«Քաջահավատ եմ, որ Աստված դեռ մեզ հետ կապված ծրագրեր ունի»

«Իրատեսի» հյուրը բանաստեղծ, թարգմանիչ, հրապարակախոս ԿԱՐԻՆԵ ԱՇՈՒՂՅԱՆՆ է: Նրա նորատիպ «Հմայագիր» ժողովածուն ամփոփում է վերջին տարիներին գրված, մասամբ նաև մամուլում լույս տեսած բանաստեղծություններ, որոնք կնոջ, քաղաքացու, հայի հայացք են՝ ուղղված իրական և տեսլական աշխարհին:

-Կարինե, «Հմայագիրը», ինչպես յուրաքանչյուր արժեքավոր գրքի դեպքում է լինում, ընթերցողներիս համար բացում է նորաբառերի զարմանահրաշ աշխարհ՝ մայրերեն, սիրազգեստ, սիրալույս, սիրաշաբթի, աներբ ¥սեր¤… Ակնհայտ է, որ սիրո գերակայություն կա այս բառաշարում, նաև՝ ամբողջ գրքում: Բա՞ռն է սիրուց ծնվել, թե՞ սերը՝ բառերից:
-Անկեղծանալով ասեմ, որ իմ լեզվին բնորոշ են այսօր ոչգործածական բառեր, որոնց համար պարտական եմ 13-14–րդ դդ. իմ փառավոր հեղինակներին (որ իրականում նաև իմ ուսուցիչներն են)՝ Հովհաննես Երզնկացուն, Վարդան Արևելցուն, Եսայի Նչեցուն, Հովհաննես Ծործորեցուն, Հովհաննես Քռնեցուն. քերականության նրանց մեկնություներում առկա փիլիսոփայական-գեղագիտական հայացքները հետազոտելիս բնականորեն իմ բառապաշար են անցել բառեր, որոնք, չեմ ուզում ընդունվածի նման ասել՝ հնացած, իրականում սքանչելի, դիպուկ, հնչեղ բառեր են, պարզապես պետք է փոշին թափ տալ և սիրել: Ի դեպ, աներբ-ը Նարեկացու նվերն է: Իսկ ընդհանրապես, բառաստեղծումը բանաստեղծության ծննդի հետ է լինում: Ես բառեր եմ հորինում վաղ մանկությունից, և ամեն հորինված բառ արդեն բանաստեղծություն էր ու է… Իհարկե, Բառն է սիրուց ծնվել, սիրելի Կարինե, ինչպես որ ամենայնը: Բայց քանի որ «ի սկզբանե Բանն էր», այսինքն՝ Խոսքը, ուրեմն՝ Սիրո և Բանի նույնականությունն է սկզբնազարդ գոյը, և այդ նույնականության մեջ է արարվել աշխարհը և շարունակում է լինել մեզ խելահեղության հասցնելու չափ սիրելի ու անհասկանալի տիեզերքում: Բառերի հետ խաղալը, իսկն ասած՝ բառախաղը, լեզուս բացվելուց հետո, ի սկզբանե և հիմա էլ իմ ամենասիրելի խաղն է, որ իր այլացումն է գտնում գրականության մեջ, հրապարակախոսության, փիլիսոփայության մեջ: Թերևս, ամենահաճախը՝ լռելու մեջ, երբ լռությունը բառով հղանալու ընթացքն է բռնում:

-Ձեր «Հեկատեն» բնաբան ունի. «Բանաստեղծությունները մահ չունեն»: Անհնար է զուգահեռ չտանել Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնի՝ Շառլ Ազնավուրի հրաժեշտի արարողությանն ասված նախադասության հետ. «Ֆրանսիայում բանաստեղծները չեն մեռնում»: Մակրոնի ելույթից օրեր անց Հենրիկ Էդոյանը հրապարակային մի ելույթում ասաց. «Իսկ Հայաստանում բանաստեղծները չեն ապրում»: Ո՞րն է Ձեր բանաձևումն այս համատեքստում:
-Նախ՝ քանի որ Մակրոնն իր կյանքի մի շրջանում եղել է փիլիսոփայական հերմենևտիկայի հայրերից մեկի՝ Պոլ Ռիկյորի օգնականը, այլևս զարմանալի չէ, որ այսքան անթերի խոսք ունի: Վստահաբար՝ Պլատոնը հենց այս տեսակն ի նկատի ուներ, երբ երազում էր, որ երկիրը կառավարի փիլիսոփան: Ինչ վերաբերում է Ազնավուրին հրաժեշտ տալիս ասված մահախոսականում հնչած մտքին, թե Ֆրանսիայում բանաստեղծները չեն մեռնում, դա Օվիդիոսի շատ հանրահայտ ասույթն էր՝ ձևափոխված: Ասված է՝ Բանաստեղծությունները չեն մեռնում (CARMINA MORTE CARNET ): Իրոք, փառք Աստծո, բանաստեղծները Հայաստանում էլ չեն մեռնում: Հազար փառք Աստծո, երբեք և ոչ մի տեղ չեն մեռնում: Թե ինչ է նկատի ունեցել Էդոյանը, չեմ կարող ասել: Նույնիսկ եթե շատ վատ են ապրում, չապրելու պես են ապրում բանաստեղծները Հայաստանում կամ այլուր, միևնույն է՝ Բանաստեղծությունը չի մեռնում: Կրակի միջից մի օր դուրս է գալիս և ծիլ տալիս ու կանաչում, ինչպես փշատերևի կոնն է իր մեջ կրում քանի ու քանի նոր ծառ, որ անտառային սոսկալի հրդեհից հետո միակ փրկվա՞ծն է լինում: Գուցե դա էլ անտառի բանաստեղծության հրաշքի ծածկագիրն է կրում իր մեջ: ՈՒզում էի ասել, որ «Բանաստեղծները չեն մեռնում»-ը բնավ չի նշանակում, թե բանաստեղծները անպայման իրենց արժանի երկրային կյանքով են ապրում. սովորական մարդկային չափանիշներով հաճախ նրանց վատթարն է վիճակվում, բայց չէ՞ որ դրանք Հավերժի ժամից դուրս են: Իհարկե, այսօր էլ, հազար տարի առաջ էլ, թե՛ Հայաստանում, թե՛ մեկ այլ երկրում, սրտի ուզածի պես ապրում են հարուստները: Բայց դե նրանց կյանքն էլ առանձնապես նախանձելու բան չէ, քանի որ նրանց սրտի ուզածը չի կարող համընկնել բանաստեղծի սրտի ուզածի հետ. այդպիսի համընկնումն անհնար է:
-«Հմայագիրը» մոր, դստեր, սիրող կնոջ, հոգու միայնության կրողի պոեզիա է գերազանցապես, սակայն երբ անդրադառնում եք մեր երկրի ու ժողովրդի կյանքը տասնամյակների ընթացքում փոթորկած իրողություններին (Հոկտեմբերի 27, Մարտի 1), միանգամից դառնում եք մարտիկ, պահանջատեր, կանացիության մեղմությունը մի կողմ թողած, ըմբոստ քաղաքացի: Տեսնու՞մ եք այնպիսի իրականության հնարավորությունը, երբ ստիպված չեք լինի փոխել Ձեր պոեզիայի ընթացքը ներանձնականից դեպի քաղաքացիական, երբ չեք հետևի «քաղաքական օդերևութաբանների» անբարենպաստ կանխատեսումներին:
-Քսանամյա պայքարի բուռն տարիներին քաղաքացիական այդ լիցքը մեծ մասամբ իր ելքը գտնում էր լրագրության մեջ, իհարկե, սակայն կան զգացողություններ և ապրումներ, որ միայն բանաստեղծության մեջ կարող էին արտածվել: Ես երազում եմ Հայաստանի այն խաղաղ և ստեղծարար մթնոլորտի մասին, որը կբացառի ծածկանուններով հոդված գրելը, որպես օրենք՝ բարձր պոեզիայի հաշվին քաղաքական-քաղաքացիական բանաստեղծությունների առատությունը: Հույս ունեմ, որ կգա կամ արդեն մոտեցել է այդ ժամանակը:
-«Տեր, էլ ի՞նչ մեղա» բանաստեղծության մեջ գրում եք.
