Կեր­պար­վես­տը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան դա­շինք... և ին­չու՞ ո՛չ

«...Երբ Ախ­թա­մա­րի մե­նաս­տա­նի ձե­ռագ­րերն Ա­վան­ցի նա­վա­հան­գս­տում լաս­տա­նավ բեռ­նած ռուս զին­վոր­նե­րը մո­տե­ցել են ա­փին, ինչ-որ մի սպա նրանց հրա­մա­յել է խոր­տա­կել նա­վը։ Այդ նույն ռուս սպա­յից թույ­լտ­վու­թյուն ստա­ցած Ա. Ֆլո­րենս­կին ըն­դա­մե­նը մի քա­նի ըն­տիր ձե­ռա­գիր է վերց­րել որ­պես հի­շա­տակ, իսկ մնա­ցած գր­չա­գիր մա­տյան­նե­րը լաս­տա­նա­վի հետ ջրի տակ են ան­ցել։ Նի­կո­ղա­յոս Մա­ռին հաս­ցեագր­ված նա­մա­կում Ա. Ֆլո­րենս­կին վեր­ջի­նիս տե­ղե­կաց­նում է, որ իր ձեռ­քով փրկ­ված ձե­ռա­գիր մա­տյան­նե­րից ու ե­կե­ղե­ցա­կան ա­ռար­կա­նե­րից (սա­ղա­վարտ­ներ, ար­ծա­թե բուր­վառ­ներ, խա­չեր և այլն) մի քա­նի­սը Բոր­ժո­մում հանձ­նել է Պա­տե­րազ­մից տու­ժած­նե­րի օգ­նու­թյան Կով­կա­սյան կո­մի­տեի նա­խա­գահ կոմ­սու­հի Ե­լի­զա­վե­տա Վո­րոն­ցո­վա-Դաշ­կո­վա­յին, որն էլ դրանք փո­խան­ցել է Վի­րա­հա­յոց թե­մի ա­ռաջ­նորդ Մես­րոպ ե­պիս­կո­պոս Տեր-Մով­սի­սյա­նին»։
Ա­րա­րատ Ա­ՂԱ­ՍՅԱՆ
«Հայ կեր­պար­վես­տի և կի­րա­ռա­կան ար­վես­տի կո­րուստ­նե­րը Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան տա­րած­քում»

ԱՐ­ՑԱ­ԽՅԱՆ Ա­ՐՅԱՆ ԿԱՆ­ՉԸ
Ա­լեք­սանդր Ա­լեք­սանդ­րի Ֆլո­րենս­կին (1888-1938) ճա­նաչ­ված երկ­րա­բան էր, հնա­գետ և ազ­գագ­րա­գետ։ Նա ռուս ա­կա­նա­վոր աստ­վա­ծա­բան, փի­լի­սո­փա և բա­նաս­տեղծ Պա­վել Ֆլո­րենս­կու կրտ­սեր եղ­բայրն էր։ Ա­լեք­սանդ­րը արևե­լյան մշա­կույ­թի սի­րա­հար էր։ Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի ժա­մա­նակ սա­նի­տա­րի կար­գա­վի­ճա­կով կա­մա­վոր մեկ­նում է գոր­ծող բա­նակ, հայ­տն­վում է Վա­նում և խա­ղաղ օ­րե­րը նվի­րում հնա­ծո­նե­րի հա­վաք­ման և փր­կու­թյան վեհ գոր­ծին։ Տա­րի­ներ անց Մոսկ­վա­յի կայ­սե­րա­կան հնա­գի­տա­կան ըն­կե­րու­թյան Արևե­լյան հանձ­նա­ժո­ղո­վի նիս­տե­րից մե­կում ներ­կա­յաց­նում է Հա­յաս­տա­նի հու­շար­ձան­նե­րի ծանր վի­ճա­կը։ 1915-ին շատ հա­յե­րի, հիմ­նա­կա­նում կա­նանց, ծե­րե­րի և մա­նուկ­նե­րի փր­կում է ջար­դից։ Այս զար­մա­նա­լի ազն­վա­սիրտ այ­րը վախ­ճան­վեց ստա­լի­նյան ճամ­բա­րում։ Նրա բռ­նա­դատ­ման պատ­ճա­ռը գու­ցե վե­րոն­շյալ հա­յա­մետ գոր­ծո­ղու­թյու՞նն էր։
Ի դեպ, Ֆլո­րենս­կի եղ­բայր­նե­րի մայրն ար­ցա­խյան հնա­մե­նի տոհ­մե­րից մե­կի պատ­վա­կան հետ­նորդ Օլ­գա Սա­պա­րո­վան էր, բուն հայ­կա­կան ան­վամբ` Սա­լո­մե Սա­պա­րյա­նը։

