«Մենք խրախուսում ենք կողմերի միջև խաղաղության գործընթացը և հուսով ենք հասնել կայուն խաղաղության Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև: Հարավային Կովկասում խաղաղությունը կարևոր է տարածաշրջանի բնակիչների, սևծովյան տարածաշրջանի և ընդհանրապես անդրատլանտյան անվտանգության համար»,- Բաքվում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հետ մամուլի ասուլիսում ասել է ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յենս Սթոլտենբերգը:                
 

«Երբ ար­տա­գաղ­թը դա­դա­րի, ներ­գաղ­թի դուռն էլ կբաց­վի»

«Երբ ար­տա­գաղ­թը դա­դա­րի, ներ­գաղ­թի դուռն էլ կբաց­վի»
29.11.2019 | 03:19

«Ի­րա­տե­սը» շա­րու­նա­կում է զրույ­ցը գրող ՎԱ­ՀԱԳՆ ԳՐԻ­ԳՈ­ՐՅԱ­ՆԻ հետ:

(Նախորդ մասը)

-Պա­րոն Գրի­գո­րյան, մեր երկ­րում հի­մա շատ է խոս­վում հայ­րե­նա­դարձ­վե­լու, հա­յաս­տա­նաբ­նակ դառ­նա­լու հրա­մա­յա­կա­նի մա­սին: Որ­քա­նո՞վ է ի­րա­տե­սա­կան այդ ծրա­գի­րը։ Ինչ­պի­սի՞ պայ­ման­ներ պի­տի ստեղծ­վեն, որ հա­յը թող­նի դր­սում իր ստեղ­ծած հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը և գա ապ­րե­լու հա­րե­նի­քում։
-Բարդ հարց է, միայն հայ­րե­նա­սի­րա­կան նկր­տում­նե­րով չլուծ­վող։ Ինչ­քա՜ն պի­տի զար­գա­նա Հա­յաս­տա­նը, որ­պես­զի գրա­վիչ լի­նի ոչ միայն որ­պես հայ­րե­նի հող, այլև որ­պես կե­ցու­թյան ու գոր­ծու­նեու­թյան վայր։ Դժ­վար խն­դիր է: Գու­ցե՝ ոչ անհ­նա­րին, բայց դժ­վար։ Նաև չմո­ռա­նանք, որ սփյուռ­քը ոչ հեշտ ժա­մա­նակ­ներ է ապ­րում։ Հա­յա­պահ­պա­նու­թյան ի­մաս­տով։ Խոսքս դա­սա­կան սփյուռ­քի մա­սին է։ 1988-ին Փա­րի­զում ա­կա­նա­տես եմ ե­ղել վեր­ջին հայ­կա­կան դպ­րո­ցի փակ­մա­նը: Կա­հի­րեում հայ­կա­կան դպ­րոց եմ մտել, որ­տեղ դա­սա­րան­նե­րում ըն­դա­մե­նը մի քա­նի ա­շա­կերտ կար, իսկ մի դա­սա­րա­նում էլ՝ միայն մե­կը։ Սպա­հա­նում տե­սել եմ փակ դռ­նե­րով տաս­նյակ հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ ու դպ­րոց­ներ: Այ­սինքն՝ հա­յու­թյան նոր սե­րունդ­նե­րը, կա­մա թե ա­կա­մա, կտր­ված են հայ­կա­կան կր­թու­թյու­նից՝ հայ­կա­կա­նու­թյու­նից։ Եվ ո­չինչ չես կա­րող ա­նել, քան­զի հի­մա միջ­նա­դար չէ, երբ օ­տա­րու­թյան մեջ էլ հնա­րա­վոր էր հա­մայն­քա­յին կյան­քով ապ­րել, ոչ էլ նույ­նիսկ 20-րդ դա­րի ա­ռա­ջին կեսն է։ Այս­պի­սին է վի­ճա­կը իր ա­վան­դույթ­ներն ու դա­րե­րի պատ­մու­թյունն ու­նե­ցող դա­սա­կան սփյուռ­քում: Սա­կայն ա­վե­լի լավ չէ կամ նույ­նիսկ ա­վե­լի վատ է ար­տա­գաղ­թի ար­դյունք հետ­խոր­հր­դա­յին սփյուռ­քում, որ­տեղ օ­տա­րու­թյան մեջ ծն­ված ա­ռա­ջին իսկ սե­րունդն է կտր­վում ար­մատ­նե­րից, քան­զի