Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նախատեսում է մայիսի 9-ին առաջին անգամ այցելել Սպիտակ տուն նախագահ Ջո Բայդենի պաշտոնավարումից հետո: Սա նշանակում է, որ վերականգնվում են այս երկրների ռազմական կապերը: Թուրքիայի կողմից ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցության հաստատումից հետո Վաշինգտոնը 23 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիր է ստորագրել՝ ամերիկյան արտադրության F-16 մարտական ինքնաթիռներ, հրթիռներ և ռումբեր Անկարային վաճառելու համար:                
 

Հա­մա­զաս­պ­յա­նի ծրա­գի­րը չի կա­րե­լի դուրս հա­նել երկ­րից

Հա­մա­զաս­պ­յա­նի ծրա­գի­րը չի կա­րե­լի դուրս հա­նել երկ­րից
21.04.2020 | 00:52
Ամ­բող­ջու­թյամբ կողմ եմ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նը հա­մա­տեղ ջան­քե­րով ոտ­քի հա­նե­լու Հա­մա­զաս­պյա­նի կո­չին («Ի­րա­տես», թիվ 23): Դա հնա­րա­վոր է ի­րա­կա­նաց­նել «Հայ­կա­կան ժո­ղովր­դա­կան տեխ­նո­լո­գիա­ներ» միա­վոր­ման մի­ջո­ցով՝ շեշ­տը դնե­լով «Եր­կր­նե­րի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա» և հայ­կա­կան ծագ­մամբ այլ ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­ման վրա: Հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րի հար­ցում Հա­յաս­տա­նում ա­ջակ­ցու­թյուն չս­տա­նա­լու պատ­ճա­ռով Վա­հան Հա­մա­զաս­պյա­նը իմ մի­ջո­ցով ցան­կա­նում էր արևա­յին սար­քե­րի ար­տադ­րու­թյու­նը կազ­մա­կեր­պել Չե­լյա­բինս­կի մար­զի գոր­ծա­րան­նե­րում՝ նախ­նա­կան հա­մա­ձայ­նու­թյան գա­լով մար­զի Օ­զերսկ քա­ղա­քի «Уральский завод тепло­обменного оборудования» մե­քե­նա­շի­նա­կան գոր­ծա­րա­նի տնօ­րեն Նա­դեժ­դա Լա­րիո­նո­վա­յի հետ (այդ հար­ցը դեռևս օ­րա­կար­գում է): Նշեմ, որ 1994 թվա­կա­նից ըն­տա­նի­քով բնա­կու­թյուն եմ հաս­տա­տել Մագ­նի­տո­գորսկ քա­ղա­քում, գործ­նա­կան լավ կա­պեր եմ հաս­տա­տել տե­ղի ար­դյու­նա­բե­րող­նե­րի ու գոր­ծա­րար­նե­րի, նաև հայ­կա­կան հա­մայն­քի հետ, 1995-1999 թթ. ե­ղել եմ Ռու­սաս­տա­նի Պետ­դու­մա­յի պատ­գա­մա­վոր Ռա­սուլ Շու­գու­րո­վի օգ­նա­կա­նը: Անձ­նա­կան կա­պեր ու­նեմ Չե­լյա­բինս­կի ներ­կա­յիս նա­հան­գա­պետ Ա­լեք­սեյ Տեկս­լե­րի հետ, նրա մոտ քն­նարկ­վել է մար­զի գոր­ծա­րան­նե­րում DVH տի­պի արևա­յին հա­մա­կար­գե­րի զանգ­վա­ծա­յին ար­տադ­րու­թյու­նը կազ­մա­կեր­պե­լու հար­ցը՝ Ղրի­մում, ա­պա Ռու­սաս­տա­նի մյուս վայ­րե­րում հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրա­գի­րը ի­րա­կա­նաց­նե­լու նպա­տա­կով: Խոս­վել է նաև ծրագ­րի ամ­բող­ջա­կան փա­թե­թը Պու­տի­նի «սե­ղա­նին դնե­լու» մա­սին: Մե­տա­լուր­գիա­յի ու մե­քե­նա­շի­նու­թյան ո­լորտ­նե­րոմ Չե­լյա­բինս­կի մար­զը պահ­պա­նել է իր ա­ռա­ջա­տար դիր­քե­րը, տե­ղի գոր­ծա­րան­նե­րի հա­մար խն­դիր չէ Հա­մա­զաս­պյա­նի արևա­յին սար­քե­րի ար­տադ­րու­թյան կազ­մա­կեր­պու­մը, բայց ես, գնա­հա­տե­լով ծրագ­րի հույժ կարևո­րու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նի հա­մար, կար­ծում եմ, որ այն երկ­րից դուրս հա­նել պետք չէ, ճիշտ կլի­նի, որ նոր տի­պի արևա­յին հա­մա­կար­գե­րի ար­տադ­րու­թյու­նը կենտ­րո­նա­նա Հա­յաս­տա­նում: Սրան հետևեց իմ ո­րո­շու­մը. վե­րա­դառ­նալ Գյում­րի ու երկ­րա­շար­ժից ա­վեր­ված հայ­րե­նի քա­ղա­քում կազ­մա­կեր­պել արևա­յին սար­քե­րի գոր­ծա­րան­ներ՝ այն­քան, մինչև մեր քա­ղա­քում չմ­նա գեթ մեկ գոր­ծա­զուրկ մարդ: 2020-ից կր­կին Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան քա­ղա­քա­ցի եմ, ու­նեմ մեկ նպա­տակ՝ միա­նալ Վա­հան Հա­մա­զաս­պյա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թյա­նը, հա­մա­տեղ ու­ժե­րով փոր­ձենք Գյում­րին ու Շի­րա­կի մարզն ամ­բող­ջու­թյամբ քար­տե­զի վրա դարձ­նել ա­ռա­ջին հե­լիո­ֆի­կաց­ված կե­տը կամ աշ­խար­հի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի կենտ­րո­նը:
Կո­րո­նա­վի­րու­սի պատ­մու­թյու­նից հե­տո կաս­կած չու­նեմ, որ հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի երկ­րաս­տեղծ ծրագ­րին այլ­ընտ­րանք չու­նենք, այն կօգ­նի լու­ծել Հա­յաս­տա­նի ու Ար­ցա­խի ա­ռաջ կանգ­նած դժ­վա­րին սո­ցիա­լա­կան, տն­տե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան խն­դիր­նե­րը՝ նաև հա­մա­ճա­րա­կի պայ­ման­նե­րում ու հետ­հա­մա­ճա­րա­կա­յին ժա­մա­նակ­նե­րում: Ե­թե որևէ մե­կը դրան կաս­կա­ծում է կամ այլ, ա­վե­լի «աշ­խա­տող» ծրա­գիր ու­նի ա­ռա­ջար­կե­լու, թող եր­կու քայլ ա­ռաջ գա, ես միայն նրա ճա­կա­տը կհամ­բու­րեմ: Այ­սօր­վա դրու­թյամբ Ար­ցա­խը հան­դի­սա­նում է հա­յու­թյան ա­ռաջ­նա­գի­ծը, վա­ղը դրու­թյու­նը կա­րող է փոխ­վել ու այդ­պի­սին դառ­նա Շի­րա­կի մար­զը, այ­լա­պես ինչ­պես ենք ա­զա­տագ­րե­լու Գրի­գոր պա­պիս ծնն­դա­վայր Կար­սը, մեր սի­րե­լի Վանն ու Ա­րա­րա­տը: Այս տե­սա­կե­տից մենք այ­լընտ­րանք չու­նենք, պետք է միա­սին մտա­ծենք հայ­կա­կան եր­կու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի հա­մա­չափ ու տեմ­պա­յին զար­գաց­ման մա­սին, հզո­րա­նանք միա­սին՝ ներ­դաշ­նա­կեց­նե­լով տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման մեր ռազ­մա­վա­րու­թյուն­նե­րը:
Ար­ցա­խի նո­րըն­տիր նա­խա­գահն իր ա­ռա­ջին մա­մու­լի ա­սու­լի­սում խո­սեց արևա­յին է­ներ­գե­տի­կա­յի մա­սին ու տվեց իր պե­տա­կան-պաշ­տո­նա­կան գնա­հա­տա­կանը. «Արևա­յին է­ներ­գե­տի­կան մեզ պետք չէ. դրա տված է­ներ­գիան քիչ է (խոս­քը վե­րա­բե­րում էր ֆո­տո­պա­նել­նե­րով արևից հո­սանք ստա­նա­լուն), մեկ-եր­կու, մաք­սի­մում 5-10 տո­կոս, բայց դա հարց չի լու­ծում, դրանք մենք տե­ղադ­րում ենք նոր բնա­կա­վայ­րե­րում կա­ռուց­վող շի­նու­թյուն­նե­րի վրա, մեր է­ներ­գե­տիկ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը հիմն­ված է լի­նե­լու փոքր հէ­կե­րի շա­հա­գործ­ման վրա, կա­ռուց­վե­լու են նո­րե­րը, դրանց դեմ գնա­ցող­նե­րին կհա­մա­րենք, որ դի­վեր­սիա են ա­նում ու խս­տո­րեն կպատ­ժենք»: Սա նա­խա­գա­հի ան­կեղծ խոս­տո­վա­նու­թյունն էր:
Ա­րա­յիկ Հա­րու­թյու­նյա­նին շնոր­հա­վո­րում եմ կարևոր պաշ­տո­նը ստանձ­նե­լու ա­ռի­թով ու շնոր­հա­կա­լու­թյուն եմ հայտ­նում ան­կեղ­ծու­թյան ու շի­տակ խոս­քի հա­մար, հույս ու­նեմ որ հենց իր օ­րոք կսկ­սենք ու ա­վար­տին կհասց­նենք Ար­ցա­խի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի գոր­ծը: Այս հար­ցե­րում ու­զում եմ ո­րոշ պար­զա­բա­նում­ներ մտց­նել. բա­ցի կի­սա­հա­ղորդ­չա­յին ձևա­փո­խիչ­նե­րի վրա հիմն­ված արևա­յին է­լեկտ­րա­կան է­ներ­գե­տի­կա­յից (ան­վա­նենք այդ­պես) գո­յու­թյուն ու­նի նաև արևա­յին ջեր­մա­յին է­ներ­գե­տի­կա ուղ­ղու­թյու­նը, ո­րը կա­րող է «հարց» լու­ծել Ար­ցա­խում, Հա­յաս­տա­նում և մնա­ցած բո­լոր արևոտ եր­կր­նե­րում: Արևա­յին