցության առաջ գալուն: Այսօր պահն է համախմբվելու, կենտրոնանալու ժողովրդի կարևորագույն խնդիրների շուրջ: Ես կարող եմ տասնյակ չափորոշիչներ բերել, երբ ազգային անվտանգության խնդիրը մազից էր կախված, կար Արցախի պաշտպանվածության հարց, Հայաստանի պաշտպանվածության, կար տնտեսություն, այսօր բոլոր այդ խնդիրները կան, բայց չկա տնտեսություն, կա արտագաղթ, ու կան բազում կուսակցություններ: Ո՞րն է ելքը: Աշոտ Մանուչարյանը շատ ճիշտ է ասում` «Ղարաբաղ» կոմիտեն, Հայոց համազգային շարժումը չպետք է կուսակցություն դառնային, պետք է մնային ժողովրդի հետ:
ԳԱՌՆԻԿ ԻՍԱԳՈՒԼՅԱՆ- Աշոտ Մանուչարյանը ճիշտ է ասում, բայց ես ոչ մի կերպ չեմ կարողանում պատկերացնել: «Ղարաբաղ» կոմիտեն յոթ անդամ ուներ, որոնցից երեքը պատահական էին հայտնվել: Իգոր Մուրադյան, Մանվել Սարգսյան` սկիզբը հիշում եք, հետո եկան կոմիտեի տղաները, նրանց հարթակից վտարեցին, համարյա թե ազգի դավաճան հռչակեցին: Աշոտ Մանուչարյանն էր, որ մանդատից հրաժարվեց, բայց պետություն էր` օրենսդիր մարմին պիտի ունենար, գործադիր իշխանություն պիտի լիներ, ո՞վ պիտի ղեկավարեր: Անհնար է պատկերացնել, թե շարժումն ինչպե՞ս պիտի ղեկավարեր:
ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Ժողովրդի ինքնակազմակերպման համակարգը ես չեմ հորինել: Մահաթմա Գանդին հնդիկ ժողովրդին այդպես տարավ անկախության:
ԳԱՌՆԻԿ ԻՍԱԳՈՒԼՅԱՆ- Այո, բայց երբ Հնդկաստանն անկախություն ձեռք բերեց Մեծ Բրիտանիայից, ինքնակազմակերպումը չմնաց, պետություն դարձավ:
ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Սխալ արեց, որ չմնաց: Հիմա այլ վիճակ է: Հիմա որևէ մտածող մարդ համաձայն չէ, որ իր փոխարեն ուրիշը որոշում կայացնի: Ես չեմ ասում, Բժեզինսկին է ասում:
ԳԱՌՆԻԿ ԻՍԱԳՈՒԼՅԱՆ- Իրանը մտածեց մի մոդել, որտեղ հոգևոր առաջնորդն այսօր ամեն ինչ է որոշում` և նախագահը կարող է սխալվել, և խորհրդարանը, և սահմանադրական խորհուրդը, հոգևոր առաջնորդն է վերջնական որոշումն ընդունում: Բայց նա շատ հազվադեպ է միջամտում: Այսօր հրաշալի աշխատում է Իսրայելի մոդելը: Մենք պիտի մեր մոդելը գտնեինք: Ղարաբաղյան շարժման մոդելն ամենաճիշտն էր այդ փուլի համար: Մենք չկարողացանք այնպես անել, որ ժողովուրդը պահպանի իր իշխանությունը, որ ընտրությունից ընտրություն իր քվեի միջոցով պիտի իրականացներ: Մենք այդ իրավունքը խլեցինք ժողովրդից: Երբ ձևավորվում էր Հանրային խորհուրդը, որով ես էի զբաղվում, բոլորովին այլ իմաստ ուներ, Վազգեն Մանուկյանը եկավ և մի կողմ դրեց հաստատված կանոնադրությունն ու այլ ճանապարհով գնաց: «Ժառանգությունը» վաղը ինչ-որ հաջողության հասնի, մյուս օրը կպարզվի` հանրապետական պատգամավոր չկա, բոլորը ժառանգական են: Սա ի՞նչ է նշանակում: Որ իսկապես ժողովուրդն իր իշխանության իրացման