«Б­УБНОВЫЙ ВАЛЕТ»-ԻՑ «ГОЛ­УБАЯ РОЗА». ՀԱՅ­ԿԱ­ԿԱՆ ԱՐ­ՁԱ­ԳԱՆ­ՔԸ

Ար­վես­տա­բա­նա­կան խոր­քա­յին վեր­լու­ծու­թյան կա­րիք այ­սօր չկա։ (Հույս ու­նեմ, որ հայ-ռու­սա­կան բազ­մա­նիստ փո­խառն­չու­թյուն­նե­րը կեր­պար­վես­տի ո­լոր­տում հա­րիր աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ներ­կա ա­լե­բա­խում­նե­րին, նոր խա­ղադ­րույք­ներ պի­տի սահ­մա­նեն, չէ՞ որ գե­ղե­ցիկն է փր­կում աշ­խար­հը)։ Ըն­դա­մե­նը եր­կու դր­վա­գով ներ­կա­յաց­նենք հայ-ռու­սա­կան կեր­պար­վես­տա­յին դա­շին­քը։ Ար­վես­տա­բան, հո­գե­բա­նա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի թեկ­նա­ծու Զա­րա Մա­լո­յանն իր դեռևս ան­տիպ «Дети и внуки «Буб­но­го вале­та» հոդ­վա­ծում (այն հրա­պա­րակ­վե­լու է «Ռոս­լին» ար­վես­տի հան­դե­սի անդ­րա­նիկ հա­մա­րում, տե­սա­նե­լի ա­պա­գա­յում), բա­վա­կա­նին ու­շագ­րավ փաս­տեր է ներ­կա­յաց­նում, հե­տաքր­քիր զու­գա­հեռ­ներ անց­կաց­նե­լով։ Ըստ նրա, հենց Սա­րյա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան հետ­քե­րով են հայ­կա­կան գե­ղար­վես­տա­կան մի­ջա­վայր մուտք գոր­ծում Ռու­սաս­տա­նում և Եվ­րո­պա­յում ծաղ­կող նո­րա­գույն հո­սանք­նե­րը։ Ա­ռա­ջին հեր­թին` սիմ­վո­լիզ­մի գա­ղա­փար­նե­րը, ո­րոնք յու­րօ­րի­նա­կո­րեն միա­ձուլ­վում էին «Гол­убая ро­за» միա­վոր­ման ֆո­վիզ­մի գե­ղան­կար­չա­կան սկզ­բունք­նե­րի հետ։ Այս միա­վոր­մա­նը բնո­րոշ էր ան­ցու­մը իմպ­րե­սիո­նիզ­մից պոս­տիմպ­րե­սիո­նիզ­մին։ Վե­րոն­շյալ միա­վոր­ման գե­ղա­գի­տու­թյու­նը հա­մա­հունչ էր ֆրան­սիա­կան «Նա­բի» խմ­բա­վոր­ման սկզ­բունք­նե­րին։ Չհոգ­նեց­նե­լով մեր ըն­թեր­ցող­նե­րին` հի­շեց­նենք, որ ա­ռա­ջա­դեմ այս խմ­բա­վո­րում­նե­րի և միա­վո­րում­նե­րի գե­ղար­վես­տա­կան նո­րա­րա­րու­թյուն­նե­րը բնո­րոշ էին Սա­րյա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան վաղ շր­ջա­նին, ու նրա մի­ջո­ցով էլ նե­րառ­վե­ցին և ամ­րապ­նդ­վե­ցին հայ­կա­կան ար­վես­տում։
Այ­նու­հետև ար­վես­տա­բա­նը նշում է, որ ժա­մա­նա­կա­կից մի քա­նի ճա­նաչ­ված նկա­րիչ­ներ, ո­րոնք Սա­րյա­նի ան­մի­ջա­կան հետևորդ­նե­րը չեն զուտ ժա­մա­նա­կի ա­ռու­մով, գտն­վե­լով վե­րոն­շյալ ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի գո­տում, բա­վա­կա­նին հան­րա­հայտ են այ­սօր։ Խոս­քը վե­րա­բե­րում է Դա­րոն Մու­րա­դյա­նին, Շո­թա Ոս­կա­նյա­նին, Է­միլ Գա­զա­զին, Ռու­բեն Ա­բո­վյա­նին, Ար­մեն Գևոր­գյա­նին և այ­լոց։