ջեր­մա­յին է­ներ­գե­տի­կան հան­դի­սա­նում է Հա­մա­զաս­պյա­նի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րի ան­կյու­նա­քա­րա­յին դրույթ­նե­րից մե­կը, բայց ոչ ա­մե­նա­կարևո­րը: Արևի ջեր­մա­յին է­ներ­գիա­յի հար­ցը թո­ղած, մար­դիկ գնում են արևից է­լեկտ­րա­կան հո­սանք ստա­նա­լու հետևից, մի բան, որն այն­քան էլ է­ֆեկ­տիվ չէ, հա­վա­նա­բար ա­վե­լի ժա­մա­նա­կա­կից ու ին­տե­լի­գենտ երևա­լու հա­մար Ար­ցա­խի նոր նա­խա­գա­հը դա է ա­սում, այդ ճա­նա­պար­հով «հար­ցե­րը չեն լուծ­վե­լու», ի­զուր մի­ջոց­ներ են վատն­վում: Տն­տե­սա­պես չհիմ­նա­վոր­ված ու չար­դա­րաց­ված ֆո­տո­պա­նե­լա­յին մր­ցա­վազ­քը շա­րու­նակ­վում է նաև Հա­յաս­տա­նում, ին­չի ար­դյուն­քը տխուր է լի­նե­լու, ո­րով­հետև կա դրանց ու­տի­լի­զա­ցիայի խն­դի­րը, 10-15 տա­րի հե­տո պետք մտա­ծել, թե որ­տեղ, ինչ­պես, ինչ մի­ջոց­նե­րով ենք դա ա­նե­լու: Խոսքս ի՞նչ կու­սու­ցա­նե: Խոսքս կու­սու­ցա­նե, որ, ա­ռա­ջին հեր­թին պետք է մի­ջոց­ներ գտ­նել ա­կա­դե­մի­կոս Պա­րիս Հե­րու­նու և Վա­հան Հա­մա­զաս­պյա­նի արևա­յին գոր­ծե­րը կյանք մտց­նե­լու հա­մար: Հայ գիտ­նա­կան­նե­րի գա­ղա­փար­նե­րը օ­դում սա­վառ­նող ֆան­տա­զիա չեն, դրանք ռեալ են, ար­դիա­կան են և ամ­բող­ջու­թյամբ պատ­րաստ են ներ­դր­ման հա­մար՝ Հա­յաս­տա­նում և Ար­ցա­խում:
Ա­րա­յիկ Հա­րու­թյու­նյա­նին խնդ­րում ու ա­ռա­ջար­կում եմ, որ «հարց» չլու­ծող ֆո­տո­պա­նել­նե­րի գոր­ծը մի կողմ թող­նի ու մտա­ծի Ար­ցա­խի լիա­կա­տար հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի մա­սին՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով Հա­մա­զաս­պյա­նի «հարց լու­ծող» գա­ղա­փար­նե­րը: Ի մի­ջի այ­լոց, հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րում տեղ է հատ­կաց­ված արևա­յին տեխ­նի­կա­յի բո­լոր մի­ջոց­նե­րի, այդ թվում ֆո­տո­պա­նել­նե­րի կի­րա­ռու­թյա­նը, բայց ա­ռա­վել օպ­տի­մալ ձևե­րով: Հույս ու­նեմ, որ մեզ կհա­ջող­վի մի­ջոց­ներ գտ­նել Շի­րա­կի մար­զի Սառ­նաղ­բյուր գյու­ղի և Ար­ցա­խի մեկ բնա­կա­վայ­րի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի հա­մար: Հի­շեց­նեմ, որ սառ­նաղ­բյուր­ցի­նե­րը միշտ էլ կռ­վող ու հե­րո­սա­կան ժո­ղո­վուրդ են ե­ղել, 1918 թվին հե­րո­սա­բար դի­մա­վո­րե­ցին ու հաղ­թե­ցին թուր­քա­կան կա­նո­նա­վոր բա­նա­կին, 90-ա­կան թվե­րին ակ­տի­վո­րեն մաս­նակ­ցե­ցին Ար­ցա­խի ա­զա­տագր­մա­նը, այս­տեղ են ապ­րում Ար­ցա­խում զոհ­ված և վի­րա­վոր դար­ձած 20 ա­զա­տա­մար­տիկ­նե­րի ըն­տա­նիք­ներ, գյու­ղի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յից կօգտ­վեն նաև նրանց հետ­նորդ­նե­րը, ա­ռա­ջին հեր­թին:
Տեխ­նի­կա­կան մի պար­զա­բա­նող դի­տար­կում. ֆո­տո­պա­նել­նե­րի գործն ըն­դա­մե­նը ձև է է­լեկտ­րո­նա­յին ար­դյու­նա­բե­րու­թյան սի­լի­ցիու­մա­յին թու­նա­վոր թա­փոն­նե­րից կուլ­տու­րա­կան ձևով ա­զատ­վե­լու հա­մար, նույ­նիսկ ձրի էլ դրանք «հարց չեն լու­ծե­լու», ի­րենց հետ մեծ պրոբ­լեմ­ներ են բե­րե­լու, այ­լա­պես դրանք կդր­վեին Ճա­պո­նիա­յի, Չի­նաս­տա­նի ու մյուս «կի­սա­հա­ղորդ­չա­յին» եր­կր­նե­րի է­ներ­գե­տիկ ռազ­մա­վա­րու­թյան ա­ռանց­քում՝ հրա­ժար­վե­լով ա­տո­մա­կա­յան­նե­րից ու ած­խով աշ­խա­տող ՋԷԿ-ե­րից:
Ար­ցա­խի նո­րըն­տիր նա­խա­գա­հի խոս­քի մեջ մեկ այլ նր­բու­թյուն կար, ո­րը պար­զա­բան­ման կա­րիք ու­նի: Ա­րա­յիկ Հա­րու­թյու­նյա­նը, լի­նե­լով շի­տակ ղա­րա­բաղ­ցի ու իր գոր­ծին նվի­րյալ պրո­ֆե­սիո­նալ, զերծ մնաց ա­վե­լորդ դիպ­լո­մա­տիա­յից և հայ հա­սա­րա­կու­թյա­նը ներ­կա­յաց­րեց ֆո­տո­պա­նե­լա­յին արևա­յին է­ներ­գե­տի­կա­յի վե­րա­բե­րյալ սե­փա­կան մաս­նա­գի­տա­կան դիր­քո­րո­շու­մը. «դրանք հարց չեն լու­ծում»: Դա մենք էլ գի­տենք ու դա այդ­պես է ա­մե­նուր, նաև Տա­վու­շի, Լո­ռու և Շի­րա­կի մար­զե­րում, որ­տեղ, ըստ էու­թյան, պետք է ներ­դր­վեն «Հա­յաս­տան» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րամի կող­մից արևա­յին գոր­ծի հա­մար հա­վաք­ված գու­մար­նե­րը: Ե­թե դա այդ­պես է, ա­պա ի՞նչ ի­մաստ ու­նի այդ գու­մար­նե­րը ուղ­ղել «հարց չլու­ծող» ուղ­ղու­թյամբ, ե­թե դրանք կա­րող են ուղղ­վել «հարց լու­ծող» ուղ­ղու­թյուն­նե­րով, ո­րոնք տաս­նա­մյակ­ներ շա­րու­նակ, ֆի­նանս­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով, փորձ­նա­կան նմուշ­նե­րից այն կողմ չեն ան­ցել, կյանք չեն մտել: Ին­չու՞ «Հա­յաս­տան» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րի 2019 թվին արևա­յին ո­լոր­տի նպա­տա­կա­յին զար­գաց­ման հա­մար հա­վա­քած գու­մար­նե­րը չտ­րա­մադ­րել հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրա­գիր Հա­յաս­տա­նում ու Ար­ցա­խում ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար, մտա­ծել է պետք: Այս­տեղ նաև անշ­նոր­հա­կալ լի­նե­լու եր­կու նր­բա­գույն տարր է ուր­վագծ­վում, խն­դիր կա: Դա­տե­ցեք ինք­ներդ, ա­մեն ան­գամ «Հա­յաս­տան» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նա­դրամը սփյուռ­քում դրա­մա­հա­վաք է կազ­մա­կեր­պում՝ Հա­յաս­տա­նի ու Ար­ցա­խի այս կամ այն խն­դիր­նե­րը լու­ծե­լու նպա­տա­կով: Բազ­մա­մարդ ու սր­տաճմ­լիկ հե­ռուս­տա­շոու­նե­րով, հե­ռա­խո­սա­զան­գե­րով, նա­մակ­նե­րով կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րը անց­նում են հա­յե­րի տնե­րով, մարդ­կանց հայ­րե­նա­սի­րա­կան զգաց­մունք­նե­րի վրա խա­ղա­լով, հա­մո­զե­լով, հոր­դո­րե­լով, ա­մա­չեց­նե­լով, տխուր տե­սա­նյու­թեր ցու­ցադ­րե­լով ու մարդ­կանց վրա հո­գե­բա­նա­կան այլ ազ­դե­ցու­թյուն­ներ գոր­ծե­լու մի­ջո­ցով խնդ­րում են օգ­նել՝ ով որ­քան կկա­մե­նա՝ մեկ ռուբ­լի, մեկ դո­լար, մեկ ֆրանկ, մեկ լա­րի կամ մեկ դրամ: Վեր­ջին դրա­մա­հա­վա­քի (2019 թ.) նշա­նա­բանն այս­պի­սին էր` որ­պես­զի Ար­ցա­խում ու Հա­յաս­տա­նի ե­րեք մար­զե­րում զար­գաց­վի արևա­յին ո­լոր­տը ու ջրագ­ծեր կա­ռուց­վեն: Այս ան­գամ քիչ գու­մար հա­վաք­վեց, ին­չը պայ­մա­նա­վոր­ված էր վս­տա­հու­թյան կորս­տի գոր­ծո­նով, մար­դիկ վի­րա­վոր­ված են, որ ի­րենց փո­ղե­րով «Հա­յաս­տան» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի տնօ­րե­նը, ըստ պաշ­տո­նա­կան լու­րե­րի, «ղու­մար» է խա­ղում: Այդ վս­տա­հու­թյու­նը վե­րա­կանգ­նել է պետք, ին­չը սփյուռք-Հա­յաս­տան-Ար­ցախ միաս­նու­թյան գրա­վա­կանն է: Դրա հա­մար հա­վաք­ված գու­մար­նե­րը պետք է ծախս­վեն բարձր է­ֆեկ­տի­վու­թյամբ այն­պես, որ ար­դյուն­քում հիմ­նադ­րա­մի նվի­րա­տու­նե­րի հա­մար հաս­կա­նա­լի, տե­սա­նե­լի ու շո­շա­փե­լի դառ­նա, որ ի­րենց փո­ղե­րով հայ­րե­նի­քում «հար­ցեր են լուծ­վում», որ հա­ջորդ ան­գամ ա­վե­լի ակ­տիվ է պետք լի­նել: Հիմ­նադ­րա­մի փո­ղե­րը ծախ­սե­լուց ա­ռաջ պետք էր մտա­ծել, խոր­հր­դակ­ցել մաս­նա­գետ­նե­րի հետ, քն­նար­կում­ներ անց­կաց­նել նաև բա­րե­րար­նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ ու նոր ո­րո­շել, թե արևա­յին որ ուղ­ղու­թյամբ է պետք գու­մար­ներն օգ­տա­գոր­ծել: Ո­րոշ պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­տո­նյա­ներ, ինչ-ինչ հան­գա­մանք­ներից ել­նե­լով (շատ բան տե­սած մար­դիկ լավ գի­տեն, թե կյան­քում ինչ «հան­գա­մանք­ներ» են լի­նում), թի­րա­խա­վո­րել են միայն արևա­յին մեկ-եր­կու, ոչ հայ­կա­կան ո­լորտ­նե­րի զար­գա­ցու­մը: Դրա­նով սահ­մա­նա­փա­կում է դր­վում, նաև ար­գե­լա­փակ­վում է «տե­ղա­կան», ա­վե­լի հե­ռան­կա­րա­յին արևա­յին ուղ­ղու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: Իր խոս­քով Ա­րա­յիկ Հա­րու­թյու­նյա­նը ա­սես պարզ հաս­տա­տեց, որ բա­րե­րար­նե­րի գու­մար­նե­րը Ար­ցա­խում ծախս­վում են (կամ ծախս­վե­լու են) անն­պա­տակ: Խոս­քի տո­ղա­տա­կե­րում կա­րող ենք կար­դալ հետևյալ միտ­քը. հայ­րե­նի­քի հոգ­սե­րով մտա­հոգ ու նրա դար­դե­րով ապ­րող հա­յեր, ձեր գու­մար­նե­րը Ար­ցա­խում «հարց չեն լու­ծում», ի­զուր էլ տվել եք: Ճիշտ է աս­ված. «դուզ» խոս­քը է­շին կա­սեն: Սա անշ­նոր­հա­կալ լի­նե­լու ա­ռա­ջին խոս­տո­վա­նու­թյունն է: Կա նաև անշ­նոր­հա­կալ գտն­վե­լու երկ­րորդ դեպ­քը: Ա­հա: Հա­յաս­տա­նում ու սփյուռ­քում մար­դիկ քա­ջա­տե­ղյակ են ա­կա­դե­մի­կոս Պա­րիս Հե­րու­նու բո­լոր գոր­ծե­րին, նաև ա­վար­տին չհասց­ված «Արև» ծրագ­րին: Դրա­մա­հա­վա­քի մաս­նա­կից­նե­րի մոտ ներ­քին մի հա­մոզ­մունք կար, որ ի­րենց մի­ջոց­նե­րով հնա­րա­վոր կլի­նի ա­վար­տին հասց­նել Հե­րու­նու արևա­յին է­լեկտ­րա­կա­յա­նը՝ Ա­մե­րի­կա­յում բնակ­վող տ.գ.թ. Վա­հագն Հե­րու­նու և Պա­րիս Հե­րու­նի կրտ­սե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ: Հույս ու­նեինք, որ այդ­տե­ղից գու­մար­ներ կտ­րա­մադր­վեն նաև Հա­մա­զաս­պյա­նի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրա­գի­րը Ար­ցա­խում և Հա­յաս­տա­նում ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար, թե­կուզ և փորձ­նա­կան գյու­ղե­րի մա­կար­դա­կով,: Հի­մա տես­նում ու հաս­կա­նում ենք, որ «Հա­յաս­տան» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի ծրագ­րե­րում դրանք չկան, չեն երևում: Սա ուղ­ղա­կի անշ­նոր­հա­կալ լի­նե­լու դրսևո­րում է հայ գիտ­նա­կան­նե­րի նկատ­մամբ, ով­քեր սե­փա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ ու մի­ջոց­նե­րով Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սա­կան ճգ­նա­ժա­մը հաղ­թա­հա­րե­լու հիա­նա­լի տար­բե­րակ­ներ են մշա­կել, ո­րոնք հետևո­ղա­կա­նո­րեն մերժ­վել են ու շա­րու­նա­կում են մերժ­ված մնալ սե­փա­կան հայ­րե­նի­քում: Հա­մոզ­ված եմ, որ դրա­մա­հա­վա­քի արևա­յին թե­ման պա­տա­հա­բար չէր ըն­տր­ված, չի բա­ցառ­վում, որ դրա­մա­հա­վա­քի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րը հաշ­վի էին ա­ռել սփյուռ­քում Հե­րու­նու ու նրա արևա­յին ծրագ­րի հան­րա­ծա­նոթ լի­նե­լը, որ­պես խայծ դա կա­րող էր նաև աշ­խա­տել: Ինչ ա­սես, մի­գու­ցե «Հա­յաս­տան» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի դր­վածքն է այդ­պես, որ հայ գիտ­նա­կան­նե­րի օգ­տա­կար գոր­ծե­րը ա­ռաջ տա­լու հա­մար նույ­նիսկ «ջՌՎՏռ րվպ­չՈ վպ ՉօտՐՏրՌՔՖ», բայց դժ­վա­րու­թյամբ հա­վաք­ված գու­մար­նե­րը «ֆո­տո­վոլ­տա­յին» քա­մուն տալ՝ կան­խավ ի­մա­նա­լով ու հաս­կա­նա­լով (չեն կա­րող չի­մա­նալ ու չհաս­կա­նալ), որ դրան­ցով «հար­ցեր չեն լուծ­վե­լու», դրան­ցով հայ ժո­ղո­վուր­դը չի «խեր­վե­լու»: Իսկ ի՞նչ նպա­տակ­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար ենք «խնդր­վե­լու» հա­ջորդ ան­գամ, հա­ջորդ դրա­մա­հա­վա­քի ժա­մա­նակ, այն սա­րե­րի հետևում չէ, օ­րերն ար­դեն մո­տե­նում են, ըն­դա­մե­նը կես տա­րի է մնա­ցել: Այս հա­մա­տեքս­տում հարկ եմ հա­մա­րում ներ­կա­յաց­նել Հա­մա­զաս­պյա­նի հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րի վե­րա­բե­րյալ իմ մաս­նա­գի­տա­կան տե­սա­կե­տը, ո­րը, մաս­նա­վո­րա­պես, ձևա­վոր­վել է Չե­լյա­բինս­կի հայ հա­մայն­քի շր­ջա­նա­կում անց­կաց­ված քն­նար­կում­նե­րի ար­դյուն­քում: Տնե­րը ջե­ռու­ցե­լու հա­մար Ար­ցա­խում օգ­տա­գործ­վում է ի­րե­նց բնա­կան հիմ­նա­կան հարս­տու­թյու­նը՝ կու­սա­կան ան­տառ­նե­րից կտ­րած փայ­տա­նյու­թը, ան­գամ քա­ղաք­նե­րում գոր­ծող կաթ­սա­յատ­ներն են փայ­տով աշ­խա­տում: Հե­տաքր­քիր է ի­մա­նալ, թե ինչ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի ծա­ռը մեր կյան­քում՝ է­կո­լո­գիա­յի տե­սա­կե­տից: Մեկ հա­սուն ծա­ռը մեկ տար­վա ըն­թաց­քում ար­տադ­րում է 120 կգ թթ­վա­ծին, ո­րով ե­րեք հո­գի կա­րող են մեկ տա­րի շա­րու­նակ լիա­թոք շն­չել: Իր գո­յու­թյան ըն­թաց­քում ծա­ռը հասց­նում է վե­րամ­շա­կել մեկ տոն­նա­յից ա­վե­լի ած­խաթ­թու գազ, մո­տա­վո­րա­պես այն­քան, որ­քան ար­տա­նե­տում է մե­քե­նան՝ մի քա­նի հա­զար կի­լո­մետ­րի վրա, և հի­շենք, որ ծա­ռե­րը մար­դուց ա­վե­լի եր­կար են ապ­րում, դրանք օգ­տա­կար կմ­նան մի քա­նի սերն­դի հա­մար, ե­թե, ի­հար­կե, չկտր­վեն ու չօգ­տա­գործ­վեն որ­պես վա­ռե­լիք: Ծա­ռը նաև խիստ ար­ժե­քա­վոր հումք է՝ կա­հույ­քի, ման­րա­հա­տա­կի, շի­նու­թյուն­նե­րի ու հա­զար ու մի այլ բա­նե­րի հա­մար, այն էլ` Ար­ցա­խի ան­տառ­նե­րի փայ­տը: Ար­ցա­խի Վանք գյու­ղում բա­րե­րար Լևոն Հայ­րա­պե­տյա­նը կա­ռու­ցել է ման­րա­հա­տա­կի մի հո­յա­կապ գոր­ծա­րան՝ ի­տա­լա­կան ժա­մա­նա­կա­կից հոս­քագ­ծով, բայց չի շա­հա­գոր­ծել՝ հրաշք-ան­տառ­նե­րը «չխու­զե­լու» հա­մար (սա էլ գի­տենք): Վա­ռե­լի­քի գոր­ծը հեշ­տու­թյամբ կա­րող են ա­նել Հա­մա­զաս­պյա­նի 10-40 կՎտ հզո­րու­թյան արևա­յին ջեր­մա­յին սար­քե­րը: Գյու­ղա­կան բնա­կա­վայ­րե­րում, Ար­ցա­խում, թե Շի­րա­կի մար­զում, առ­կա է է­ներ­գե­տիկ ռե­սուրս­նե­րի օգ­տա­գործ­ման հետևյալ հա­մա­մաս­նու­թյու­նը. է­լեկտ­րա­կան է­ներ­գիա­յի ձևով 3 %, ջեր­մա­յին է­ներ­գիա­յի ձևով` (փայ­տի, ցա­նի, գա­զի մի­ջո­ցով) 97 %: Ան­հա­տա­կան սեկ­տո­րում ծախս­վող է­ներ­գիա­յի 97 տո­կո­սը կա­րե­լի է ստա­նալ արևից՝ ոտ­քե­րը ծա­լած, թախ­տին նս­տած: Հի­շեց­նեմ, որ այր­ման ժա­մա­նակ թու­նա­վոր շմոլ գազ է ա­ռա­ջա­նում, ո­րից մեկ-մեկ մար­դիկ են մա­հա­նում, դեպ­քե­րը շատ են: Արևա­յին ջե­ռուց­ման պա­րա­գա­յում թու­նա­վոր­ման կամ հր­դե­հի բռնկ­ման դեպ­քե­րը բա­ցառ­վում են: Փայտ վա­ռելն այն­քան էլ հեշտ գործ չէ, նախ հաս­տա­բուն ծա­ռե­րը պետք է կտր­վեն ու գյուղ տե­ղա­փոխ­վեն, սղո­ցով կտրտ­վեն, կաց­նով ջարդ­վեն, դա­սա­վոր­վեն, չո­րաց­վեն, ջար­դե­լու ժա­մա­նակ տար­բեր տրավ­մա­ներ են ա­ռա­ջաց­նում, դեպ­քեր գի­տեմ, որ մար­դու աչք է հան­վել: Մեր ընդ­հա­նուր գրա­գի­տու­թյու­նը բարձ­րաց­նե­լու նպա­տա­կով հի­շենք դպ­րո­ցա­կան քի­միա­յի դա­սե­րը. C (1 