Ավարտվել է Ռուսական կայսրության, իսկ հետո՝ Խորհրդային Միության, ապա նաև՝ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին 300-350 տարիների պատմությունը Հյուսիսային Կովկասում, Անդրկովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ ասել է Մերձավոր Արևելքի ռուսական ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին։ «Այսօր մենք Արևմուտքի հետ մեծ պատերազմի կիզակետում ենք, որտեղ հարցի գինը ոչ թե այս կամ այն ռազմաբազան է՝ այս կամ այն պատմական տարածաշրջանում, այլ Ռուսաստանի գոյությունն է, գուցե և՝ ողջ աշխարհի գոյությունը»,- նշել է նա։                
 

«Կարևոր է, որ հա­սա­րա­կու­թ­յու­նը, ժո­ղո­վուր­դը լսի իր լա­վա­գույն զա­վակ­նե­րին, գնա նրանց հետևից»

«Կարևոր է, որ հա­սա­րա­կու­թ­յու­նը, ժո­ղո­վուր­դը  լսի իր լա­վա­գույն զա­վակ­նե­րին, գնա նրանց հետևից»
14.02.2020 | 02:12
«Ի­րա­տե­սը» զրույ­ցի է հրա­վի­րել գրող, գրա­կա­նա­գետ ՆՈ­ՐԱՅՐ Ա­ԴԱ­ԼՅԱ­ՆԻՆ:
Մեր զրույ­ցը, բնա­կա­նա­բար, չի շր­ջան­ցել գրա­կան թե­մա­նե­րը, սա­կայն որ­պես խո­րա­գետ հայ մարդ, որ­պես բե­ղուն տաս­նա­մյակ­նե­րի կեն­սա­փոր­ձը կու­տա­կած հայ­րե­նա­սեր մտա­վո­րա­կան՝ Նո­րայր Ա­դա­լյանն իր մտա­ծում­նե­րի ա­ռանց­քում պա­հում է մեր երկ­րի, մեր ժո­ղովր­դի ճա­կա­տագ­րին առ­նչ­վող հար­ցե­րը՝ դրանք դի­տար­կե­լով, վեր­լու­ծե­լով ան­ցյա­լի, ներ­կա­յի և ա­պա­գա­յի հո­լո­վույ­թում:
Գու­ցե մեր ներ­սում ա­հա­զան­գի պես հն­չող շատ մտա­հո­գու­թյուն­ներ հնա­րա­վոր է փա­րա­տել՝ հա­ղոր­դակց­վե­լով մեր կող­քին ապ­րող ազ­նիվ մտա­վո­րա­կան­նե­րի խոս­քին և գոր­ծին: Նրան­ցից մեկն այ­սօր կի­սում է իր խո­հե­րը ըն­թեր­ցող­նե­րի հետ:
-Պա­րոն Ա­դա­լյան, տագ­նա­պա­լի ժա­մա­նակ­նե­րում ենք ապ­րում. քա­ղա­քի կենտ­րո­նում հն­չում են հրա­զե­նա­յին կրա­կոց­ներ, նախ­կին բարձր պաշ­տո­նյա­ներ են մա­հա­նում կաս­կա­ծե­լի ինք­նաս­պա­նու­թյուն­նե­րի, կեն­ցա­ղա­յին վթար­նե­րի պատ­ճա­ռով: Ձեր եր­կա­րա­մյա կեն­սա­փոր­ձը, գրա­կան պատ­կա­ռե­լի վաս­տա­կը ի՞նչ են հու­շում, ինչ­պե՞ս եք ըն­կա­լում այս ա­մե­նը:
-Բնա­կա­նա­բար, ես էլ եմ ան­հան­գս­տա­ցած այս ի­րա­վի­ճա­կի պատ­ճա­ռով: Եվ եր­բեմն ինքս ինձ սխալ հարց եմ տա­լիս. «Ո՞վ է մե­ղա­վոր»:
-Սխա՞լ հարց է դա: Բո­լորս ենք ցան­կա­նում ի­մա­նալ, թե ով է մե­ղա­վոր և ով պի­տի կրի այս մղ­ձա­վան­ջի մեջ մեզ գցե­լու պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը:
-Կան սխալ­ներ, ո­րոնք եր­բեմն ա­վե­լի ճիշտ են: Ա­յո՛, ես հարց եմ տա­լիս՝ ո՞վ է մե­ղա­վոր: Թող դի­վա­նա­գի­տա­կան դի­տար­կում չհա­մար­վի իմ պա­տաս­խա­նը: Բայց իմ պա­տաս­խանն է՝ մե­ղա­վոր ենք մենք բո­լորս, բո­լոր օ­ղակ­նե­րը՝ ներքևից մինչև վերև: Մե­ղա­վոր ենք, ո­րով­հետև կորց­րել ենք ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րի գնա­հա­տու­թյան չա­փա­նիշ­նե­րը: Էս­պես կա­րո՞ղ է շա­րու­նակ­վել: Ի­հար­կե, կա­րող է շա­րու­նակ­վել: Բայց սա տխուր շա­րու­նա­կու­թյուն կլի­նի: Ո­մանք ա­սում են՝ ո­չինչ չի փոխ­վել: Չգի­տեմ՝ ան­կե՞ղծ են ա­սում, թե՞ խաղ են ա­նում: Ինձ թվում է երկ­րորդն է՝ խաղ են ա­նում: Ո­րով­հետև ե­թե մարդն ու­նի բնա­կան ըն­կա­լում­ներ, չի կա­րող չտես­նել, որ շատ բան փոխ­վել է: Բայց և շատ բան մնա­ցել է նույ­նը: Այ­սօր մենք գտն­վում ենք զար­գաց­ման ըն­թաց­քի մեջ: Ինչ­պես թատ­րո­նը, ներ­կա­յա­ցումն է մի բա­նից սկս­վում, ա­պա զար­գա­նում, գնում-հաս­նում իր գա­գաթ­նա­կե­տին, իր վեր­ջա­բա­նին, այն­պես էլ մեր կյանքն է այ­սօր: Եվ չզա­րա­մա­նաք, սա միայն մեզ չի վե­րա­բե­րում, աշ­խարհն է այդ­պի­սին: Մենք մեզ բա­ցա­ռիկ չհա­մա­րենք, գի­տակ­ցենք, որ հա­յերս մարդ­կու­թյան մի մասն ենք և մարդ­կու­թյան շատ ճիշտ ու սխալ, դրա­կան ու բա­ցա­սա­կան երևույթ­նե­րի կրող­ներն ենք նաև: Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, մար­դը նյու­թա­կան է, մենք՝ հա­յերս, նույն­պես: Եվ մենք ու­զում ենք օր ա­ռաջ տես­նել այն լույ­սը, ո­րին ձգ­տում ենք: Կգա՞ լույ­սը, կլի­նի՞ լույս, կլի­նի՞ «Ե­ղի­ցի լույս»: Ես կար­ծում եմ, որ պի­տի լի­նի: Ես հա­վա­տում եմ: Գի­տե՞ք՝ ին­չու եմ հա­վա­տում. ինձ­նից ել­նե­լով: Եվ ու­զում եմ, որ շա­տերն ինձ նման լի­նեն: Ես շա­տե­րի նման եմ: Բայց և ու­զում եմ, որ շա­տերն էլ ինձ նման լի­նեն, վեր­ջա­կետ չդ­նեն զար­գա­ցում­նե­րին, ինչ-որ կարևոր բա­նե­րում հետ նա­յեն, բայց գե­րիշ­խո­ղը լի­նի ա­ռաջ ուղղ­ված