Ա­լեք­սանդր Օս­մյոր­կի­նը «Б­убно­вый ва­лет» ցու­ցա­հան­դե­սին ա­ռա­ջին ան­գամ մաս­նակ­ցեց 1914-ին։ Կարճ ժա­մա­նակ անց ձևա­վոր­վեց հա­մա­նուն միա­վո­րու­մը, ո­րը դար­ձավ ռու­սա­կան ա­վան­գար­դի մի­ջու­կը։ Շատ ցու­ցա­հան­դես­նե­րում բուբ­նով­ցի­նե­րը ներ­կա­յաց­նում էին ի­րենց հո­գե­հա­րա­զատ նկա­րիչ­ներ Է. Բրա­կին, Մ. Վլա­մին­կին, Ֆ. Լե­ժեին, Պ. Պի­կա­սո­յին և մյուս­նե­րին։ Ա­լեք­սանդր Օս­մյոր­կինն ան­ցավ Բուբ­նո­վյան դպ­րո­ցով և շա­տե­րի կար­ծի­քով դար­ձավ «Բուբ­նո­վի վա­լե­տի որ­դի»։ Այս զար­մա­նա­լի մար­դը հե­տա­գա­յում բե­ղուն ման­կա­վար­ժա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն է ծա­վա­լում, 1946-ին մաս­նակ­ցում է Երևա­նի գե­ղար­վես­տի նո­րա­բաց ինս­տի­տու­տի ու­սում­նա­կան գոր­ծըն­թա­ցի կազ­մա­կերպ­մա­նը և կր­թում է փայ­լուն ա­շա­կերտ­նե­րի մի կո­հոր­տա, հան­ձինս Սեդրակ Ռաշ­մա­ճյա­նի, Ա­րա Բե­քա­րյա­նի, Ե­րա­նու­հի Աս­լա­մա­զյա­նի և Ա­նա­տո­լի Պա­պյա­նի։ Նրանք ի­րենց հեր­թին ի­րենց ա­շա­կերտ­նե­րին փո­խան­ցե­ցին «ը­ցովՏ­Չօռ ՉՈ­սպՑ»-ի գե­ղա­գի­տա­կան-նո­րա­րա­կան սկզ­բունք­նե­րը։
Զա­րա Մա­լո­յանն իր նյու­թը ա­վար­տում է մի ու­շագ­րավ եզ­րա­հանգ­մամբ. «Չա­փա­զան­ցու­թյուն չի լի­նի, ե­թե նշենք, որ հայ­կա­կան ար­վես­տում կա­րե­լի է ո­րո­շա­կիաց­նել Ռու­սաս­տա­նի առն­վազն եր­կու գե­ղար­վես­տա­կան միա­վո­րում­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը և նրանց գե­ղա­գի­տա­կան դիր­քո­րո­շու­մը»։