այս­տեղ բա­ցա­կա­յում են նաև հայ­կա­կա­նու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու ա­վան­դույթ­ներն ու փոր­ձը։ Տնից դուրս, դպ­րո­ցա­կան նս­տա­րա­նից սկ­սած, ե­րե­խա­յի լե­զուն տվյալ երկ­րի լե­զուն է, ըն­կեր­նե­րը, շր­ջա­պա­տը, սո­վո­րու­թյուն­ներն ու նա­խա­սի­րու­թյուն­նե­րը՝ այդ երկ­րի ժո­ղովր­դի­նը։ Դժ­վար է պատ­կե­րաց­նել, որ այս ե­րե­խա­նե­րը՝ օ­տա­րու­թյան մեջ մե­ծա­ցած, այս­պես թե այն­պես այդ ի­րա­կա­նու­թյանն ին­տեգր­ված, ի­րենց գործն ու տեղն այս կամ այն չա­փով գտած, վաղն ա­մեն ինչ կթող­նեն ու Հա­յաս­տան կգան։
-Այ­սինքն՝ գործ­նա­կա­նում զանգ­վա­ծա­յին հայ­րե­նա­դար­ձու­թյու­նը ու­տո­պիս­տա­կան ժան­րի՞ց է:
-Չէի ու­զե­նա ծայ­րա­հեղ հո­ռե­տես լի­նել, բայց դժ­վար եմ պատ­կե­րաց­նում, թե գոր­ծի ու կյան­քի ինչ­պի­սի պայ­ման­ներ պի­տի ստեղծ­վեն Հա­յաս­տա­նում, որ­պես­զի ԱՄՆ-ի, Եվ­րո­պա­յի, Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յի հա­յե­րը գայ­թակղ­վեն ու ներ­գաղ­թեն։ Գու­ցե Ռու­սաս­տա­նի՞։ Բայց, միևնույն է, զանգ­վա­ծա­յին ներ­գաղթ դժ­վար է պատ­կե­րաց­նել։ Այն­պես որ, ես զանգ­վա­ծա­յին ներ­գաղ­թին կհա­կադ­րեի զանգ­վա­ծա­յին ար­տա­գաղ­թի հաղ­թա­հա­րու­մը։ Ա­մե­նա­սեղմ ժամ­կետ­նե­րում այն­պի­սի պայ­ման­ներ ստեղ­ծել, որ մար­դը չմ­տա­ծի Հա­յաս­տա­նից հե­ռա­նա­լու մա­սին։ Տա­րե­կան մի քա­նի տաս­նյակ հա­զա­րի ար­տա­գաղ­թը կան­խելն ինձ ա­վե­լի ի­րա­տե­սա­կան է թվում, քան հա­րյուր հա­զար­նե­րի ներ­գաղ­թին սպա­սե­լը։ Ընդ ո­րում՝ այս մի բա­նում հա­մոզ­ված եմ. երբ ար­տա­գաղ­թը դա­դա­րի, ներ­գաղ­թի դուռն էլ կբաց­վի։ Ի ­մի­ջի այ­լոց, «Պո­ղոս-Պետ­րո­սը» նաև այս հար­ցե­րին է առ­նչ­վում։ Մեր վեր­ջին 200 տար­վա ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի բո­վով են անց­նում հե­րոս­ներս։ Վեր­ջա­բանն էլ վեր­նագր­ված է «Ինչ­պե՞ս մեզ փր­կենք մեզ­նից»։ Ա­յո՛, մենք շատ թշ­նա­մի­ներ ենք ու­նե­ցել, բայց մեր ող­բեր­գու­թյու­նե­րի և կո­րուստ­նե­րի հա­մար ինք­ներս էլ մեղ­քի մեր բա­ժի­նը չու­նե՞նք։ Այս ա­ռու­մով նո­րից գանք ար­տա­գաղ­թին։ Խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին ով­քե՞ր էին խո­պան­չի­նե­րը։ Մի՞­թե մյուս հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում ա­մեն ինչ բար­վոք էր, և վատ էր միայն Հա­յաս­տա­նում: Բայց և այն­պես, մենք էինք գնում ար­տագ­նա սե­զո­նա­յին աշ­խա­տան­քի։ Ար­դյո՞ք սա դա­րա­վոր պե­տա­կա­նազր­կու­թյան հետևան­քը չէ՝ բնա­վո­րու­թյուն դար­ձած։ ՈՒ՞մ է պատ­կա­նում «Որ­տեղ հաց, էն­տեղ կաց» ա­սույ­թը։ Ա­հա թե ին­չից մենք պետք է ա­զատ­վենք։ Երբ Հա­յաս­տա­նը ան­կա­խու­թյուն հռ­չա­կեց, ես մտա­ծում էի՝ այ­սու­հետ ին­չի՞ մա­սին պի­տի գրեմ։ Քա­նի որ մենք ենք մեր գլ­խի տե­րը, այլևս կա­շառք ու թա­լան, խա­բեու­թյուն ու ստո­րու­թյուն չի լի­նե­լու, այ­սինքն՝ քն­նա­դա­տե­լու ոչ մի բան։ Ե­ղավ ճիշտ հա­կա­ռա­կը։ Այն­պես որ, թշ­նա­մի­նե­րից ոչ պա­կաս մենք ենք մեզ վնա­սում։ Ին­չու՞։ Թու­մա­նյա­նը շատ խիստ էր: «Մենք,- ա­սում էր,- ներ­սից ենք փչա­ցած»։ Սա հի­շա­տա­կել էի գր­քում, խմ­բագ­րիս խոր­հր­դով հա­նե­ցի։
-Ինք­նաքն­նա­դա­տա­կան շեշ­տադ­րու­մը մեղ­մաց­րի՞ք:
-Ա­յո՛, ձեռքս չգ­նաց գրիս մեջ այդ­քան հո­ռե­տես լի­նել:
-Տար­վա մեծ մա­սը Լիտ­վա­յում անց­կաց­նող գրո­ղին ինչ­պե՞ս է հա­ջող­վում այդ­քան հայ­կա­կա­նու­թյուն ամ­բա­րել իր և իր գրի մեջ:
-Նախ ա­սեմ, որ չնա­յած հա­ճա­խա­կի բա­ցա­կա­յու­թյուն­նե­րիս, ես ե­ղել ու մնում եմ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի: Իսկ կապս Լիտ­վա­յի հետ հինգ տաս­նա­մյա­կի պատ­մու­թյուն ու­նի։ 1996-ին Լիտ­վա­յի նա­խա­գա­հը լիտ­վա­կան գրա­կա­նու­թյա­նը մա­տու­ցած ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րիս հա­մար (թարգ­մա­նել էի լիտ­վա­կան գրա­կա­նու­թյան մի քա­նի նշա­նա­վոր գիրք) ինձ պատ­վա­վոր քա­ղա­քա­ցիու­թյան պես մի բան շնոր­հեց։ Թերևս սա էլ հիմք դար­ձավ, որ 2004-ին, Լիտ­վա­յում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան դես­պա­նի և հայ հա­մայն­քի նա­խա­գա­հի ա­ռա­ջար­կով, դար­ձա Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան 90-րդ տա­րե­լի­ցին ըն­դա­ռաջ կազ­մա­կերպ­վող մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի հանձ­նախմ­բի նա­խա­գահ։ Պա­տաս­խա­նա­տու ա­ռա­ջադ­րանք էր, և ես այն­քան խո­րա­ցա նյու­թի մեջ, որ ծա­վա­լուն ու­սում­նա­սի­րու­թյուն գրե­ցի լիտ­վա­կան «Ցե­ղաս­պա­նու­թյուն և դի­մադ­րու­թյուն» հան­դե­սի հա­մար, ա­պա հոդ­ված­ներ, հար­ցազ­րույց մա­մու­լում, ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը լու­սա­բա­նող լու­սան­կար­նե­րի ցու­ցադ­րու­թյուն, գր­քույկ, հա­տուկ ձեռ­նարկ Լիտ­վա­յի խոր­հր­դա­րա­նի ան­դամ­նե­րի հա­մար։ Ի­հար­կե, միայն ես չէի տք­նում, հանձ­նախմ­բի մյուս ան­դամ­նե­րը նույն­պես ակ­տիվ էին: Ար­դյուն­քում 2005-ի դեկ­տեմ­բե­րին Լիտ­վա­յի խոր­հր­դա­րա­նը, ի հե­ճուկս Թուր­քիա­յի հա­կա­քայ­լե­րի, պաշ­տո­նա­պես ճա­նա­չեց Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը:
-Եվ այ­նուա­մե­նայ­նիվ, Լիտ­վա­յում Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը ճա­նա­չե­լու հա­մար նա­խա­պատ­րաստ­ված հիմ­քեր կա­յի՞ն, թե՞ զրո­յա­կան կե­տից եք սկ­սել:
-Ո­րոշ բան մեզ­նից ա­ռաջ ար­վել էր՝ դեռևս ցե­ղաս­պա­նու­թյան 80-րդ տա­րե­լի­ցին: Կա­յին հա­յա­մետ դիր­քո­րո­շում ու­նե­ցող պատ­մա­բան­ներ, մտա­վո­րա­կան­ներ, ո­րոնք ճա­նա­չում էին մեզ, գի­տեին մեր պատ­մու­թյու­նը: Բայց քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճակ­նե­րը մեր ժա­մա­նակ­նե­րում ա­րագ են փոխ­վում, այ­սօր­վա իշ­խա­նու­թյու­նը կա­րող է մի դիր­քո­րո­շում ու­նե­նալ, վաղ­վա­նը՝ մեկ ու­րիշ: Չան­տե­սենք նաև նավ­թա­դո­լար­նե­րի շնոր­հիվ ադր­բե­ջա­նա­կան աշ­խու­ժա­ցող հա­կա­հայ քա­րոզ­չու­թյու­նը՝ ի­հար­կե եր­բեմն ան­հե­թե­թու­թյան հաս­նող: Բայց լիտ­վա­ցի ըն­թեր­ցողն ինչ­պե՞ս թա­ցը ջո­կի չո­րից։ Օ­րի­նակ՝ ան­շուշտ կա­շառ­ված մե­կը՝ լիտ­վա­ցի, գրեց, որ ի­րենց Խոր­հր­դա­րա­նի կող­մից Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը ճա­նա­չող ո­րո­շու­մը սխալ է ե­ղել, որ ճիշտ կլի­նի այն հետ կան­չել, քան­զի Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թյուն հե­քիա­թը հո­րի­նել է Թուր­քիա­յի թշ­նա­մի ԽՍՀՄ-ը: Ինձ էլ մնաց նույն թեր­թի է­ջե­րից հա­կա­դար­ձել, կար­ծում եմ այն­քան հիմ­նա­վոր, որ պատ­մա­բան-լրագ­րող կոչ­վա­ծը այլևս ծպ­տուն չհա­նեց: Հի­մա էլ ի­րա­վի­ճա­կը ա­նամպ չէ: Բա­րե­բախ­տա­բար, Հա­յաս­տա­նի ներ­կա­յիս դես­պան Տիգ­րան Մկրտ­չյա­նը, ակ­տի­վո­րեն հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով Լիտ­վա­յի հա­յե­րի միու­թյան հետ, ար­դյու­նա­վետ է աշ­խա­տում թե՛ քա­ղա­քա­կան, թե՛ մշա­կու­թա­յին ո­լոր­տում։
-Փաս­տո­րեն, մի դեպ­քում սփյուռքն ու­ծաց­ման գոր­ծոն է, մեկ այլ դեպ­քում՝ հայ ինք­նու­թյանն ու պատ­մու­թյանն ա­ռա­վել ա­մուր կապ­վե­լու խթան:
-Թող զար­մա­նա­լի չթ­վա, ե­թե ա­սեմ, որ Հա­յաս­տա­նից դուրս, մաս­նա­վո­րա­պես Լիտ­վա­յում, ես ա­վե­լի նա­խան­ձախն­դիր եմ դառ­նում հա­յաս­տա­նյան և ազ­գա­յին խն­դիր­նե­րի հար­ցում: Պատ­ճա­ռը թերևս այն է, որ Հա­յաս­տա­նում գլ­խիդ պե­տու­թյուն կա, կա­ռա­վա­րու­թյուն, կու­սակ­ցա­կան գոր­ծիչ­ներ, քա­ղա­քա­գետ­ներ, պատ­մա­բան­ներ, լրագ­րող­ներ: Լիտ­վա­յում հա­կա­հայ­կա­կա­նու­թյան յու­րա­քան­չյուր դրսևո­րում, լի­նի դր­սից ե­կած որևէ լուր, թե թուրք-ադր­բե­ջա­նա­կան տե­ղա­կան սադ­րանք (որևէ մի­ջո­ցա­ռում, հոդ­ված թեր­թում) ա­սես ան­ձամբ քո հաս­ցեով ե­կած լի­նի: Եվ դու, գիրք ու գրա­կա­նու­թյուն մո­ռա­ցած, անց­նում ես հա­կա­հար­ված տա­լուն: Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թյան խն­դիր­նե­րը ես գի­տեի ներ­սից, Լիտ­վա­յում տե­սա նաև դր­սից։ Ըն­դար­ձակ­վեց, այս­պես ա­սած, տե­սա­դաշտս։ Լիտ­վան ճա­նա­չեց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, մեր