Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նախատեսում է մայիսի 9-ին առաջին անգամ այցելել Սպիտակ տուն նախագահ Ջո Բայդենի պաշտոնավարումից հետո: Սա նշանակում է, որ վերականգնվում են այս երկրների ռազմական կապերը: Թուրքիայի կողմից ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցության հաստատումից հետո Վաշինգտոնը 23 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիր է ստորագրել՝ ամերիկյան արտադրության F-16 մարտական ինքնաթիռներ, հրթիռներ և ռումբեր Անկարային վաճառելու համար:                
 

Հայ քա­ղա­քակր­թու­թեան կո­րուստ­նե­րը 1914-էն 1918

Հայ քա­ղա­քակր­թու­թեան կո­րուստ­նե­րը 1914-էն 1918
19.06.2020 | 01:13
Ման­կա­վարժ, պատ­մա­բան, բա­նա­սեր Գևորգ Մես­րո­պի (Գևորգ Տեր-Մես­րո­պյա­նի) այս հոդ­վա­ծը տպագր­վել է 1919 թ. հուն­վա­րին Կ. Պոլ­սի «Շանթ» պար­բե­րա­կա­նում:
Այն ա­հա­ւոր ա­ղէ­տը, որ պայ­թե­ցաւ հա­յու­թեան գլ­խուն, իր բազ­մա­կող­մա­նի տե­սա­կէտ­նե­րով ու­սում­նա­սի­րե­լու ժա­մա­նա­կը չէ տա­կա­ւին: Կո­րուս­տին մե­ծու­թիւ­նը ժա­մա­նակ անց­նե­լէ ետք պի­տի կր­նանք ըմ­բռ­նել ան­շուշտ:
Դեռ հա­յը շշկ­լուած վի­ճա­կի մէջ է, դեռևս զա­հան­դան­քի ընդ­հա­նուր տպա­ւո­րու­թեան տակ կը գտ­նուի: Մեծ հր­դե­հէ մը ա­զա­տուած խլեա­կի պէս, դեռ պի­տի ամ­փո­փուի, դեռ պի­տի նս­տի հա­շուի սե­ղա­նին առջև՝ տես­նե­լու հա­մար թե ի՛նչ ու­նէր ա­ղէ­տէն ա­ռաջ, ի՛նչ մնա­ցած է այժմ իր ձեռ­քին մէջ:
Ե­թէ դեռ ժա­մա­նա­կը չէ այդ հա­շի­ւին նս­տե­լու, ե­թէ դեռ ա­տեն կայ իր կո­րուստ­նե­րու ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը ճշ­դե­լու հա­մար, ժա­մա­նակն է սա­կայն, որ ընդ­հա­նուր գծե­րով անդ­րա­դառ­նանք մեր կո­րուստ­նե­րուն:
Իմ յօ­դուա­ծի սահ­մա­նէն դուրս կը մնայ հայ ժո­ղո­վուր­դին մար­դու կո­րուս­տը, զոր ու­նե­ցաւ այս ա­հար­կու սպան­դին մէջ: Թէ ի՞նչ էր թի­ւը թուր­քա­հա­յե­րուն ընդհ. պա­տե­րազ­մէն ա­ռաջ և ի՞նչ մնա­ցած է հի­մա, այդ մա­սին չէ, որ կ՛ու­զեմ գրել: Այդ ու­րիշ գործ է և ու­րիշ ա­տե­նի մտա­հո­գու­թիւն: Իմ նպա­տակն է այ­սօր թուել այն քա­ղա­քակր­թա­կան կո­րուստ­նե­րը, զոր կրեց հա­յը վեր­ջին չորս տա­րի­նե­րուն մէջ: Դնենք ի­րո­ղու­թիւն­ներն ու թի­ւե­րը ի­րենց կա­տա­րեալ մեր­կու­թեամբ ու չո­րու­թեամբ:
Բո­վան­դակ Թուր­քիոյ մէջ պա­տե­րազ­մէն ա­ռաջ Ազգ. պատ­րիար­քա­րա­նի հս­կո­ղու­թեան տակ կը գտ­նուէին, բա­ցի Պո­լի­սէն, 803 նա­խակր­թա­րան՝ 59.513 ա­շա­կերտ­նե­րով, 21.713 ա­շա­կեր­տու­հի­նե­րով ու 2088 ու­սու­ցիչ և ու­սուց­չու­հի­նե­րով: Ա­սոնց վրայ պէտք է ա­ւելց­նել 1908էն յե­տոյ Միա­ցեալ ըն­կե­րու­թեանց, Ազ­գա­նուէր հա­յու­հեա­ցի բա­ցած դպ­րոց­նե­րը, ո­րոնք կը հաս­նին 140ի, հա­զա­րա­ւոր երկ­սեռ ա­շա­կերտ­նե­րով, հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր ոս­կիի պիւտ­ժէ­նե­րով: Պէտք է ա­ւելց­նել դար­ձեալ 1908էն ետք տե­ղա­կան մի­ջոց­նե­րով, թա­ղա­յին պիւտ­ժէ­նե­րով ու նոր թա­փով բա­ցուած դպ­րոց­նե­րը Վա­նի մէջ ա­ւե­լի քան 15, Էրզ­րու­մի մէջ 20, Պիթ­լի­սի, Խար­բեր­դի վի­լա­յէթ­նե­րուն մէջ ա­ւե­լի քան 15, Թուր­քիոյ զա­նա­զան վայ­րե­րուն մէջ 50է ա­ւե­լի, բազ­մա­թիւ ա­շա­կերտ­նե­րով:
Ա­ւելց­նել հար­կէ նոյն­պէս Սա­նա­սա­րեան վար­ժա­րա­նի, Վա­նայ Ե­րա­մեան վար­ժա­րա­նի նման երկ­րոր­դա­կան և ան­հա­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ բա­ցուած բազ­մա­թիւ դպ­րոց­նե­րը, ո­րոնք ի­րենց ծաղ­կու­մի մէջ էին պա­տե­րազ­մէն ան­մի­ջա­պէս ա­ռաջ: Պէտք է ա­ւելց­նել նմա­նա­պէս հայ բո­ղո­քա­կան կամ ա­ւե­տա­րա­նա­կան հա­սա­րա­կու­թեան և հայ կա­թո­լիկ­նե­րու բա­ցած ու մա­տա­կա­րա­րած դպ­րոց­նե­րը գա­ւառ­նե­րու մէջ, մաս­նա­ւո­րա­պէս Կի­լի­կիոյ, Գո­նիա­յի, Էն­կիւ­րիի վի­լա­յէթ­նե­րուն, Իզ­մի­թի սան­ճա­գի մէջ, Խար­բեր­դի մէջ և այ­լուր:
Այս բո­լոր դպ­րոց­նե­րը, այս կր­թա­կան բո­լոր մեծ ու պզ­տիկ տա­ճար­նե­րը չկան այլևս. քան­դուե­ցան ա­նոնց հիմ­նար­կու­թեան ար­մատ­նե­րը, վայ­րա­վա­տին ցրուե­ցան ու սպան­նուե­ցան ա­նոնց գրե­թէ բո­լոր ու­սու­ցիչ­նե­րը, ու­սուց­չու­հի­նե­րը, հո­գա­բար­ձու­ներն ու խնա­մա­կալ­նե­րը:
Խօս­քը չենք ու­զեր ը­նել դեռ ա­մե­րի­կեան, անգ­լիա­կան, գեր­մա­նա­կան այլ կր­թա­կան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րուն, ո­րոնց շա­տե­րուն մէջ միակ ու գլ­խա­ւոր ա­շա­կեր­տու­թիւ­նը հայն էր: Այ­սօր փա­կուած են այդ դպ­րոց­ներն ալ:
Դպ­րոց­նե­րէն ետք յի­շենք հայ վան­քե­րը: Այս դա­րա­ւոր մե­նաս­տան­նե­րը, ցրուած Թուր­քիոյ այ­լա­զան սահ­ման­նե­րուն մէջ, երփ­նե­րանգ հո­վիտ­նե­րու մէջ հաս­տա­տուած, նկա­րա­գեղ բար­ձունք­նե­րու վրայ թա­ռած, ծոր­ծոր­նե­րու, ան­ձաւ­նե­րու բեր­նին մօտ կան­գուն կը մնա­յին՝ հին դա­րե­րու յու­շար­ձան: Ո­մանք ըն­դար­ձակ սահ­ման­նե­րու վրայ, ու­րիշ­ներ ամ­փոփ կը տա­րա­ծէին ի­րենց կա­լուած­նե­րը, շր­ջա­պա­տուած շի­նա­կան­նե­րու որ­դիք­նե­րով: Այդ հա­րիւ­րա­ւոր վան­քե­րը հայ քա­ղա­քակր­թու­թեան գան­ձա­րան­ներն էին:
Հոն, ա­նոնց մէջ պա­հուած էին հա­յոց հին գրա­կա­նու­թեան թան­կա­գին հնու­թիւն­նե­րը, գր­չա­գիր­ներ, թան­կար­ժէք ձե­ռա­գիր­ներ, հա­րիւ­րա­ւոր տա­րի­նե­րու գրա­կան, մա­տե­նագ­րա­կան վաս­տակ­ներ: Այդ բո­լո­րը կո­րան ան­հետ, իբրև քուրջ, իբրև թուղ­թի կտոր նե­տուե­ցան հրա­պա­րակ, ձգուե­ցան կրա­կի մէջ, ա­նոնց կա­փա­րիչ­նե­րը ա­ւե­լի ար­ժէք ստա­ցան, քան բո­վան­դա­կու­թիւ­նը. ա­յո՛, ընդ­հան­րա­պէս կա­շիէ ու փայ­տէ կազ­մուած ա­նոնց կա­փա­րիչ­նե­րը ա­ւե­լի եր­կար դի­մա­ցան կրա­կին, ա­ւե­լի եր­կար ա­տեն բո­ցեր ար­ձա­կե­ցին…
Այդ ձե­ռա­գիր­նե­րուն հետ իս­պառ կո­րան հայ գր­չու­թեան, հայ ման­րան­կար­չու­թեան թան­կա­գին գո­հար­նե­րը, հայ ա­րուես­տի մե­ծա­գոյն տո­գիւ­ման­նե­րը: Այդ ձե­ռա­գիր­նե­րուն հետ ան­հե­տա­ցան հայ ոս­կեր­չու­թեան գե­ղե­ցիկ նմոյշ­ներն ալ: Ա­նոնց­մէ շա­տե­րուն կա­փա­րիչ­նե­րը ոս­կեդ­րուագ, ար­ծա­թա­կուռ ար­տադ­րու­թիւն­ներ էին ոս­կեր­չա­կան, ա­նոնց վրայ գա­մուած դրուագ­նե­րը հայ ա­րուես­տի նմոյշ­ներ էին ա­ռա­ւել կամ նուազ ար­ժա­նի­քով:
Վան­տա­լա­կան աւր­չա­կող ձեռ­քե­րը յափշ­տա­կե­ցին այդ զար­դե­րը: Վան­քե­րուն մէջ պա­հուած ու­րիշ հարս­տու­թիւն­նե­րու հետ մէկ­տեղ, գո­հա­րա­զարդ սպաս­ներ, սկիհ­ներ ու մաս­նա­տու­փեր, սր­բա­տու­փեր, միւ­ռոն­թափ սկահ­ներ, կան­թեղ­ներ, աշ­տա­նակ­ներ, բո­լո՛­րը, բո­լո՛­րը կո­ղոպ­տե­ցին քան­դե­լու հա­մար միայն, ձու­լե­լու ու ծա­խե­լու և ծախ­սուե­լու հա­մար ևեթ, ոճ­րա­գործ կուրծ­քեր պա­տուան­շան­նե­րով ծած­կե­լու հա­մար լոկ:
Հա­պա այն հա­զա­րա­ւոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, մա­տուռ­ներն ու սր­բա­րան­նե­րը, որ կո­ղոպ­տուե­ցան, մեր­կա­ցած ի­րենց զար­դե­րէն, ա­խոռ­նե­րու ու աղ­բա­նոց­նե­րու վե­րա­ծուե­ցան և կամ քան­դուե­ցան հիմ­նա­հա­տակ, այ­րուե­ցան ի­րենց հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րուն հետ մէկ­տեղ: Ա­նոնց մէջ պա­հուած թան­կա­գին շուր­ջառ­ներ, խա­չեր ու գա­ւա­զան­ներ, ար­ծա­թա­հիւս շա­պիկ­ներ ու վա­րա­գոյր­ներ, խոյ­րեր ու թա­գեր, վա­կաս­ներ, ե­մի­փո­րոն­ներ, մար­գար­տա­հիւս, ոս­կե­հիւս, ա­դա­ման­դա­կուռ, ա­րուես­տի հրա­շա­գործ ար­տադ­րու­թիւն­ներ: Այդ ա­մե­նը կո­րան սպառս­պուռ ան­դուն­դին մէջ, զոր փո­րե­ցին Ի դա­րու լու­սա­ւո­րեալ… մարդ­կա­յին ա­րա­րած­նե­րը:
Ա՛հ, այդ բար­բա­րոս վան­տալ­նե­րը չի խղ­ճա­հա­րե­ցան նոյն­պէս գե­րեզ­ման­նե­րու իսկ ձեռք դնել, կոտր­տե­ցին, փշ­րե­ցին ար­ձան­ներ, խաչ­քա­րեր, դամ­բա­րան­ներ: Ջարդ ու փշուր քան­դե­ցին խո­րա­քան­դակ ու բարձ­րա­քան­դակ ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներ, որ­մա­գիր­ներ, յի­շա­տա­կա­րան­ներ, ո­րոնք հին դա­րե­րու յու­շար­ձան­ներ էին, հին պատ­մու­թիւն­նե­րու մնա­ցորդ­ներ էին, մարդ­կա­յին հին քա­ղա­քակր­թու­թեան մէկ բե­կոր­ներն էին:
Այդ բո­լոր ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րուն, գե­րեզ­մա­նա­քա­րե­րուն ու խաչ­քա­րե­րուն հետ հա­յը կոր­սն­ցուց իր պատ­մա­կան վա­ւե­րա­գիր­նե­րը, իր քան­դա­կա­գոր­ծու­թեան ա­րուես­տի գե­ղե­ցիկ տո­քիւ­ման­նե­րը: Քան­դուած, ա­ւե­րուած բո­լոր վան­քե­րուն, ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն ու միւս հաս­տա­տու­թիւն­նե­րուն հետ, հայ ճար­տա­րա­պե­տու­թեան պատ­մու­թիւ­նը շատ բան կոր­սն­ցուց իր փաս­տե­րէն:
Այս կո­րուստ­նե­րուն ար­ժէ­քը ա­պա­գայ ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը միայն պի­տի կր­նան ըմ­բռ­նել:
Բայց այս ա­մէ­նուն հետ և ու­րիշ չյի­շուած­նե­րուն հետ կայ նաև կո­րուստ մը, չա­փէն ա­ւե­լի ող­բա­լի:
Բռ­նա­հան ե­ղած հա­յու­թեան գրե­թէ բո­լոր ծե­րու­նի­նե­րը կո­րան ան­դարձ. նոյն իսկ փախս­տա­կան, սահ­մա­նագ­լու­խէն ան­դին ա­պաս­տա­նող հա­յե­րուն մէջ ծե­րու­նի­ներ կր­ցան դի­մա­նալ տա­ռա­պան­քին, մե­ռան տա­րագ­րու­թեան ճամ­բա­նե­րուն վրայ, ձո­րե­րու և հո­վիտ­նե­րու մէջ, լեռ­նե­րու և սա­րա­ւանդ­նե­րու վրայ: Ա­նոնց գե­րեզ­ման­ներն ան­գամ ա­նյայտ են այ­սօր:
Ա՛հ, այդ ծե­րու­նի­նե­րը, այդ հայ տա­տիկ­ներն ու մա­միկ­նե­րը որ կո­րան, ի­րենց հետ մէկ­տեղ տա­րին հայ ժո­ղովր­դա­գի­տու­թեան (folklore) բո­լոր տւիք­նե­րը (donne՛es): Հայ հե­քիաթ­ներն ու ա­ռաս­պել­նե­րը, հայ ա­ռած­ներն ու ա­ռակ­նե­րը, հայ զրոյց­ներն ու հա­նե­լուկ­նե­րը, մէկ խօս­քով հայ ցե­ղին բո­լոր թա­քուն գան­ձե­րը, որ տա­կա­ւին ու­սում­նա­սի­րու­թեան նիւթ դար­ձած չէին, գա­ցին ա­նոնց հետ մո­ռա­ցու­թեան խա­ւա­րին ծո­ցը:
ՈՒ դեռ ին­չե՜ր կոր­սն­ցուց հայ մար­տի­րոս ժո­ղո­վուր­դը իր և մարդ­կու­թեան քա­ղա­քակր­թու­թե­նէն: Կո­րուստ­ներ, ո­րոնց տե­ղը չի կր­նար լեց­նել մարդ­կա­յին ոևէ ան­հատ, թէ՛ իսկ եւ­րո­պա­ցի ըլ­լայ կամ ա­մե­րի­կա­ցի:
Հա­յուն այս կո­րուստ­նե­րը մարդ­կու­թեան կո­րուստ­ներ են:
Հրա­պա­րակ­ման պատ­րաս­տեց
Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱ­ՆԸ
Դիտվել է՝ 15896

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