ԿԱՅՈ՞ՒՆ, ԹԵ՞ ԻՆՔՆԱԲԱՎ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

Վերջին շրջանում շատ է խոսվում կայուն զարգացման մասին: Խոսում են դրա մասին նաև Հայաստանում և Հայաստանի վերաբերյալ: Իսկ ե՞րբ կարելի է վստահորեն խոսել կայուն զարգացման մասին: Արդյոք կայուն զարգացումը նո՞ւյնն է, ինչ ինքնաբավ տնտեսությունը:
Փորձագետներից շատերը կոչ են անում կառուցել ինքնաբավ տնտեսություն, բայց ո՛չ ավտորիտար միտումներով, գնալ դեպի մրցակցային շուկա, բայց ո՛չ դեֆորմացիոն ճանապարհներով: Նման տնտեսության կառուցման ճանապարհին կարևոր է նախ գլուխ հանել սեփական կոնցեպտուալ ապարատից, իսկ հետո միայն դնել երկարաժամկետ ու հավակնոտ նպատակներ:
Անցյալ տարի հայտարարված տնտեսական աճը կազմեց գրեթե վեց տոկոս, բայց հարցն այն է, թե նման ոչ փոքր աճի պայմաններում ստեղծո՞ւմ ենք արդյոք նոր արժեք: Հավանաբար ոչ, քանի որ ունենք բարձր գնաճ, աստիճանաբար վերականգնվող տրանսֆերտային տնտեսություն և լեռնահումքային արդյունաբերության աճող գներ: Իսկ չէ՞ որ այս բոլոր գործոններն էլ «կլանում են» ՀՆԱ-ի իրական աճը, չնայած մեզ միշտ համոզում են լրիվ ուրիշ բանում: Թվերի հետ տեղի են ունենում ինչ-որ քրեստոմատիկ «անհեթեթություններ»: Ի՞նչ չվերծանված «առեղծվածներ» կան, որ պետք է վերլուծել:
Տնտեսության 6,1 % աճն ավելի շուտ կրում է վերականգնող բնույթ, ընդ որում, տնտեսությունը վերականգնվում է շատ դանդաղ, մանավանդ, եթե հիշենք 2009 թվականի կտրուկ անկումը: Իսկ ի՞նչն է հիմա դրված այդ աճի հիմքում: Այն, ինչով Հայաստանն այսօր կարող է «հպարտանալ»` լեռնահումքային արդյունաբերությունը: Հայաստանում մենք այն անվանում ենք վերամշակվող տնտեսություն: Երևի հարց առաջանա` կարելի՞ է վերամշակում համարել այն, ինչը հանվում է ընդերքից, մի փոքր մաքրվում ու արտահանվում: Ընդ որում, արդյունաբերության այդ ճյուղում այսօր մենք ներառել ենք անգամ այն, ինչը պարզապես հանվում է ընդերքից, առանց որևէ մաքրման: Բայց կանգ չառնենք այդ հարցի վրա և ընդունենք այն որպես մասնակիորեն վերամշակվող արդյունաբերություն:
Տնտեսության զարգացման մասին խոսելիս չի կարելի շրջանցել գյուղատնտեսության ոլորտը: Այդ ոլորտի անցյալ տարվա աճը ողջունելի է, բայց չի կարելի չնշել, որ իրավիճակը հիմնականում կանխորոշում են կլիմայական պայմանները, և գյուղացին ոչ մի երաշխիք ու վստահություն չունի վաղվա օրվա հանդեպ: Սա հոգեբանական գործոն է, որը, այնուամենայնիվ, ունի նաև շատ լուրջ տնտեսական արդյունք: Որոշակի ակտիվություն է գրանցվել նաև ՏՏ ոլորտում, տուրիստական ինդուստրիայում, որտեղ մեզանում կրկին գործում են տեղական առանձնահատկությունները, և այստեղ մեր ձեռքբերումները չենք կարող համեմատել անգամ երկու հարևան հետխորհրդային երկրների հետ, իսկ Իրանում արդեն գոյություն ունի ազատ տուրիստական գոտի` Քիշ:
Վերադառնալով ՀՆԱ կառուցվածքին, հարկ է նշել, որ այն ոչ միայն չձևավորվեց, ավելին, այսօր մենք պատկերացում չունենք այն մասին, թե ինչպիսին պետք է լինի ներքին արդյունքի կառուցվածքը: Հետևաբար, մտածել այն մասին, թե ինչ է դրված տնտեսական աճի հիմքում, առայժմ չենք կարող: Մեզ մոտ աճը դեռևս էպիզոդիկ բնույթ է կրում և կախված է մի շարք գործոններից: Մենք դեռ չենք որոշել, թե որոնք են մեր լոկոմոտիվային ոլորտները, չենք պատկերացնում, թե ինչ օրինաչափություններով պետք է որոշենք մեր մրցակցային առավելությունները: Վերջերս Հայաստանում ներկայացվեցին նման մի քանի ոլորտներ` ալմաստի երեսակում, դեղագործություն, կոնյակագործություն և ճշգրիտ մեքենաշինություն: Իհարկե, շատ լավ է և ուրախալի, որ կառավարությունն առաջնահերթություններ է սահմանում: Ճիշտ է, ոմանք հոռետեսորեն են վերաբերվում մեքենաշինության զարգացմանը, սակայն դա այն է, ինչով առաջներում հպարտանում էինք: Եթե, օրինակ, մենք հաջողությամբ միավորեինք դեղագործության և փորձի ավանդույթները ու կարողանայինք այն շարունակել մասնավոր բիզնեսի միջոցով, ապա մեքենաշինությունը 20 տարում կվերածնեինք: Անգամ փորձեր են եղել վերականգնելու հաստոցաշինական գործարանները, որոնք բախվեցին ոչ թե փողի սակավության կամ ինտելեկտի պրոբլեմին, այլ այնպիսի մասնագիտության բացակայությանը, ինչպիսին, օրինակ, ֆրեզերագործինն է: Մենք չգնահատեցինք մեր հնարավորություններն այս ոլորտում, չգործարկեցինք փորձնական արդյունքները: Հետևաբար, որևէ առաջնահերթության սահմանումից առաջ հարկավոր է բացահայտել մրցակցային հնարավորությունները. մենք առաջ չենք շարժվի, մինչև չլուծենք այս հիմնարար խնդիրը: Սա առաջին գործոնն է, որը խանգարում է մեր զարգանալուն:
Երկրորդը ցածր ճանաչելիությունն է: Քչերին է հայտնի մեր երկրի հումքային ներուժը: Անգամ մենք այդ մասին չգիտենք: Սակայն ազգային հարստության քանակական և որակական սահմանումը, որն ընդգրկված է բնական պաշարներում, յուրաքանչյուր պետության համար ռազմավարական հարց է: Ի դեպ, Խորհրդային Միության շրջանում մշտապես տեղի էր ունենում բնական պաշարների գնահատում, իսկ այսօր դա մեզ համար դժվարահաս խնդիր է, և առաջին հերթին այն պատճառով, որ երկրում չեն մնացել համապատասխան մասնագետներ:
Վերադառնալով ընդերքի պաշարներին, անհրաժեշտ է նշել, որ նոր հասարակարգում, գիտելիքների վրա հիմնված տնտեսության զարգացման պայմաններում գիտելիքները պետք է ոչ միայն ստեղծվեն, այլև արդյունավետորեն կիրառվեն: Նման տնտեսության ձևավորման գլխավոր գործոնը պետք է լինեն մարդկային ներուժի զարգացումը, մարդկային ռեսուրսների որակի բարձրացումը: Դրա համար, առաջին հերթին, պահանջվում է խոր իմացություն այն մասին, թե ինչպիսի մասնագետներ են ապրում երկրում: Մենք, օրինակ, ՏՏ ոլորտը հայտարարում ենք առաջնահերթություն, սակայն չգիտենք, թե որքան մասնագետ ունենք այդ ոլորտում, և ինչպիսի ունակություններ ունեն նրանք: Սա ընդամենը մեկ օրինակ է, իսկ նման օրինակները քիչ չեն: Ինչքա՞ն տնտեսագետ և իրավաբան ունենք, էլ չենք խոսում որակական բաղադրիչի մասին, նաև այն մասին, թե որքան գործազուրկներ ենք ամեն տարի թողարկում, այն մասին, որ երբեմն լավ մասնագետներին «նվիրում ենք» զարգացած երկրներին:
Այսօր շատ է խոսվում տնտեսության ոչ միայն ինդուստրիալ հատվածի, այլև ողջ տնտեսական համակարգի դիվերսիֆիկացման մասին, և դա պետք է մեզ օգնի անգամ անբարենպաստ արտաքին կոնյունկտուրայի պայմաններում չկաղալու, չընկնելու «ճգնաժամային ծայրահեղությունների» մեջ, ինչպես դա տեղի ունեցավ 2009 թվականին, երբ պարզապես փլվեցինք: Առաջին հերթին կարևոր է, որ այդպիսի ըմբռնում լինի տնտեսական և քաղաքական իշխանությունների կողմից:
Այս իմաստով երկու կարևոր հանգամանք պետք է նշել: Առաջինը, ներկայիս կառավարությունը, իրոք, ցանկանում է դրական փոփոխություններ, իսկ դա շատ կարևոր է: Կա հավատ, որ եթե ինչ-որ ժամանակ երկիրը համարվում էր արդյունաբերապես զարգացած (ճիշտ է, դա եղել է այլ պայմաններում և այլ ձևաչափով), նշանակում է, որ դրան կարելի է հասնել նաև այսօր, մանավանդ որ դրա համար կա անհրաժեշտ պոտենցիալ: Երկրորդն այն է, որ կառավարությունը, ի վերջո, սկսեց խոսել տնտեսության զարգացման ազգային մոդելի մասին, ինչի մասին խոսում էի շատ տարիներ առաջ: Եվ լավ է, որ այդ մոդելի նկատմամբ նման նախաձեռնությունն ու համոզվածությունը գալիս են ամենավերևներից: Եվ կարևոր չէ, որ այդ նախաձեռնությունն այնքան էլ դրական արձագանքի չի արժանացել միջազգային կառույցների կողմից:
Այսօր գոյություն ունի կառավարության ևս մեկ դրական որոշում, որը ենթադրում է արտասահմանում սովորող ուսանողների աջակցություն: Ծրագիրն այսօր դեռ շոշափելի արդյունքներ չի տալիս, բայց հեռանկարում անպայման կտա: Այստեղ չի կարելի չնշել ունակ և տաղանդավոր կադրերի բացահայտման և ընտրության համակարգի բացակայության պրոբլեմը, ինչը չի կարող չազդել երկրի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական զարգացման վրա: Իհարկե, քիչ չեն նաև ունակ ու տաղանդավոր մարդիկ, որոնք այսօր գտնվում են «նավից դուրս»: Այդ խնդիրը պահանջում է մանրազնին վերլուծություն և համարժեք ու արդյունավետ լուծում:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