ՄՈՍԿ­ՎԱ­ՅԻ ԲՈ­ՀԵՄ-ԱՍՏ­ՂԸ. ՅԱ­ԿՈՒ­ԼՈՎ
«Ար­քա­յա­դուստր Բրամ­բիլ­լա» և «Ժի­րոֆ­լե-Ժի­րոֆ­լյա» ներ­կա­յա­ցում­նե­րի յա­կու­լո­վյան ձևա­վոր­մամբ Փա­րի­զում հան­դես ե­կավ հա­յազ­գի Ա­լեք­սանդր Թաի­րո­վի ղե­կա­վա­րած Մոսկ­վա­յի կա­մե­րա­յին թատ­րո­նը։ Եր­կու հա­յե­րի և ռու­սա­կան թատ­րո­նի հա­մա­տեղ ներ­կա­յա­ցու­մը ցն­ցեց Փա­րի­զը։ Հան­դուգն նո­րա­րա­րու­թյան հիմ­քում հայ-ռու­սա­կան տա­ղան­դի լրա­ցու­ցիչ փայլն էր։ Հայ-ռու­սա­կան կեր­պար­վես­տա-թա­տե­րա­կան դա­շին­քը Եվ­րո­պա­յի կենտ­րո­նում նվա­ճեց «աշ­խար­հի մայ­րա­քա­ղա­քը» և դեռ եր­կար ժա­մա­նակ Փա­րի­զում և Լոն­դո­նում, Բեռ­լի­նում և Վիեն­նա­յում անդ­րա­դառ­նում էին հայ-ռու­սա­կան գլուխ­գոր­ծո­ցին։ Գեոր­գի Յա­կու­լո­վին Մոսկ­վա­յի գե­ղար­վես­տա­կան աշ­խար­հը կն­քեց «Հրա­շա­լի Ժորժ» տիտ­ղո­սով, նրա տուն-ար­վես­տա­նո­ցի դռ­նե­րը բաց էին օր­նի­բուն։ ա­կու­լո­վի մշ­տա­կան հյու­րերն էին Ե­սե­նինն ու Մա­յա­կովս­կին, Լու­նա­չարս­կին և, ի­հար­կե, բա­զում նկա­րիչ­ներ։ Ոտք դնե­լով Մոսկ­վա­յի կա­ռա­մա­տույց` աշ­խար­հահռ­չակ Այ­սե­դո­րա Դուն­կա­նը բա­ցա­կան­չեց. «Տա­րե՜ք, տա­րե՜ք ինձ նրա մոտ, և ու­զում եմ տես­նել այդ մար­դուն»։ Այդ մար­դուն` Գեոր­գի Յա­կու­լով-«Հրա­շա­լի Ժոր­ժին»։
Հա­յաս­տա­նի կենտ­գործ­կո­մի նա­խա­գահ Ար­տա­շես Կա­րի­նյա­նը հի­շում է. «Ինձ շատ էր զար­մաց­նում այն հան­գա­ման­քը, որ Յա­կու­լո­վի մոտ ա­զատ ե­լու­մուտ էին ա­նում նաև փո­ղո­ցի ա­նա­պաս­տան ե­րե­խա­նե­րը։ Նա կա­րո­ղա­ցել էր գրա­վել նույ­նիսկ այդ ե­րե­խա­նե­րի սիր­տը։ Ե­րե­խա­ներ, ո­րոնք ա­կա­մա հակ­ված էին խու­լի­գա­նու­թյան, ա­վա­զա­կու­թյան։ Ծանր ժա­մա­նակ­ներ էին։ Բայց բա­վա­կան էր, որ մի ան­գամ այդ ե­րե­խա­ներն ինձ տես­նեին Յա­կու­լո­վի հետ փո­ղո­ցով անց­նե­լիս, հար­գան­քով ու ակ­նա­ծան­քով էին վե­րա­բեր­վում նաև ինձ»։ Յա­կու­լո­վի հե­տա­գի­ծը ռու­սա­կան կեր­պար­վես­տում հա­տու է և ինք­նա­տիպ։ Հի­շենք թե­կուզ 1905-ին ստեղծ­ված և Տրե­տյա­կո­վյան պատ­կե­րաս­րա­հում գտն­վող «Ձիար­շավ» և «Պի­տո­րեսկ» սր­ճա­րա­նի ազ­դա­գի­րը, պատ­կեր­ված 1917-ին։