ժամանակ չի տվել մանդատ նրանց, ովքեր այդ վազքը կարող են կատարել: Նախ երկիրը բերենք մի վիճակի, որտեղ ժողովրդի խոսքն արժեք ունենա: Շատ ճիշտ է, որ ՀՀՇ-ն որպես կուսակցություն լուծարվում է: Ես եղել եմ ՀՀՇ-ի անդամ, բայց չեմ եղել ՀՀՇ կուսակցության անդամ: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը շատ ճիշտ խնդիր լուծեց, հարկավոր էր այդ բեռը վերցնել ՀՀՇ կուսակցության ուսերից, շարժումը շատ բան տվեց բոլոր կուսակցություններին էլ: ՀԱԿ-ը կուսակցություն պիտի դառնա՞ր, թե՞ ոչ: Այո, անպայման, նորից նույն բեռը կա: 2008-ի շարժման բեռը, թեպետ 88-ի թափն ու հզորությունը չուներ: Մի կրակոցով խփվում է երկու նապաստակ` շարժումը փրկվում է որպես շարժում, ՀՀՇ-ն էլ դառնում է ՀԱԿ, որ ասոցիացիան այն շարժման հետ վերանա: Մենք հայոց իրականության համար դեռ չենք գտել այն մոդելը, որ ամենալավը կաշխատի: Հավատացեք` հայերի պես իրավունք սիրող ժողովուրդ չկա, հանդուրժող, ներող ժողովուրդ չկա: Թույլ տանք, որ ժողովուրդն իր լավ հատկանիշները կենսագործի: Եկեք վերացնենք այն բացասական երևույթները, որ ամեն ընտրությունից հետո մտնում են Հայաստան: Վերադառնանք այն ժամանակներին, երբ ժողովուրդն արժեք էր: Հետո ընտրենք Հայաստանի համար մի մոդել, որը կաշխատի, որի դեպքում հնարավոր չի լինի ժողովրդից իր իշխանությունը խլել: Մնացած հարցերը լուծելի են: ՀՀՇ-ն իր դերը կատարել է պետության առաջ: Հիմա 1991 թ. նախագահական ընտրությունները կասկածի տակ են դնում, ես եղել եմ դաշնակցական, նախագահի թեկնածու Սոս Սարգսյանի վստահված անձը, ես տեսել եմ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հաղթանակը: Չի կարելի ամեն ինչ իրեն հարմարեցնել:
ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՔՈՉԱՐՅԱՆ- ՀՀՇ-ն կուսակցություն դարձավ, որովհետև այդպես որոշեց «Ղարաբաղ» կոմիտեն, բազմակուսակցական համակարգի ճանապարհ ընտրած երկրում իշխող ուժը պիտի իր կուսակցությունը ձևավորեր, բնականաբար: Կուսակցության ստեղծումով շարժումը նեղացա՞վ: Իհարկե: Ինչպե՞ս պիտի համակարգ ձևավորվեր, եթե ոչ կուսակցությունների միջոցով: Շարժման կառավարման մոդելը տեսել ենք` գերմոբիլիզացիա, որի արդյունքները տեսել ենք պատերազմի դաշտում: Բայց պետությունն իր տրամաբանությունն ունի: ՀՀՇ-ի կառավարման և՛ լավն ենք տեսել, և՛ վատը: Այո, Վանո Սիրադեղյանը ոստիկանության միջոցով փող է հավաքել: Ես եղել եմ պաշտպանության նախարարի առաջին տեղակալ և վստահաբար ասում եմ` այդ գումարը ծախսվել է նպատակային: Ճի՞շտ էր այդ ձևը: Համաձայն եմ, որ ոչ: Բայց միջոցներ հայթայթելն այն ժամանակ բարդ էր, Վանո Սիրադեղյանը կարողանում էր դա անել: Տեսեք` ընտրությունից ընտրություն ինչքան է փոխվում դեպի վատը, կարո՞ղ ենք ասել, որ գործող համակարգը առաջընթաց