նպա­տա­կին հա­սանք, բայց ան­ձամբ իմ գոր­ծը չա­վարտ­վեց։ Շա­րու­նա­կու­թյու­նը ե­ղավ «Ժա­մա­նա­կի գե­տը», ո­րը եր­բեք չէր գր­վի, ե­թե չլի­նեին Ցե­ղաս­պա­նու­թյան 90-րդ տա­րե­լի­ցին ըն­դա­ռաջ աշ­խա­տանք­նե­րը։ Ինչ­պես գի­տեք, վե­պում ես մինչև ան­գամ բազ­մա­թիվ վա­վե­րագ­րեր եմ մեջ­բե­րել։ «Պո­ղոս-Պետ­րո­սում» էլ քիչ չեն վա­վե­րագ­րե­րը։ Նույ­նիսկ ա­վե­լի շատ են։ Մի կող­մից ձգ­տում էի ա­ռա­վե­լա­գույն հա­վաս­տիու­թյան, մյուս կող­մից էլ այս վե­պում պատ­մա­կան ան­ձինք կան, ո­րոնց շատ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ ու մտ­քեր, ե­թե հո­րի­նո­վի հե­րոս­նե­րի վե­րագր­վեին, ան­հա­վա­նա­կան կթ­վա­յին։
-Վեր­ջին շր­ջա­նի ձեր բո­լոր գր­քե­րը կար­ծես թե այդ ընդ­լայն­ված տե­սա­դաշ­տի ար­դյունք են։
-Ա­յո՛: «Ոս­տա­նի վեր­ջին ճամ­փոր­դու­թյու­նը» և «Ա­զատ հա­յը» ար­տա­գաղ­թի թե­ման են շո­շա­փում։ Ա­ռա­ջի­նի հե­րո­սը, ե­րի­տա­սար­դու­թյու­նը ռու­սաս­տան­նե­րում և այ­լուր շռայ­լած, կյան­քի մայ­րա­մու­տին վեր­ջա­պես կռա­հում է, որ «Հո­ղին վրա ու­րի­շին// Ծա­ռը, որ դու տն­կե­ցիր,//Չի տար կյան­քի հո­վա­նին»։ Եվ բռ­նում է հայ­րե­նի­քի ճամ­փան։ Բայց ար­դեն ուշ է, Հայ­րե­նիքն էլ գե­րեզ­մա­նա­տուն չէ: Եվ նա վախ­ճան­վում է ճա­նա­պար­հին՝ այն­տեղ, որ­տեղ վատ­նել էր իր կյան­քը։ «Ա­զատ հա­յի» հե­րո­սը («ա­զատ»-ն այս­տեղ հեգ­նա­կան ի­մաս­տով պետք է հաս­կա­նալ), ընդ­հա­կա­ռա­կը, ե­րի­տա­սարդ է, նոր է սկ­սում ար­տա­գաղ­թա­ծի իր ու­ղին։ Անց­նե­լով բա­զում տհա­ճու­թյուն­նե­րի ու նվաս­տա­ցում­նե­րի բո­վով՝ ի վեր­ջո, ունևոր մարդ է դառ­նում, բայց՝ թո­թա­փած ազ­գա­յին ա­մեն ինչ, մո­ռա­ցած Հա­յաս­տան, հա­յու­թյուն, հայ­րե­նիք. այլ խոս­քով՝ ա­զատ հայ դար­ձած։ Ցա­վոք, այս տե­սա­կին հան­դի­պե­լու ա­ռիթ­ներ նույն­պես ու­նե­ցել եմ։
-Ի՞նչ նոր ծրագ­րեր ու­նեք։
-Ծրագ­րեր կան, բայց դեռ չեմ կողմ­նո­րոշ­վել։ Դեռ «Պո­ղոս-Պետ­րո­սի» ծի­րում եմ, այն­տեղ աս­վա­ծի ու չաս­վա­ծի։ Ի­րոք, ինչ­պե՞ս մեզ փր­կենք մեզ­նից։ Ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյու­նը մեր մե­ծա­գույն ձեռք­բե­րումն է, խն­դի­րը՝ այն ամ­րապն­դե­լը։ Վե­պի վեր­ջա­բա­նում ե­րազ եմ տես­նում, որ­տեղ հայ­րե­նա­կից­ներս գի­տակ­ցել են, որ ի­րենց՝ հա­յի ներ­կա սե­րունդ­նե­րին, բա­ցա­ռիկ հնա­րա­վո­րու­թյուն է ըն­ձեռն­ված՝ վե­րած­նե­լու Հա­յաս­տան աշ­խար­հը, դարձ­նե­լու ա­վե­տյաց եր­կիր։ Եվ հի­մա ու­զում եմ հա­վա­տալ, որ այս ե­րազս ե­րազ չի մնա։
Զրույ­ցը վա­րեց
Կա­րի­նե ՌԱ­ՖԱ­ՅԵ­ԼՅԱ­ՆԸ

Դիտվել է՝ 3922

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