ՍՈՒ­ՐԵ­ՆՅԱՆ­ՑԸ ՌՈՒ­ՍԱ­ԿԱՆ ԱՆ­ԴԱՍ­ՏԱ­ՆՈՒՄ
1904-ին Մոսկ­վա­յում լույս է տես­նում Մե­տեռ­լին­կի պիես­նե­րի ժո­ղո­վա­ծուն, Սու­րե­նյան­ցի ձևա­վոր­մամբ։ Վս­տա­հու­թյան ե­րաշ­խի­քը հայ նկար­չի հան­դեպ ձևա­վոր­վել էր դեռևս 1899-ին, երբ հռ­չա­կա­վոր Կնե­բել-Գրոս­մա­նի հրա­տա­րակ­չու­թյու­նը լույս ըն­ծա­յեց Պուշ­կի­նի «Բախ­չի­սա­րա­յի շատր­վա­նը»` Սու­րե­նյան­ցի ձևա­վոր­մամբ։ Պե­տեր­բուր­գի նշա­նա­վոր Մա­րի­նյան թատ­րո­նում հայ նկա­րի­չը ձևա­վո­րել էր բա­վա­կա­նին բարդ և շատ նկա­րիչ­նե­րի հա­մար ան­հա­սա­նե­լի ներ­կա­յա­ցում­ներ` Ա­դա­նի «Ծո­վա­հե­նը» բա­լե­տը և Ռու­բինշ­տեյ­նի «Դև» օ­պե­րան։ Եվ ա­հա հան­րա­հայտ նո­րա­րար Ստա­նիս­լավս­կին սիմ­վո­լիզ­մը թա­տե­րա­կան ձևա­վո­րում­նե­րում կի­րա­ռե­լու նպա­տա­կով թատ­րոն հրա­վի­րեց հենց Վարդ­գես Սու­րե­նյան­ցին։ Ինչ­պե՞ս էր խո­րա­պես հայ Սու­րե­նյան­ցը, ո­րը բազ­մա­կիրթ մեկն էր, հա­յոց պատ­մու­թյան և մշա­կույ­թի գի­տակ ռու­սա­կան կեր­պար­վես­տի հա­խուռն ա­լե­կո­ծում­նե­րի մեջ գնա­հատ­վում և ու­շադ­րու­թյան ար­ժա­նա­նում ժա­մա­նա­կի նշա­նա­վոր թա­տե­րա­գետ­նե­րի, ռե­ժի­սոր­նե­րի, առ­հա­սա­րակ` մշա­կու­թա­յին վեր­նա­խա­վի կող­մից, երբ և՛ Մոսկ­վա­յում, և՛ Պե­տեր­բուր­գում շող­շո­ղում էին բազ­մա­թիվ ռուս նկա­րիչ­ներ։ Սա մի կող­մից զար­մա­նա­լի է, մյուս կող­մից` ոչ։
Զար­մա­նա­լի էր, որ պե­տա­կա­նա­զուրկ երկ­րի զա­վա­կը, ո­րը ա­կա­դե­միա­կան կր­թու­թյուն էր ստա­ցել Մյուն­խե­նում, «նվա­ճում» է ռու­սա­կան գե­ղար­վես­տա­կան կենտ­րոն­նե­րը։ Զար­մա­նա­լի չէ, քան­զի հայ տար­րը Ռու­սաս­տա­նում նե­րառ­վել է բա­վա­կա­նին օր­գա­նա­պես և ծա­ռա­յել է հյու­րըն­կալ երկ­րին հո­գով և սր­տով։ Ա­նուն­ներ չհի­շա­տա­կենք, դրանք գրե­թե ան­հա­մար են։ ՈՒղ­ղա­կի հիա­նանք ան­ցյա­լի մշա­կու­թա­յին մա­կըն­թա­ցու­թյուն­նե­րով և զար­մա­նանք ներ­կա տե­ղատ­վու­թյամբ։
Սա­կայն մի՞­թե այ­սօր, աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան այս դժն­դակ օ­րե­րում, եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ազ­գա­յին կեր­պար­վես­տը չի կա­րող փո­խառ­նչ­վել բազ­մա­թիվ նա­խագ­ծե­րի և ծրագ­րե­րի մի­ջո­ցով։ Եվ, իս­կա­պես, կեր­պար­վես­տը կա­րող է դառ­նալ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ինք­նա­տիպ դա­շին­քի հենք։

Վրեժ Ա­ՌԱ­ՔԵ­ԼՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Ողբերգազավեշտ՝ պետականակերտման նվագակցությամբ
• Մշակութային ճակատը երկրի փրկօղակ
• Ռազմաքաղաքական ուխտագնացություն դեպի Վաղարշապատ
• Եվ կրկին կիսալուսին յաթաղանն արյուն է վիթում
• Երկրի կանաչ դեսպանը
• Որդան կարմիր երկիրի երկունքը․ դար XX (էսսե)
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• Կերպարվեստի Արարատ երկրում
• «Կերպարվեստի Արարատ երկրում»
• Հայաստանը` Կերպարվեստի Արարատ երկիր (հռչակագիր)
• Անատոլի Ավետյանի Վանաձորը, երկիրն ու աշխարհը
• Ակսել Բակունցի հանճարն ուղենիշ է ինձ համար. Արամ Մաշուրյան
• «Սորոսի արտաքսումը»
• «Մի թողեք ճայերը ծիծաղեն» կամ՝ Մուշեղիչին վայել տոն
• Հռչակագիրը՝ փակուղում
• Կարմիր բերետավոր... դիտահորեր
• «Լաոն կհեծնի՞ կարմիր նժույգ»
• Զարթնի՛ր, Լաո (ուղերձներ Ժամանակավոր կառավարությանը)
• «Պապլավոկ․13-րդ սեղան»
• «Պապլավոկ․13-րդ սեղան»

Մեկնաբանություններ