չի ապահովում: Այո: Որովհետև իշխանությունն իր ձեռքում կուտակած քաղաքական ուժը, ունենալով ուժային լծակներ, անընդհատ պահում է իշխանությունը, որը կամ ներսից կփտի, կամ ներսում իշխանության փոխանցման խնդիր կծագի: Այսօր համակարգը դինամիկ փոփոխությունների հնարավորություն չի տալիս: Դա խնդիր է, որ ուզի, թե չուզի` գործող իշխանությունը պիտի գիտակցի, որ հասարակությունը իր պատկերացումներում մնացել է այն համախմբվածությամբ, ինչ տեսել ենք 90-ական թվերին: Հասարակությունը մի կողմում է, կուսակցություններն իրենց շահերով, իշխանական կուսակցությունն իր շահերով` այլ: Այսինքն` այսօր չենք կարող ասել 500000 ժառանգական են ձայն տվել Րաֆֆի Հովհաննիսյանին, ոչ, դա մեր հասարակության ընդդիմադիր հատվածն է, իրական թվերով` հասարակության մեծամասնությունը, իշխանությունը թող մտածի` ինչո՞ւ է այդպես: Իշխանությունը պահելը գերխնդիր չպիտի լինի: Ճիշտ համակարգ ընտրելու հնարավորություն պետք է ստեղծվի: Ո՞վ է նախաձեռնելու այդ գործընթացը: Իշխանությունը պարտադրված է անել, որովհետև ամբողջ հարվածն իրեն է ուղղվում: Ինչո՞ւ է ժողովուրդը կուսակցությունից կուսակցություն գնում, որովհետև այսօր դա բիզնես-նախագիծ է դարձել, պաշտոն ստանալու միջոց` նյութապաշտությունն է առաջնորդում, ոչ թե պետականաշինության գաղափարը: Ընտրակաշառք չվերցնողն այսօր աշխատանքը կորցնելու առաջ է կանգնում: Ընտրամատյանները ստուգվում են` ով չի գնացել ընտրությունների, հարվածի տակ է ընկնում: Աղետալի է լինելու, եթե լուծումներ չգտնվեն: Անտարբերությունը պետության նկատմամբ, արտագաղթն այնքան են մեծանալու, որ արցախյան պատերազմի ընթացքում մեր հիմնական ձեռքբերումները կարող ենք արագ կորցնել:
ՍՏԵՓԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ- Աշխարհում կառավարման տարբեր ձևեր կան, ընտրությունները ձևերից մեկն է, երկրորդը ներկայացուցչականն է, երբ հասարակությունն ընտրում է իր ներկայացուցիչներին, նրանք էլ խորհրդարանում պաշտպանում են իր շահերը: ՈՒղղակի դեմոկրատիան ամենալավն է` դու ոչ մեկին չես տալիս քո մանդատը, ամեն հարցի համար հավաքվում ես մի տեղ ու որոշում ես ընդունում: Ես համոզված եմ, որ խնդիրները մեզ մոտ առաջանում են, որովհետև մենք չենք ուզում կամ չենք կարողանում ընտրություններ անցկացնել: Շատ հարցերի պատասխաններ մենք կստանայինք, եթե 1991 թ. հետո գոնե մեկ անգամ նորմալ նախագահական ընտրություններ անցկացնեինք: Լավ էլ կձևավորվի բազմակուսակցական համակարգը, եթե նորմալ ընտրություններ լինեն: Մի քանի նորմալ ընտրություններով դու քաղաքական դաշտդ կձևավորես: Չհավաքված ձայներով իշխող կուսակցության պարագայում այսօրվա ծանր իրավիճակը կլինի:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ինչո՞վ եք բացատրում, որ ամեն տարի մայիսին կամ ընտրությունների շրջանում Արկադի Տեր-Թադևոսյանը, որ պատիվ է ունեցել Շուշին ազատագրել իբրև հրամանատար, հայտարարում է, որ ինքը համարյա թե մենակ է մտահղացել, որոշել ու գրավել` հակառակ բոլորին: Խնդիրը գուցե այնքան էլ ռազմական չէ, որքան բարոյական ու իրավական: Որքանո՞վ է բարոյական հասարակությունը, որ հանգիստ ընդունում է բացարձակ անհեթեթությունը:
ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ- Ես չեմ ուզում կոնկրետ որևէ հրամանատարի անդրադառնալ, հրամանատարներ շատ ենք ունեցել: Նրանք կարող են քաղաքականությանը տեղյակ չլինել, ինձ ոչ այնքան հետաքրքրում է կոնկրետ հրամանատարի ճիշտ թե սխալ հայտարարությունը, որքան խնդիրը` նպատակամղված մեր հաղթանակի քաղաքական գիծն անջատվում է ռազմականից: Ռազմականը համարվում է հոյակապ, քաղաքականը` լրիվ հակառակը: Երբ մենք բաժանվեցինք կուսակցությունների ու սկսեցինք իրար ուտել, այդ պահից ում մտքով ինչ անցել է, վերագրել է ամբողջականությանը: Պատերազմում մենք հաղթել ենք մեր ամբողջականության մեջ, և մեր այսօրվա մտածելակերպը տարածել այն ժամանակի վրա չի կարելի: Քաղաքական մասը, որը տարբեր պատճառներով հայտնի չէ ու երկար ժամանակ չի էլ լինի, ամենափայլուն մասն է եղել պատերազմի: Հայաստանն այդ ժամանակ շատ արդյունավետ արտաքին քաղաքականություն էր վարում: Երկրորդը շատ ավելի տխուր է` մեր լրատվամիջոցները կենտրոնացված են մեկ համակարգի ձեռքում, որը ազգային նկարագիր համարյա չունի: Այդ նկարագիրը բնորոշվում է օրվա իշխանության հակառակորդների դեմ աշխատելու մոլուցքով: Իրականում աշխարհակալ ուժերը, որ մոլորակով մեկ տեղեկատվական համակարգերը կենտրոնացնում են իրենց ձեռքում, օգտագործում են որպես քայքայիչ գործիք Հայաստանի Հանրապետության դեմ: Ինձ չի հետաքրքրում` ով ինչ ասաց, ինձ հետաքրքրում է` ինչպես է լինում, որ այդ ասելու պահին 12 հեռուստաալիք անհրաժեշտ պահին անհրաժեշտ տեղում են լինում և իրականացնում են քայքայիչ գործողություն ընդդեմ հանրապետության: Սա հարցերի հարցն է, որի պատասխանը մենք պետք է տանք:
ԳԱՌՆԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ- Աշոտ Մանուչարյանի հետ բացարձակ համաձայն եմ: Ես հարգանքով եմ վերաբերվում մեր բոլոր ազգային հերոսներին, զինվորականներին ու հրամանատարներին, բայց նրանք, ովքեր անկախ իրենց անցյալից, կոչումներից, փորձում են հավատացնել, որ զինվորականն ինքնուրույն, լոկալ քայլեր է արել, որը բերել է Շուշիի ազատագրման ու Արցախյան պատերազմի հաղթանակի, չարաչար սխալվում են: Եթե չլինեին պետական համակարգ, պետական ծրագրավորում և պետական-քաղաքական կառավարում, հաղթանակ չէր լինի: Նրանք, ովքեր նման փորձեր են անում, լուրջ խոչընդոտներ են առաջացնում մեր երկրի, մեր բանակի հզորացման համար: Նմանատիպ մարդկանց պետք է ուղարկել հոգեբուժարան` ստուգման: Ճիշտ է Աշոտ Մանուչարյանը, որ հարց է բարձրացնում, թե ինչու է այդ թեման դառնում ուշադրության կենտրոն ու հետո մի շաբաթ էլ քննարկում է դեղին մամուլը:
ԳԱՌՆԻԿ ԻՍԱԳՈՒԼՅԱՆ- Ճակատագրի բերումով Շուշիի ազատագրման օրերին` մայիսի 7-9-ին ես եղել եմ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում: Հայաստանի նախագահը պետք է հանդիպեր Ադրբեջանի նախագահի հետ` Իրանի նախագահի միջնորդությամբ: Շատ ցավալի է, որ շատերն այսօր ուզում են Շուշիի ազատագրումը վերագրել միայն իրենց կամ ասել, թե ինչ-ինչ մարդիկ տեղյակ չէին: Կարող է` Արկադի Տեր-Թադևոսյանը բոլորովին չիմանար էլ, թե ով է տեղյակ, ով տեղյակ չէ: Չեմ կարող ամեն ինչ ասել, բայց ես վկա եմ եղել, որ Թեհրանից Լևոն Տեր-Պետրոսյանը խոսում էր Վազգեն Սարգսյանի հետ: Իսկ մենք այդ մասին իմացել ենք շատ ավելի վաղ` դեռ օդանավակայանում, երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը բոլորիս հավաքեց ու ասաց` իրադարձություններ կան, որոնց մասին չպիտի խոսենք մինչև որոշակի պահ: Ամբողջ ժողովուրդն է հաղթել այդ պատերազմում` հանրապետության նախագահից սկսած մինչև վերջին մարդը:

ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՔՈՉԱՐՅԱՆ- Պիտի հիշեցնեմ, որ ես այդ ժամանակ եղել եմ պաշտպանության նախարարի առաջին տեղակալ: Պիտի նաև հիշեցնեմ, որ առանց քաղաքական որոշման նման հարցեր չեն լուծվում: Եթե ասում ենք, որ քաղաքական իշխանությունը տեղյակ չէ, ուրեմն ընդունում ենք, որ Վազգեն Սարգսյանն էլ տեղյակ չէր, առանց պաշտպանության նախարարի կարևոր ռազմավարական նշանակության քաղա՞ք է գրավվում: Այդպես չէր ու այդպես չէր կարող լինել: Շուշիի ազատագրումը լուրջ ծրագրված, ռազմական ու քաղաքական բոլոր ռիսկերը հաշվարկված, անվտանգության ռիսկերի գնահատման արդյունքում կայացված որոշում էր: Ստեփանակերտի գնդակոծումները պետք էր դադարեցնել: Այդ հաղթանակը մեր անկախ պետականության ուժն էր ցույց տալիս, մենք պարտիզանական երկիր չենք եղել: Ես համաձայն եմ, որ հարգարժան Արկադի Իվանիչը պարտավոր էլ չէր իմանալ, թե քաղաքական իշխանություններն ինչ քայլեր են ձեռնարկում, այդ մասին պիտի իմանար ՀՀ պաշտպանության նախարարը: Ղարաբաղը դեռ չուներ բանակի ռազմական կառավարման համակարգ, ֆիդայականությունից նոր էին անցնում կենտրոնացված կառավարման, բայց Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունն ուղեղային կենտրոնն էր այդ գործողության, և գեներալ Դալիբալթայանն էր հիմնական պատասխանատուն: Այդ թվականներին մեր պետականությունն ուներ բացառիկ միասնական կառավարում: Արկադի Տեր-Թադևոսյանն ուղղակի կտրված էր և պետք է կտրված լիներ քաղաքական որոշումների ընդունումից: Ճիշտ է ասված, որ զինվորականը քաղաքականությամբ չպետք է զբաղվի:
ՍՏԵՓԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ- Համաձայն եմ պարոն Քոչարյանի հետ, որ զինվորականները քաղաքականությամբ չպետք է զբաղվեն, տարանջատումը պետք է լինի` ռազմական ու քաղաքական իշխանության: Այո, Արկադի Տեր-Թադևոսյանը պարտավոր էլ չէր իմանալ քաղաքական որոշման մասին: Նա զինվորական էր` հրաման էր ստացել, պիտի կատարեր: Շատ կարևոր թեմա է տեղեկատվական պատերազմը: Մի քանի օր առաջ մեծ կոնֆերանս անցկացվեց Հայաստանում` ընտրությունների, թեկնածուների, նրանց ծրագրերի, ընդհանուր իրավիճակի մասին: Յոթ զեկուցողներ էինք, ամեն մեկս ներկայացրինք մեր ոլորտի գնահատականները, հարցեր-պատասխաններ, ամենահետաքրքիրը միջազգային փորձագետների գնահատականն էր. նրանք ասացին` մեր աշխատանքը դաշտն ուսումնասիրելն է, երկար ժամանակ այդ գործին ենք, բայց այն մտքերը, որ դուք արտահայտեցիք, ոչ մի տեղ չենք լսել, չենք հասկանում` ինչո՞ւ այդ տեսակետները չեն արտահայտվում ձեր հեռուստաալիքներով, միտումնավո՞ր: Միտումնավո՞ր եք աշխարհին ցույց տալիս, որ հայ ժողովուրդն ինտելեկտուալ ներուժ չունի, հեռահար քաղաքականությո՞ւն է, պահում եք ձեր ներուժը ինչ-որ նպատակով ու ասպարեզ եք նետում տհասների՞ն: Եթե այդ մակարդակով քննարկում կարող եք վարել, ինչո՞ւ ձեր եթերը անկապ շոուներով է լցված, կարծես ժողովրդին ձեռ առնեք: Պատկերացնո՞ւմ եք` սփյուռքում նայում են` ինչպես է մի կին իր 89 հագուստներն ու 189 կոշիկները գովում, ու ի՞նչ են մտածում: Կամ` անձայն-անտեսք-աներգացանկ երգիչները: Եթերում շոու պետք է լինի, բայց այս որակի՞: Մենք իսպառ մոռացել ենք տեղեկատվական անվտանգության մասին: Ամեն օր տեղեկություն ենք տալիս` ադրբեջանցիներն այս արեցին, այն արեցին, ստուգում ենք` սուտ է, բայց հասարակությունն ինչպես է ընկալում, ինչպես է արձագանքում: Մտածել է պետք:

Երբ, ճիշտ ներկայացման համար, ես փորձեցի իմ զրուցակիցներից պարզել, թե ինչ են արել նրանք 88-ից առաջ և ինչով են զբաղվում հիմա, պարզվեց, որ ևս մեկ «Կլոր սեղանի» թեմա է բացվում, ուստի փոխադարձ համաձայնությամբ որոշեցինք պաշտոնների, կոչումների շրջանակից դուրս գալ` նրանք Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներ են, որ չեն կորցրել մտածելու ցանկությունն ու կարողությունը: Նրանց անուն-ազգանուններն էլ ինքնին խոսուն են: Իսկ խոսակցության թեման, բնականաբար, հնարավոր չէր սպառել ոչ կլոր, ոչ էլ ոչ այնքան կլոր սեղանի շուրջը: Ես շատ եմ ուզում, որ այս խոսակցությունը դառնա մտածելու թեմա: Ոչ միայն անցյալի մասին, այլև այսօրվա ու վաղվա:


«Կլոր սեղանը» վարեց
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Դիտվել է՝ 162572

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