1915 թվականի ապրիլն է։ Կ.Պոլիսը արթնանում է սովորականի պես։ Հայերը առավոտ կանուխ բացում են իրենց ոսկերչական զարդերի խանութները, գործավորներին սուրճի ետևից ուղարկում, հանգիստ, ծանր ու մեծ նստում փափուկ բազմոցներին ու մատները թքոտելով թերթում առևտրի մատյանները։

Հիմք ունենալով հանրահայտ Համառուսաստանյան արտակարգ հանձնաժողովը (ՎՉԿ, ՉԵԿԱ) իր նույնքան հանրահայտ Ֆելիքս Էդմոնդովիչ Ձերժինսկիով՝ խորհրդային երկրի անվտանգային կառույցը ժամանակի մարտահրավերների թելադրանքով կառուցվածքային բազմաթիվ փոփոխություններ է ունեցել։

Խորհրդային Միության պետանվտանգության աշխատակից ԱԶԱՐԻԱ ՄՆԱՑԱԿԱՆՈՎԸ ծնվել է 1900 թվականին, Պարսկաստանի Արդեբիլ քաղաքում, գյուղատնտեսական գործունեությունը մանր առևտրայինին համատեղած պարսկահպատակ Հայրապետի ընտանիքում:

Ռուսաստանը հարյուր տարի առաջ, ի վնաս Ադրբեջանի, լավություն է արել Հայաստանին, Արևմուտքի նպատակն է շտկել եղածը՝ հօգուտ տարածաշրջանում իրենց դաշնակից Ադրբեջանի:

Մօտաւորապէս ժամը երկուսն էր, երբ բուֆէտին մօտեցաւ մի կառք, որից իջան երկու ռուս ինժեներներ ու Թիֆլիսին յայտնի կուրտիզան գեղեցկուհի Ս. Գօրնիկովան: Այդ բարձրահասակ, սև թաւիշէ երկար շլէյֆով, սև զգեստ հագած, շքեղ մազերը փոքրիկ սև գլխարկի տակ ճաշակով կահաւորած փայլուն կինը, որի ետևից ընկած էր ամբողջ Թիֆլիսը, իր թզուկ կավալէր ինժեներների ուղեկցութեամբ անցաւ մեր սեղանի մօտ, զննեց մեզ իր լօռնէտով և յետոյ դիմեց իր ուղեկցողներին՝ ասելով. "Այստեղը անյարմար է նրանց քէֆի համար, որին կը խանգարեն այստեղ նստող արմեաշկաները":

1956 թ. ԽՍՀՄ զինված ուժերը պետք է զորավարժություններ անցկացնեին Ադրբեջանում։ Այդ նպատակով Կիրովաբադ էին ժամանել զորավարներ Հ. Բաղրամյանը և Վ. Չույկովը։

Թիֆլիսի նշանավոր (եթե ոչ՝ ամենանշանավոր) տոհմերից մեկը Բեյբությաններն էին։ Նրանք պարսկաբնակ էին ու զինվորականներ, որոնք ծառայել էին պարսից, հետագայում վրաց ու ռուսաց բանակներում։ Նրանց նախահայր Ասլանը (որին թիֆլիսցիք կնքեցին Խոջա՝ հարուստ, մեծատուն, մականվամբ) Պարսկաստանից գաղթում է Թիֆլիս և քաղաքից դուրս՝ Հավլաբար արվարձանի մոտ եղած գերեզմանատան մոտ, 1655 թ․ կառուցում է Ս․ Աստվածածին եկեղեցին։ Հիմնողի անունով այն կոչվում է Խոջայի վանք՝ Խոջիվանք:

Սա էլ օտարն է վկայում: Գուցե ոմանք նեղսրտեն, թե ինչու՛ ես մեզ տանջում, չէ՞ որ այն ժամանակ նիկոլ չկար: Սխալվում եք. Երևանում լիքը նիկոլ կար, իսկ Շուշիում՝ շնից շատ արայիկ: Բայց... Սյունիքում Անդրանի՛կը կար:

«Թիւրքահայոց ազատութեան դատը՝ դատն էր համայն Հայութեան, ազգային իդէալը հաւասարապէս բոցավառում էր ազգի երեք հատուածը եւ ազատագրական շարժման առաջին ծիծեռնակները գալիս - էին երեք տարբեր հատուածներից՝ կազմելու համար մէկ Ուխտ, մէկ անբաժան գերդաստան․․․ Արագ-արագ ծաւալւում, ճիւղաւորւում էր նորածին կազմակերպութիւնը – Հ․ Յ․ Դաշնակցութիւն - որ կոչուած էր համադրելու մէկ հզօր ներդաշնակ հոսանքի մէջ բոլոր ըմբոստ շարժումները, հայ ռազմական կորովի ցիրուցան արտայայտութիւնները, որ ծագում էին թիւրքական ռեժիմի տակ հայրենիքի այլ եւ այլ կէտերում․․․

Տարածաշրջանում հայության հեգեմոնիայի ավարտը ակնհայտ էր արդեն 1820-ականներին, բայց ամբողջությամբ այն ավարտվեց 1914-15թ.թ., երբ միլիարդատեր և տարածաշրջանի ամենահարուստ ու ազդեցիկ ժողովուրդը նախընտրեց ցեղասպանվել, բայց չֆինանսավորել զինված պայքարը: