Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նախատեսում է մայիսի 9-ին առաջին անգամ այցելել Սպիտակ տուն նախագահ Ջո Բայդենի պաշտոնավարումից հետո: Սա նշանակում է, որ վերականգնվում են այս երկրների ռազմական կապերը: Թուրքիայի կողմից ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցության հաստատումից հետո Վաշինգտոնը 23 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիր է ստորագրել՝ ամերիկյան արտադրության F-16 մարտական ինքնաթիռներ, հրթիռներ և ռումբեր Անկարային վաճառելու համար:                
 

Լևոն-Կարապետ Պալճեան Մուսա լերան հայերը Ֆրանց Վերֆէլի վէպին մէջ

Լևոն-Կարապետ Պալճեան Մուսա լերան հայերը Ֆրանց Վերֆէլի վէպին մէջ
12.04.2019 | 02:34

Համաշխարհային համբաւ ունեցող վիեննացի գրագէտ Ֆրանց Վերֆէլ 1933-ին հրատարակեց իր վէպերու գլուխ գործոցը՝ «Մուսա լերան քառասուն օրերը»:
Հեղինակին մասին մենք՝ հայերս, շատ բան չենք գիտեր: Գիտենք, սակայն, թէ ան մեծ, անզուգական ծառայութիւն մը մատոյց հայ ժողովուրդին: Ծառայութիւն մը, որուն համար հայ ժողովուրդը երբեք պիտի չկրնայ հաւասար չափով մը իր երախտագիտութիւնը յայտնել այս մեծ մարդուն՝ Ֆրանց Վերֆէլին:


Մեծ եղեռնի մասին ոչինչ ունինք նոյնքան արժէքաւոր, ինչքան այս վէպը: Զարմանալի է և սակայն իրական, թէ մեր գրագէտները և բանաստեղծները, որոնցմէ ոմանք նոյնիսկ ապրած են այդ տարագրութեան սև օրերը, ցարդ չեն կրցած տալ պատկերը այն ողբերգութեան, զոր ապրեցաւ մեր ժողովուրդը:
Չիշդ է, մեր յետպատերազմեան գրականութիւնը լեցուն է յիշողութիւններով, նկարագրութիւններով, և սակայն անկեղծ ըլլալու համար պէտք է խոստովանինք, թէ անոնք ոչ մէկ մնայուն արժէք կը ներկայացնեն:
Որովհետև միայն արուեստը կրնայ դէպք մը անմահացնել:
Որովհետև միայն արուեստը յաւիտենական կենդանութեան գաղտնիքը գիտէ:
Որովհետև միայն արուեստը կրնայ տալ ճշմարիտը և իրականը, աւելի իրական, քան թէ ինքը իրականութիւնը:
Մենք, այո՛, Մեծ եղեռնի մասին ունինք բազմաթիւ յիշողութիւններ, պաշտօնական փաստաթուղթեր, օտար վկայութիւններ, և սակայն այդ բոլորը կը տժգունին այն կենդանի գործին առաջ, որպիսին է Ֆրանց Վերֆէլի ստեղծագործութիւնը:


Ֆրանց Վերֆէլի հայերը յաւէտ պիտի ապրին աշխարհի գիտակցութեան մէջ, անկախ յետ այսու պատահելիքներէն: Եւ թող զարմանալի չթուի, եթէ ըսենք, որ գուցէ օր մըն ալ գայ, երբ հայն ու թուրքը հաւասար յափշտակութեամբ կարդան այս վէպը, ողբալով իրենց նախահայրերու ճակատագիրը, որ թէև նոյն հողէն շինուած մարդեր՝ չեն ճանչցեր զիրար ու փոխանակ իրար սիրելու և Աստուծոյ՝ իրենց պարգևած կեանքը իմաստուն և գեղեցիկ կերպով ապրելու, անոնք ատեր են իրար ու մէկը փորձեր է միւսին հոգիին լոյսը մարել և անոր արիւնն ալ քամել:
Մեծ է արուեստի ուժը: Օ՜, եթէ մարդկութեան և պետութեանց ղեկավարները դաստիարակուած ըլլային արուեստի բարձր հասկացողութեամբը, գուցէ մեր ճակատագիրն ալ տարբեր ըլլար:
Եւ սակայն այդ օրը պիտի գայ: Մարդկայնօրէն դատելով, ան պէտք է որ գայ, քանի որ մարդկային անհրաժեշտութիւն մըն է:

այաստան 1915-ին:
Հայ աշխարհի մէջ՝ գաղթ, սով, մահ:
Հայը զոհն է: Թուրքը՝ դահիճը:
Քաղաքակիրթ աշխարհը՝ հանդիսատես:
Պատմութիւնը՝ դատաւոր:
Իսկ Աստուած ո՞վ գիտէ ի՞նչ կը խորհի:
Հայ ժողովուրդը պէտք է մեռնի: Այս է պատգամը ուժեղին: ՈՒ ան՝ ջլատուած, անդամալուծուած և առանց ուժի, գլուխը կը խոնարհէ ճակատագրին առաջ ու ճամբայ կ՛ելլէ դէպի մահ:
Պէտք է մեռնիլ: Սակայն ինչպէ՞ս մեռնիլ: Ահա հարցում մը, որ կը բռնկի հոս, հոն ու ամէն տեղ:
Շապին-Գարահիսարի, Ուրֆայի, Վանի և Մուսա լերան եօթը գիւղերուն մէջ կը թնդայ այս հարցումը ու կը փոթորկէ բոլոր հոգիները՝ արևելքցիի համբերատար և ճակատագրապաշտ հոգիները:
Մուսա լերան ստորոտը գտնուող եօթը գիւղերուն աւելի քան հինգ հազար հայերը հաւաքուած են Եօղուն Օլուքի մէջ, Գաբրիէլ Բագրատեանի ամառանոցին առաջ ու իրենք իրենց հարց կուտան՝ ինչպե՞ս մեռնիլ:
-Ինչպէ՞ս մեռնիլ,- գոչեց պատուելի Արամ Թովմասեան,- ես գիտեմ թէ ինչպէս պիտի մեռնիմ: Ոչ իբրև անպաշտպան ոչխար մը, ոչ թէ Տէր Զօրի ճամբաներուն վրայ, ոչ թէ անօթի ծարաւ կամ ժանտաբոյր աղբերու մէջ, ո՛չ, ես պիտի մեռնիմ տանս սեմին վրայ, զեն ի ձեռին և Քրիստոս պիտի օգնէ ինծի, որուն խօսքը ես կը քարոզեմ: Եւ ինծի հետ պիտի մեռնի կինս և անծինն ալ անոր մեջ:


Հայ մարդուն կ՛երկրորդէ հայ ըմբոստ կնոջ ձայնը. Մայրիկ Անթառամ ծերունի բժիշկ Ալթունիի կինն է, որ ահա տիրական ոգիով մը կը գոչէ.
-Ես կին մըն եմ և հոս կը խօսիմ յանուն բոլոր կիներուն: Շատ իսկ վշտակրած եմ ես: Քանի քանի անգամներ մեռած է սիրտս: Երկար ժամանակէ ի վեր մահը ինծի համար կարևորութիւն չունի: Երբեք պիտի չսարսիմ, երբ գայ: Բայց պիտի չսուզուիմ վհատութեան մէջ, ճամբուն վրայ պիտի չսատկիմ, պիտի չփտիմ, ո՛չ, ո՛չ: Չեմ ուզեր ողջ մնալ տարագրութեան ոևէ կայանի մէջ, անպատիւ մարդասպաններու և նոյնքան անպատիւ անդիմադիր զոհերու մէջտեղ, ո՛չ, ո՛չ: Մենք կիներս չենք ուզեր այսպէս, ո՛չ, մենք՝ ոչ: ՈՒ եթէ այրերը այնքան վատ են, մենք կիներս միս մինակ պիտի պաշտպանենք մեզ և պիտի քաշուինք Մուսա լեռ… Գաբրիէլ Բագրատեանի հետ:


Արամ Թովմասեանի և Մայրիկ Անթառամի պատասխանը պատասխանն է բոլորին: Հետևաբար՝ ինքնապաշտպանութիւն, մինչև վերջին մարդը, մինչև արեան վերջին կաթիլը:
Մեռնիլ, սակայն պատիւով մեռնիլ:
Հինգ հազար հայեր, կազմակերպուած ու քիչ թէ շատ զինուած կը բարձրանան Մուսա լեռ, ուր կրցան ինքզինքնին պաշտպանել քառասուն օր, ցոյց տալով հերոսական դիմադրութիւն շատ աւելի ուժեղ և լաւ զինուած թշնամիին դէմ:
Հայերը գիտեն, որ ի վերջոյ պէտք է պարտուին, գիտեն, որ իրենց փորձածը անկարելին է, կը կռուին սակայն մոլեգնօրէն առանց իսկ տրամաբանելու, այն թաքուն հաւատքով, որ պէտք է արդարութիւնը գայ ու զիրենք փրկէ, այն կամքով, որ պէտք է յաջողին անկարելին իրականացնել:
ՈՒ ահա անգամ մը ևս ապացուցուեցաւ, որ արեամբ կարելի է հնարաւորին սահմանէն անդին անցնիլ, դէպի գերագոյն կարելիութիւններու աշխարհը և ատով ալ դէպի յաւիտենականութիւն, դէպի անմահութիւն:
Յիրաւի քառասուն օր անհաւասար կռիւէ ետք ժողովուրդը կը փրկուի: Արեան գնով կը կատարուի անիմանալին, կու գայ փրկութիւնը, իսկ հերոսներու գործը կ՛արձանագրուի պատմութեան մէջ:

Համաշխարհային գրականութեան մէջ մեծ գրագէտներէն քիչերը միայն կրցած են ժողովուրդի մը հոգին ապրեցնել իր բոլոր խորութիւններով, բարդութիւններով ու հակասութիւններով, ինչպէս Ֆ. Վերֆէլը հայ ժողովուրդի զանազան տիպարները կ՛ապրեցնէ իր վէպին մէջ: Առանց չափազանցելու կարելի է ըսել, թէ Ֆ. Վերֆէլի «Մուսա լերան քառասուն օրերը» կարդալով ինքզինքնիս աւելի լաւ կը ճանչնանք իբրև հայ: Այս տեսակէտէն մեզի՝ գաղութահայ երիտասարդութեան համար, որ այնքան կը տառապինք հոգեկան անբովանդակութենէ (հայկական իմաստով) ու այնքան անծանօթ ենք հայուն հոգիին հարազատ գոյներուն, Վերֆէլի գործը յայտնութիւն մըն է, որ մեր հոգին կը լեցնէ ու ստուգութիւն մը կու տայ անոր. մեզի համար վէպին մթնոլորտը նաև գիւտն է կորսուած ու վերագտնուած աշխարհի մը, որ հիմա ահա այնքան մտերիմ, այնքան տաք և կենդանի է մեզի համար:
Արդեօ՞ք մենք ալ այդ աշխարհի մէջ չենք, թէ այդ աշխարհն է, որ մեր մէջն է ու մենք նոյնացած անոր հետ:

Բայց ովքե՞ր են Ֆրանց Վերֆէլի հայերը:


Վէպին տիպարները սովորական մարդիկ են, սովորական հայեր: Գրեթէ անոնցմէ ոչ ոք հերոսի խառնուածք ունի: Գուցէ բացի Չաւուշ Նուրհանէն և Սարգիս Կիլիկեանէն: Վէպին մէջ ապրողները նորմալ մարդիկ են, սովորական հայեր, նոյնիսկ միջակ մարդիկ, որոնք բնականոն պայմաններու մէջ ազգային կեանքին մէջէն աննշմար պիտի անցնեին: Խաղաղ ժամանակներու մէջ «անոյշ ջուրի» ազգային գործիչները հաւանաբար պիտի կասկածէին իսկ անոնց հայրենասիրութեան և զոհաբերութեան ոգիին վրայ: Եւ սակայն այս հանդարտ, բարեպաշտ, պահպանողական ու համբերատար մարդիկ, արտաքնապէս զուրկ բացառիկ հոգեկան կարողութիւններէ, ճակատագրի մէկ ծանր պահուն գիտեն և կրնան ուժգնօրէն ցեղին հանճարը ապացուցանել և արժեցնել զայն առաւելագոյն չափով:
Անշուշտ, Ֆ. Վերֆէլ լաւ ըրած է, որ իր վէպին հերոսները զատած է սովորական հայերէ, ատով վէպն աւելի կը շահի:
Շատ աւելի դժուար է գրագէտի մը համար սովորական մարդու մեծ գործեր ընել տալ, քան թէ սկիզբէն բացառիկ և արտասովոր անհատականութիւններ զատել ու անոնց յանձնել մեծ դերեր: Առաջին ձևը շատ աւելի տաղանդ և հոգեբանի հանճար կ՛ենթադրէ, իսկ վէպը կը դառնայ աւելի կենդանի, աւելի իրական կեանքի գոյներով և ատով ալ՝ աւելի արժէքավոր:
Բայց նոյն պատճառաւ վէպին ազգային արժէքն ալ կը բարձրանայ ընթերցողի աչքին, քանի որ այդ մեծ գործերը կատարող հայերը ոչ թէ բացառիկ հայեր են, այլ սովորական հայեր, որոնց մէջ կ՛ապրին ցեղին տևական արժէքները ու ի յայտ կու գան հաւաքական վտանգի պահուն:
Կը նշանակէ, թէ օտար Վերֆէլը այդպէս է ճանչցեր հայը:


Այս պարագան մեծապէս մխիթարական է մեզի՝ նոր սերունդիս համար, որ երբեմն առիթներ ունինք կասկածելու հայուն բարոյական ուժերուն վրայ: Վերֆէլ շատ լաւ է ճանչցեր հայ մարդը: Այո՛, գրեթէ միշտ հայը կրցած է ընել անհաւատալին և անսպասելին:
Հայուն մասին ունեցած առաջին տպաւորութիւնը միշտ սխալ է: Միայն երբ գիտես անոր հոգիին խոր ծալքերը հասկնալ, այն ատեն կը համոզուիս, որ ան ընդունակ է բացառիկ բարոյական թռիչքներու: Արդարև, այս չէ՞ արդեօք գաղտնիքը հայ ազգի կեանքին: Դարեր շարունակ կեղեքուած, հալածուած, կազմալուծուած, ստրկացած, կոտորուած, ցրուած և սակայն հակառակ այս բոլորին ան կ՛ապրի և կ՛ապրի լրիւ կեանք մը, մշակութային կեանք մը՝ մտքի, զգացումի և կամեցողութեան անսպառ ու միշտ նորոգուող ուժերով:


Այո՛, բոլոր հայերը թաքուն կերպով իրենց մէջ կը կրեն իրենց ազգային հաւաքականութեան մեծ արժանիքները, ու Ֆ. Վերֆէլ իր վէպին մէջ այդ է, որ կ՛ապացուցանէ աշխարհին:

Այս քանի մը խորհրդածութիւններուն նպատակը չէր Վերֆէլի գործը քննել արուեստի տեսակէտէն, այլ մեր նպատակն էր ճանչնալ հայերը այնպէս, ինչպէս ապրեցան Մուսա լերան վրայ:
Մենք՝ հայերս, մեր նախնիքներով հպարտ ըլլալու բազմաթիւ զօրաւոր պատճառներ ունինք սկսեալ նախաքրիստոնէական շրջանէն մինչև մեր օրերը: ՈՒ առանց վարանումի մեր հպարտութեան կոթողներէն մին պէտք է նկատենք նաև Մուսա լերան հայերու, ինչպէս նաև շապին-գարահիսարցիներու, ուրֆացիներու և վանեցիներու պայքարները:
Ազգ մը չ՛ապրիր միայն իր նիւթական բարիքներով, չ՛ապրիր միայն իր մտքի և զգացումի արտայայտութիւններով, ինչպէս են արուեստներն ու գրականութիւնը, չ՛ապրիր միայն հանճարեղ անհատներու գործերով, այլ կ՛ապրի նաև պատուի և արժանապատուութեան զգացումներով, իր «մենքի» գիտակցութեամբ և զոհաբերութեան ոգիով, իր ազատ և հպարտ ապրելու կամքով, մէկ խօսքով՝ իր բարոյական նկարագրով:
Վերֆէլի հայերը այսպիսի հայեր են:


Ահա թէ ինչու կ՛արժէ, որ մենք ծանօթանանք անոնց, մանաւանդ որ այդ հայերը կը ներկայացնեն ոչ թէ պատահական անհատականութիւններ, այլ՝ հարազատ հայեր, որոնք իրենց մէջ կը կրեն հայ ժողովուրդի՝ դարերուն դիմացած բարոյական դիմագիծը՝ տոկուն, առողջ, վեհ ու գեղեցիկ ձևով:
Եթէ գաղութահայը, մանաւանդ երիտասարդ գաղութահայը, որուն հայկական դիմագիծը աւելի ու աւելի կ՛աղօտի, լաւ ճանչնայ բուն հայը, հարազատ հայը, մենք վստահ ենք, թէ իրեն համար յայտնութիւն մը պիտի ըլլայ ու միաժամանակ նոր իտէալ մը:
Եւ գուցէ ի տես այդ կենդանի նոր պատկերին իր մէջն ալ բան մը պիտի շարժի ու զարթնու, նոր ճառագայթ մը պիտի իջնէ հոգիին մէջ:
Ամէն մէկ գաղութահայու մէջ Գաբրիէլ Բագրատեան մը կայ:
Այդ բանը Ֆրանց Վերֆէլն է, որ մեզի կ՛ըսէ, որուն համար մենք հաւէտ երախտապարտ պիտի ըլլանք անոր:


Եվ այս վտանգի ու երկունքի օրերուն, երբ բոլոր ժողովուրդները իրենք իրենց մէջ կը փակուին և կը խորանան, ինքզինքնին կը փնտռեն՝ իրենց խորունկ արմատները գտնելու և այնտեղէն թարմ ու անմեռ ուժեր ստանալու համար, Վերֆէլ ահա մեզի կ՛ընծայէ վէպ մը, ուր մենք այդ բոլորը կը գտնենք գրեթէ պատրաստ: Կը մնայ, որ գիտնանք ճանչնալ ու արժեցնել:
Ինչ որ ալ ըսուի, ինչ որ ալ պատահի, հայ ժողովուրդը այս երկունքն ալ պիտի անցընէ ու ինչպէս միշտ, այս անգամ ալ պիտի իրականանայ «առ անիմանալին ի մեզ և վեր քան զմեզ»:
Որովհետև եթէ դժբախտութիւնը և մարտիրոսութիւնը հայ ժողովուրդի ճակատագիրն է, պէտք է լաւ գիտնանք, որ տոկալն ու յաղթահարելն ալ, ապրիլն ալ անոր ճակատագիրն է:
Այլևս ակներև է, որ հայ ժողովուրդը կոչուած է ամէն գնով ապրելու:

Այս հոդվածը գրվել է 1940 թ., և հեղինակը Բուխարեստի հայկական դպրոցի ուսուցիչ է: ՈՒսուցիչ, որին ի վերուստ վերապահված էր դառնալու Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա և ՀՀ առաջին Ազգային հերոս:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Դիտվել է՝ 5929

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