հա­յաց­քը: Դա կարևոր է: Կարևոր է, ինչ­պես նշում են, մարդ­կանց գի­տակ­ցու­թյան փո­փո­խու­թյու­նը: Դա ա­մե­նադժ­վար փո­փո­խե­լի աս­պա­րեզն է: Գի­տակ­ցու­թյու­նը փո­խե­լու հա­մար եր­բեմն դա­րեր են պա­հանջ­վում: Հին աշ­խար­հում բո­լոր սյու­ժե­նե­րում աստ­ված­ներ էին հե­րոս­նե­րը, չէ՞: Որ­պես­զի Հին աշ­խար­հի ար­վես­տի, մշա­կույ­թի աստ­վա­ծա­յին գի­տակ­ցու­թյու­նը փոխ­վեր, Վե­րած­նն­դից դրա հա­մար պա­հանջ­վեց մի քա­նի հա­զա­րա­մյակ: 15-16-րդ դա­րե­րի Եվ­րո­պա­յի Վե­րած­նուն­դը մենք էլ ենք ու­նե­ցել: Նկա­տի ու­նեմ Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցուն՝ 10-րդ դա­րում, մեր միջ­նա­դա­րյան բա­նաս­տեղծ­նե­րին: Վե­րած­նուն­դը աստ­ված­նե­րի մարդ­կայ­նա­ցումն է և ոչ թե հնի, կլա­սի­կա­յի վերս­տեղ­ծու­մը: Վե­րած­նուն­դը մարդ­կայ­նաց­րեց աշ­խար­հը: Մի­քե­լան­ջե­լո­յի, Դա Վին­չիի, Ռա­ֆա­յե­լի, Նա­րե­կա­ցու շնոր­հիվ աշ­խար­հը, որ ժա­մա­նա­կին ա­վե­լի աստ­վա­ծա­յին էր, դար­ձավ մարդ­կա­յին աշ­խարհ: Չգի­տեմ՝ այս մտ­քերս որ­քա­նով են ճիշտ, որ­քա­նով՝ սխալ: Ի դեպ, ես ինձ եր­բեք անս­խա­լա­կան չեմ հա­մա­րում: Եվ իմ ա­մե­նավճ­ռա­կան քն­նա­դատ­նե­րից եմ հենց ինքս: Ա­մեն ին­չի մա­սին խո­սե­լիս կաս­կա­ծան­քով եմ լց­ված՝ ար­դյո՞ք այդ­պես է, ինչ­պես ես եմ ա­սում: Բայց մի հար­ցում հաս­տատ պի­տի հոր­դոր հն­չեց­նեմ. չլի­նենք ու­րա­գի նման՝ «միշտ դե­պի ինձ, միշտ դե­պի ինձ», այլ սղո­ցի նման՝ «մեկ դե­պի ինձ, մեկ դե­պի քեզ»: Հաս­կա­նանք ի­րար: Սի­րենք ի­րար, որ չենք ա­նում, ցա­վոք սր­տի: Մենք չենք սի­րում ի­րար: Գնա­հա­տենք մի­մյանց: Ոչ թե դա­տա­վոր, այլ դա­տա­պաշտ­պան լի­նենք մի­մյանց հա­մար:
-Մեր դժ­բախ­տու­թյուն­նե­րի պատ­ճա­ռը մեր մեջ տես­նե­լով՝ ա­սում եք, թե կորց­րել ենք ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րի գնա­հա­տու­թյան չա­փա­նիշ­նե­րը: Իսկ ե­ղե՞լ է այն­պի­սի ժա­մա­նակ, երբ մենք հա­վա­տա­րիմ ենք ե­ղել այդ ար­ժեք­նե­րին, երբ դրանք կո­րած չեն ե­ղել, գոր­ծա­ծա­կան-պա­հանջ­ված են ե­ղել մեր կյան­քում՝ մեծ ի­մաս­տով: Ե­թե ան­գամ չմխրճ­վենք մեր ազ­գա­յին պատ­մու­թյան խո­րազն­նում­նե­րի մեջ, կա­րո՞ղ եք հարցս դի­տար­կել Ձեր ապ­րած տաս­նա­մյակ­նե­րի հա­մա­պատ­կե­րում և այդ ըն­թաց­քի տի­րույ­թում ա­ռանձ­նաց­նել ար­ժե­հա­մա­կար­գի ըն­դու­նե­լի ըն­կա­լում­նե­րի շր­ջա­նը:
-Ա­յո՛, հի­շում եմ այդ­պի­սի շր­ջան: Այդ­պի­սի շր­ջան ե­ղավ 1960-ա­կան թվա­կան­նե­րին՝ Պա­րույր Սևա­կի ժա­մա­նակ­նե­րում: Կա­յին այդ տա­րի­նե­րին ար­ժեք­ներ: Եվ պրո­պա­գանդ­վում ու պաշտ­պան­վում էին այդ ար­ժեք­նե­րը:
-Այդ ար­ժեք­նե­րը հա­սա­րա­կու­թյու՞նն էր ձևա­վո­րել, թե՞ ան­հատ­նե­րը, մտա­վո­րա­կա­նու­թյու­նը, նույն Ձեր նշած Պա­րույր Սևա­կը: Կամ գու­ցե երկ­րի ղե­կա­վա­րու­թյու­՞նը, վար­չա­կան լծակ­նե­րին տի­րա­պե­տող խա՞վն էր այդ­պի­սի պա­հանջ ի­ջեց­րել վերևից, գու­ցե աշ­խար­հի, ողջ մարդ­կու­թյան դր­վա՞ծքն էր այդ­պի­սին՝ մեծ հաշ­վով: Մի խոս­քով՝ ո՞վ, ի՞նչն էր այդ դաշ­տի ստեղ­ծո­ղը:
-Հա­սա­րա­կու­թյու­նը միշտ չէ, որ գնում է իր լա­վա­գույն ան­հատ­նե­րի հետևից: Հա­ճախ հա­կադր­վում է: Օ­րի­նակ՝ հի­շեք Չա­րեն­ցի ճա­կա­տա­գի­րը: Հա­սա­րա­կու­թյունն էր ա­սում չէ՞, որ Չա­րեն­ցը ժո­ղովր­դի թշ­նա­մին է, Բա­կուն­ցը ժո­ղովր­դի թշ­նա­մին է։
-Հա­սա­րա­կու­թյու­նը Չա­րեն­ցին, Բա­կուն­ցին, մյուս­նե­րին դա­տա­պար­տում էր պար­տադր­ված, ստա­լի­նյան մսա­ղա­ցի ա­տամ­նա­նիվ­նե­րի տակ չհայ­տն­վե­լու վա­խից դրդ­ված: Չե՞ք կար­ծում, որ վա­խի մթ­նո­լոր­տում հա­սա­րա­կու­թյու­նը զրկ­ված է ան­կեղծ լի­նե­լու «շքե­ղու­թյու­նից»:
-Հի­մա ինձ ու քեզ որևէ բան չի՞ պար­տադր­վում: Ին­չու՞ մենք չենք են­թարկ­վում այդ պար­տադ­րան­քին: Հետևու­թյուն՝ շատ կարևոր է չեն­թարկ­վել նաև: Սոց­ռեա­լիզ­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում ստեղ­ծա­գոր­ծում էր նաև Մար­տի­րոս Սա­րյա­նը: Եվ ու­նեինք ու­րիշ լավ նկա­րիչ­ներ նույն­պես, միայն Մար­տի­րոս Սա­րյա­նը չէր: Նրանք չեն­թարկ­վե­ցին, կա­տա­րե­ցին ի­րենց ներ­քին մար­դու հու­շում­նե­րը: Թող բարձ­րա­գոչ չհն­չի. կարևոր է, որ հա­սա­րա­կու­թյու­նը, ժո­ղո­վուր­դը լսի իր լա­վա­գույն զա­վակ­նե­րին, գնա նրանց հետևից: Դրա հա­մար լա­վա­գույն պետք է հա­մա­րել ոչ միայն ըն­տիր մարդ­կանց ժա­մա­նակ­նե­րը, այլև լսող հա­սա­րա­կու­թյան ժա­մա­նակ­նե­րը: 1960-ա­կան­ներն այդ­պի­սին էին: Ազ­գա­յին