գ) + O2 (2,7 գ) = CO2 (3,7 գ): Ե­թե ըն­դու­նենք մեկ ըն­տա­նի­քի վա­ռած փայ­տած­խի քա­նա­կը, են­թադ­րենք տա­րե­կան մեկ տոն­նա, ա­պա կու­նե­նանք հետևյա­լը. C (1 տ) + O2 (2,7տ) = CO2 (3,7 տ): Ի՞նչ ստաց­վեց, ստաց­վեց ժա­մա­նա­կա­կից մար­դու հեր­թա­կան վայ­րա­գու­թյան-բար­բա­րո­սու­թյան ևս մեկ ա­պա­ցույց: Ար­ցա­խում մի­ջին վի­ճա­կագ­րա­կան մեկ տու­նը տա­քաց­նե­լու հա­մար այր­վում է 2,7 տոն­նա թթ­վա­ծին, ո­րը 50 հո­գուն բա­վա­րար կլի­ներ մեկ տար­վա հա­մար: 3,7 տոն­նա ար­տա­նետ­ված ած­խած­նի դիօք­սի­դը ու­ղարկ­վում է մթ­նո­լորտ, ակ­տի­վաց­նում է երկ­րագն­դին սպառ­նա­ցող ջեր­մո­ցա­յին է­ֆեկտն ու ակ­տի­վաց­նում է երկ­րագն­դի գլո­բալ տա­քաց­ման պրո­ցե­սը, ո­րի պատ­ճա­ռով տե­ղի կու­նե­նա կլի­մա­յի ան­դար­ձե­լի փո­փո­խու­թյուն՝ տար­բեր հա­մա­ղետ­նե­րով ու սաս­տիկ տա­պի ա­ռա­ջա­ցու­մով; Ո­րոշ հաշ­վարկ­նե­րով օ­դի ջեր­մաս­տի­ճա­նը կա­րող է անց­նել 60 օC-ի սահ­մա­նը, այդ պայ­ման­նե­րում մար­դիկ ստիպ­ված են լի­նե­լու լե­զու­նե­րը դուրս գցած ման գալ ու, մի­գու­ցե, հի­շեն Հա­մա­զաս­պյա­նին ու սկ­սեն գլուխ­նե­րը աշ­խա­տեց­նել: Կո­րո­նա­վի­րուսն ու՞մ շունն է, որ հա­մե­մատ­վի գլո­բալ տա­քաց­ման հետ, որն իր հետ կբե­րի սով, պա­տե­րազմ­ներ և հա­զար ու մի սար­սա­փե­լի ա­ղետ­ներ: Հի­մա հայ գիտ­նա­կա­նը օգ­տա­կար գործ է ա­ռա­ջար­կում Հա­յաս­տա­նի, Ար­ցա­խի ու հա­մայն մարդ­կու­թյան հա­մար, որ Աստ­ծո տված արևից օգտ­վեն ու փոր­ձանք­նե­րից հե­ռու մնան: Հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրա­գի­րը լու­ծում է մարդ­կու­թյան բա­զում դժ­վա­րին խն­դիր­ներ, ին­չի սկիզ­բը կա­րե­լի է դնել Ար­ցա­խում, այդ պա­րա­գա­յում կբարձ­րա­նա մեր չճա­նաչ­ված հան­րա­պե­տու­թյան մի­ջազ­գա­յին հե­ղի­նա­կու­թյու­նը, այս­տե­ղից բխող քա­ղա­քա­կան հետևանք­նե­րով:
Շի­րա­կի մար­զի հե­լիո­ֆի­կա­ցիան այլ խն­դիր­ներ է լու­ծե­լու, այս­տեղ ան­տառ­ներ չկան, գյու­ղե­րում փայ­տի փո­խա­րեն ցան են վա­ռում, այս դեպ­քում էլ վայ­րա­գու­թյուն-բար­բա­րո­սու­թյուն կա. ի­րենց մար­մի­նը տա­քաց­նե­լու հա­մար մար­դիկ վա­ռում ու փչաց­նում են գյու­ղատն­տե­սու­թյան հա­մար շատ ար­ժե­քա­վոր գո­մաղ­բի հում­քը, ո­րը հան­դի­սա­նում է օր­գա­նիկ գյու­ղատն­տե­սու­թյան հիմ­քե­րի հիմ­քը: Այս­տեղ էլ է հա­զա­րա­վոր տոն­նա­նե­րով թթ­վա­ծին այր­վում, դար­ձյալ ած­խաթ­թու գազն է մթ­նո­լորտ նետ­վում: Ցան ստա­նա­լը նույն­պես հեշտ գործ չէ. գո­մաղ­բը պետք է գո­մից հա­նել, փռել, բաս­մա բա­ցել, եր­կար ժա­մա­նակ չո­րաց­նել, բրի­կետ­նե­րով կտր­տել, ամ­րոց­ներ կա­պել: Դժ­վա­րու­թյուն­ներ կան նաև վա­ռե­լու պրո­ցե­սում, այս­տեղ էլ թու­նա­վոր շմոլ գա­զը կա: Հա­մա­զաս­պյա­նի ծրագ­րով նա­խա­տես­ված է նաև (էլ ինչ ա­սես, որ չի նա­խա­տես­ված) օր­գա­նիկ գյու­ղատն­տե­սու­թյան հա­մար անհ­րա­ժեշտ պա­րար­տա­նյութ-կոմ­պոս­տի և բիո­գա­զի ստա­ցու­մը: Օր­գա­նա­կան նյու­թե­րով բիո­գա­զի ստա­ցու­մը կա աշ­խար­հում գոր­ծող բո­լոր աե­րաց­նող կենտ­րոն­նե­րի ար­տադ­րա­կան պլան­նե­րի մեջ: Բիո­գա­զը ստաց­վում է գո­մաղ­բի, թռչ­նաղ­բի մի­ջա­վայ­րում մե­թա­նա­յին բակ­տե­րիա­նե­րի կեն­սա­գոր­ծու­նեու­թյան հետևան­քով, ո­րը ակ­տի­վա­նում է բարձր ջեր­մաս­տի­ճան­նե­րում՝ մինչև 700օC, ո­րոշ շտամ­նե­րի դեպ­քում մինչև 90օC սահ­ման­նե­րում: Այդ բարձր ջեր­մաս­տի­ճան­նե­րը պա­հե­լու հա­մար գազ, նաև բիո­գազ և է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն են օգ­տա­գոր­ծում: Բիոպ­րո­ցե­սի ջեր­մա­յին ռե­ժի­մը պա­հե­լու հա­մար Հա­մա­զաս­պյա­նը ա­ռա­ջար­կում է օգ­տա­գոր­ծել իր DVH տի­պի արևա­յին ջեր­մա­յին սար­քե­րը՝ բարձ­րաց­նե­լով բիոպ­րո­ցես­նե­րի o.