«Տեր, մի՞թե մտքիդ մեզ Ծովից-ծովից
այսպես՝ դար առ դար ու տարեցտարի
Երկնքից-երկինք վեր-գաղթեցնելն է:
Տեր, խլանում է իմ մեղա-մեղան՝
ողբից մայրերի ու հայոց հողի»:
2018-ի ապրիլյան քառօրյայի արձագանքն է, կարծեմ, բայց և այսպիսի տողերի ենթատեքստը շատ հեռվից է գալիս ու միտված է շատ հեռուներին, սա մերօրյա ընդվզում չէ բնավ: Ինչու՞ Տիրոջը ոչ մի կերպ չի հասնում մեր համահավաք ձայնը:
-Ճիշտ եք նկատել: Դառնանք և նորից հիշենք տիեզերալույս Նարեկացուն՝ «Այն փոքրիկ հոտն է տրտմած»… Չգիտեմ, բայց քաջահավատ եմ, որ Աստված դեռ մեզ հետ կապված ծրագրեր ունի: Մենք առաքելություն ունենք այս երկրի երեսին: Ո՞վ գիտե, գուցե աշխարհի առաջ բաց մեր սիրտը, գուցե մշակութաստեղծ մեր բնույթը, մարդասիրությունը, ապրելու մեր մշտանորոգ կամքը դեռ հրաշքնե՞ր են գործելու: Միայն թե մնանք մեր հողի վրա, միայն թե կասեցվի ազգակործան այս արտագաղթը, և ազգային կեցության բոլոր հիմքերը առողջանան, և մեր պետությունը դառնա հայի ինքնադրսևորման լավագույն միջավայրը: Այդ դեպքում մեր ոգին կհրաշագործի ամենուր և ամեն ինչում:

-Թարգմանությունն ի՞նչ է տալիս թարգմանվող հեղինակին, թարգմանչին, ընթերցողին: Ո՞վ է ամենամեծ շահառուն այս դեպքում:
-Թարգմանությունը հեղինակի համար երկրորդ (և հաջորդ) ծնունդն է, պայմանով, որ թարգմանիչը և թարգմանվողը հավասարազոր տաղանդ ունենան: Հակառակ դեպքում կամ թարգմանությունն է կորցնում (շահում), կամ բնագիրը: Եղել են գործեր, որ ես թարգմանել եմ շնչակտուր, շտապելով, որ հայ ընթերցողը կարդա, թեկուզ և միջնորդ լեզվից՝ ռուսերենից արված. ինչպես, օրինակ, Հ. Միլլեր, Վ. Վուլֆ, Ակուտագավա, Բորխես, կան, որ բնագրից եմ հաճույքով թարգմանել՝ Նաբոկով, Բունին: Հասկանալի է, չէ՞, որ փիլիսոփայության ֆակուլտետում սովորելը ինքնին ենթադրում է փիլիսոփայական բնագրեր կարդալ, մեծ մասամբ՝ ռուսերենով, և ուրեմն՝ Կանտից ու Հեգելից հետո թարգմանության դժվարությունները հաղթահարված էին, և մնում էր հրճվանքը: Սիրով թարգմանել եմ նաև Վահան Հովհաննիսյանի «Մանդիլիոն» վեպը և ուրախ եմ, որ ինքը հասցրեց տեսնել իր զարմանալի մտահղացումը հայերեն թարգմանված: Ինչ վերաբերում է պոեզիային, կարծեմ նորություն ասած չեմ լինի, եթե պնդեմ, որ պոեզիան պետք է թարգմանի բացառապես պոետը: Արձակի դեպքում էլ է ցանկալի, որ թարգմանիչը նաև գրող լինի, բայց կարող է լինել արհեստավարժ թարգմանիչ և գործը պատվով կատարել: Մինչդեռ պոեզիան միայն լեզվի գերազանց իմացությամբ անհնար է թարգմանել. թարգմանել բանաստեղծություն՝ նշանակում է նորից բանաստեղծել: Ամենասիրով, ամենաքնքշանքով և վառվելով ես թարգմանել եմ Մարինա Ցվետաևա: Եթե ստացվեր այնպես, որ ապրեի իմ երազած կյանքով, իհարկե, բա-ցար-ձա-կա-պես լրագրությամբ չէի զբաղվի. միայն ես և Աստված գիտենք, թե բանաստեղծական քանի ժողովածու է խժռել քաղաքական լրագրությունը: Ես ամբողջովին կապրեի բանաստեղծությամբ և կգրեի իմ երազած բանաստեղծությունը, ավելի շատ ժողովածուներ լույս կտեսնեին, և ես պարզապես ավելի երջանիկ կլինեի: Ավելի շատ ժամանակ կտրամադրեի գիտությանը, և մտքումս փայփայած պոեզիայի փիլիսոփայության շուրջ մենագրությամբ իմ վաստակը կբերեի հայ փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը: Եվ եթե ամեն ինչ այդքան գեղեցիկ լիներ, ես կթարգմանեի միայն և միայն Ցվետաևա՝ ամբողջությամբ, իր ողջ գրական ժառանգությունը: Բայց ճակատագիրը նախատեսել էր, ահա, այս ընթացքը, և ես սիրում եմ իմ ճակատագիրը. Amor fati. Ի՜նչ լավ զրուցեցինք, չէ՞: Եվ շնորհակալ եմ, սիրելի Կարինե, ինքս ինձ կողքից նայելու այս առիթի համար:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