զար­թոն­քը, Ցե­ղաս­պա­նու­թյան հար­ցե­րի ար­ծար­ծում­նե­րը, Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի հու­շա­հա­մա­լի­րի ստեղ­ծու­մը լավ ժա­մա­նակ­նե­րի վկա­յու­թյուն­ներ են: Լավ ժա­մա­նակ­ներ էին ճար­տա­րա­պե­տու­թյան հա­մար Ա­լեք­սանդր Թա­մա­նյա­նի, Ռա­ֆա­յել Իս­րա­յե­լյա­նի ժա­մա­նակ­նե­րը: Ե­ղել են լավ ժա­մա­նակ­ներ: Չեմ հաս­կա­նում, երբ ո­մանք տա­րա­կու­սում են՝ հի­մա շա­րու­նա­կե­լու բան կա՞: Ի­հար­կե, շա­րու­նա­կե­լու բան կա: Ա­մեն ինչ ջն­ջե­լը վատ հե­ղա­փո­խա­կա­նու­թյուն է: Չեմ ու­զում ա­նու­նը տալ, բայց երևույ­թը ներ­կա­յաց­նեմ. մեր մշա­կու­թա­յին աս­պա­րե­զի պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րից մե­կը, երբ ստանձ­նեց իր բարձր պաշ­տո­նը, հե­ռուս­տա­տե­սու­թյամբ ա­սաց, թե մենք գրա­կա­նու­թյուն և ար­վեստ չու­նենք, մենք նոր-նոր դրանք պետք է ստեղ­ծենք:
-Ե­թե չու­նեինք, ինքն ի՞նչ ո­լորտ էր ղե­կա­վա­րում:
-Տխուր կար­ծիք է: Սխալ կար­ծիք է: Պոստ­մո­դեռ­նիզ­մը շա­րու­նա­կում է նաև ան­ցյա­լի ա­վան­դույթ­նե­րը: Զրո­յա­կան կե­տից չի սկս­վել պոստ­մո­դեռ­նիզ­մը: Ան­ցյալ ու­նի, թի­կունք ու­նի, պատ­մու­թյուն ու­նի: Իսկ ժո­ղո­վուր­դը, հատ­կա­պես մեզ նման ժո­ղո­վուր­դը մեծ և ու­սա­նե­լի պատ­մու­թյուն ու­նի, ո­րի հետ պի­տի հաշ­վի նս­տի: Բայց մենք, ցա­վոք, ա­կան­ջա­լուր չենք լի­նում այդ պատ­մու­թյա­նը: Խո­րե­նա­ցին ի՞նչ դա­ռը քն­նա­դա­տու­թյուն է ա­րել իր ժա­մա­նա­կի վե­րա­բե­րյալ:
-Ա­մեն բան հա­կիճ, բայց խո­րա­պես ներ­կա­յաց­ված է Պատ­մա­հոր հայտ­նի «Ող­բում»:
-Ա­յո՛, հայտ­նի «Ող­բում»: Կար­դում ես, կար­ծես այ­սօր գր­ված լի­նի:
-Սա մեզ պի­տի հիաս­թա­փեց­նի՞, թե՞ հու­սադ­րի:
-Այն եր­կի­րը, այն ժո­ղո­վուր­դը, որ չու­նի թե­կուզ մեկ ընդ­դի­մա­դիր ան­հա­տա­կա­նու­թյուն, դա­տա­պարտ­ված է կոր­ծան­ման: Խո­րե­նա­ցին իր «Ող­բով», իր պատ­մու­թյամբ մե­ծա­պես նպաս­տել է մեր հայ­րե­նի­քի, Հա­յաս­տա­նի, հայ ժո­ղովր­դի գո­յա­պահ­պա­նու­թյա­նը: Այս­պի­սի մար­դիկ պետք է նկատ­վեն, գնա­հատ­վեն, սիր­վեն, շա­րու­նակ­վեն:
Զրույ­ցը վա­րեց
Կա­րի­նե ՌԱ­ՖԱ­ՅԵ­ԼՅԱ­ՆԸ
Դիտվել է՝ 5783

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