գ.գ.-ն ու բիոէ­ներ­գե­տի­կա­յի է­ֆեկ­տի­վու­թյու­նը՝ տն­տե­սե­լով մի­լիար­դա­վոր կի­լո­կա­լո­րիա­նե­րի հաս­նող ջեր­մա­յին է­ներ­գիա: Հա­յաս­տա­նի ու­նե­ցած բիո­ռե­սուրս­նե­րով (0,6 մի­լիոն խո­շոր եղ­ջե­րա­վոր ա­նա­սուն, ոչ­խար­ներ, խո­զեր, հա­վեր) տա­րե­կան կա­րե­լի է ռու­սա­կան գա­զին հա­մադ­րե­լի մե­թան գազ ար­տադ­րել: Բիոէ­ներ­գե­տի­կան կա­յուն հիմ­քե­րի վրա է դր­ված աշ­խար­հի զար­գա­ցած եր­կր­նե­րում, հատ­կա­պես Ռու­սաս­տա­նում, ըստ փոր­ձա­գի­տա­կան հաշ­վարկ­նե­րի, այն ա­պա­հո­վե­լու է Ռու­սաս­տա­նի վե­րա­կանգ­նո­ղա­կան է­ներ­գե­տի­կա­յի 80 տո­կո­սը՝ ա­ռանց հիդ­րոէ­ներ­գե­տի­կա­յի: Ինչ ա­սես, հե­լիո­ֆի­կա­ցիա­յի ծրագ­րին որ կող­մից էլ մո­տե­նաս, բա­ցար­ձակ խո­պան է, վա­րենք, ցա­նենք ու ան­հա­վա­տա­լի մեծ ար­դյունք­նե­րի հաս­նենք: Հե­լիո­ֆի­կա­ցիան նաև այն հզոր լո­կո­մո­տիվն է, որն իր հետևից տա­նե­լու է Հա­յաս­տա­նի ու Ար­ցա­խի ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը, գյու­ղատն­տե­սու­թյու­նը և գի­տու­թյու­նը: Եվ այս ա­մե­նը ան­տես­վում է, ան­տես­վում է այն դեպ­քում, երբ Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյան ձեռ­քե­րը պար­զա­պես քա­րի տակ են մնա­ցել, լեռ­նա­հան­քա­յին ար­դյու­նա­բե­րու­թյուն, ծի­րա­նը, գի­նի-կո­նյա­կը մի կողմ դնես, տա­կը բան չի մնա, բա­ցար­ձակ դա­տար­կու­թյուն, պար­զա­պես վա­կուում է: Հա­մա­զաս­պյա­նի ծրա­գի­րը չի սահ­մա­նա­փակ­վում միայն արևա­յին ջեր­մաէ­ներ­գե­տի­կա­յով կամ արևա­յին բիոէ­ներ­գե­տի­կա­յով, այս­տեղ չէ ծրագ­րի հիմ­նա­կան ու ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի մեծ է­ֆեկտ տվող հե­նա­սյու­նը: Ծրա­գի­րը ֆան­տաս­տիկ ար­դյունք­ներ է խոս­տա­նում գյուղմ­թերք­նե­րի վե­րամ­շակ­ման բնա­գա­վա­ռում: Եր­կար տա­րի­ներ ապ­րե­լով Ռու­սաս­տա­նում` ես հաս­կա­ցա, թե որն է հա­յու­թյան շր­ջա­նում ա­մե­նաչ­ճար­վող բա­նը: Դա Ղա­րա­բա­ղի թթի դո­շաբն է՝ ե­րե­խա­նե­րի մր­սա­ծու­թյան, չոր ու կա­պույտ հա­զե­րի, շն­չա­ռա­կան այլ հի­վան­դու­թյուն­նե­րը բու­ժե­լու հա­մար, ու Ղա­րա­բա­ղի օ­ղին՝ մե­ծա­հա­սակ­նե­րի հա­մար: Իսկ գի­տե՞ք, թե ինչ ո­րակ ու ար­ժեք են դրանք ստա­նում, երբ պատ­րաստ­վում են Հա­մա­զաս­պյա­նի արևա­յին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով: Դա միայն խմո­ղը կի­մա­նա, չխ­մողն ի՞նչ ի­մա­նա: Վս­տահ ե­ղեք, որ հայ­կա­կան արևա­յին բա­րիք­նե­րը վա­ճառ­վե­լու են բա­ցա­ռա­պես մի­ջազ­գա­յին շու­կա­յի է­լի­տա­յին սեգ­մեն­տում: Ի մի­ջի այ­լոց, կա­րե­լի է զբաղ­վել արևա­յին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով պատ­րաստ­ված թթի պրո­դուկտ­նե­րի, չրե­ղե­նի, մու­րա­բա­նե­րի հա­կա­վի­րու­սա­յին հատ­կու­թյուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյամբ, հնա­րա­վոր է, որ դրանք օգ­տա­կար լի­նեն:
Ա­շոտ ՀԱ­ՐՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆՅԱՆ
Ին­ժե­ներ-մե­խա­նիկ
Մագ­նի­տո­գորսկ-Գյում­րի
Դիտվել է՝ 11971

Մեկնաբանություններ