Մանրամասն որոնում (արխիվ)
19.04.2024
 
Ավարտվել է Ռուսական կայսրության, իսկ հետո՝ Խորհրդային Միության, ապա նաև՝ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին 300-350 տարիների պատմությունը Հյուսիսային Կովկասում, Անդրկովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ ասել է Մերձավոր Արևելքի ռուսական ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին։ «Այսօր մենք Արևմուտքի հետ մեծ պատերազմի կիզակետում ենք, որտեղ հարցի գինը ոչ թե այս կամ այն ռազմաբազան է՝ այս կամ այն պատմական տարածաշրջանում, այլ Ռուսաստանի գոյությունն է, գուցե և՝ ողջ աշխարհի գոյությունը»,- նշել է նա։                
 
Նորություններ » «Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»

«Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»

«Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»
24.04.2020 | 00:10
Տու­նը վե­րած­վել էր յու­րա­տե­սակ հայ­կա­կան օ­ջա­խի: Այս­տեղ հա­ճախ կա­րե­լի էր տես­նել Վա­րու­ժա­նին, Սիա­ման­թո­յին, Ռու­բեն Սևա­կին, Շա­հան Պեր­պե­րյա­նին, Տիգ­րան Չյո­կյու­րյա­նին, Հա­կոբ Սի­րու­նուն, հայ գրա­կա­նու­թյան ին­տե­լեկ­տուալ­ներ Կոս­տան Զա­րյա­նին ու Հրանտ Նա­զա­րյան­ցին, դե­րա­սան Վահ­րամ Փա­փա­զյա­նին և բա­զում ու­րիշ­նե­րի: Նրան­ցից ո­մանք փո­ղո­ցում մի­մյանց չէին բարևում, բայց կո­մի­տա­սյան օ­ջա­խում բո­լո­րը հա­մե­րաշխ էին ու միա­կամ:
Բնա­կա­նա­բար, այ­ցե­լու­նե­րի թվում էին նաև բազ­մա­թիվ օ­տա­րերկ­րա­ցի ու հայ ե­րա­ժիշտ­ներ՝ Ֆուր­լա­նին, Սել­վե­լին, Հե­գեն, Լան­գեն, Կոր­բին, Հա­րու­թյուն Սի­նա­նյանն ու Էդ­գար Մա­նա­սեն:
Այդ տու­նը մի քու­րա էր, ուր մեկ­տեղ­վել էին հա­յոց միտ­քը, ին­տե­լեկ­տը, տա­ղան­դը, և «տան­տե­րը» Կո­մի­տասն էր:
1915 թ. Պոլ­սի 120-հա­զա­րա­նոց հա­յու­թյու­նը Զա­տի­կը նշեց ապ­րի­լի 18-ին: Հե­տա­գա հինգ օ­րերն ան­ցան հետ­զատ­կա­կան հոգ­նա­բեկ քնի, թմ­բի­րի ու խում­հա­րի մեջ: Եվ այդ օ­րե­րի ըն­թաց­քում Ա­յա Սո­ֆիա­յի մոտ գտն­վող քա­ղա­քա­յին ոս­տի­կա­նու­թյան վար­չու­թյու­նում ծա­վալ­վում էր բուռն գոր­ծու­նեու­թյուն՝ ոս­տի­կա­նա­պետ Բեդ­րին վա­ղուց պատ­րաստ­ված գաղտ­նի հրա­ման­ներ էր ու­ղար­կում ոս­տի­կա­նու­թյան տե­ղա­կան բա­ժան­մունք­ներ: Դրանք ձեր­բա­կալ­ման հրա­հանգ­ներ էին, ո­րոնց կց­ված էին ցու­ցակ­ներ՝ ըստ հաս­ցե­նե­րի:
Ոս­տի­կա­նա­պե­տը կա­տա­րում էր Իթ­թի­հա­դի կենտ­րո­նա­կան կո­մի­տեի՝ Թա­լեա­թի, Զիա Գյոք Ալ­փի, Միդ­հատ Շյուք­րիի, Բե­հաեդ­դին Շա­քի­րի, դոկ­տոր Նա­զը­մի, Հյու­սեին Ջա­հի­դի, Կա­րա Քե­մա­լի և Խա­լի­լի հրա­հան­գը՝ ձեր­բա­կա­լել մայ­րա­քա­ղա­քում կենտ­րո­նա­ցած հա­յու­թյան ընտ­րա­նին:
Ցու­ցակ­նե­րը կազ­մել էին Իթ­թի­հա­դի թա­ղա­յին մաս­նա­ճյու­ղե­րը և իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի հա­վա­քագ­րած չորս հայ գոր­ծա­կալ­նե­րը. վեր­ջին­նե­րիս ա­նուն-ազ­գա­նուն­նե­րը գի­տեմ, բայց այս­տեղ չեմ նշի, ո­րով­հետև նրանք ար­ժա­նի չեն ան­գամ հի­շա­տակ­ման, նրանք ու նրանց ժա­ռանգ­նե­րին վե­րա­պահ­ված է հա­վեր­ժա­կան ար­գա­հա­տանք, ար­հա­մար­հանք ու մո­ռա­ցու­թյուն:
Ե­թե այդ ցու­ցակ­նե­րը ող­բեր­գա­կան ներք­նի­մաստ չու­նե­նա­յին, ա­պա դրանք կա­րե­լի էր հա­մա­րել բա­վա­կան զվար­ճա­լի, ո­րով­հետև կա­յին նույն ա­նուն-ազ­գա­նունն ու­նե­ցող միա­գա­մայն տար­բեր մար­դիկ: Տպա­վո­րու­թյուն էր ստեղծ­վում, որ դրանք կազ­մող­նե­րը պար­զա­պես գրան­ցել էին այն հա­յե­րին, ո­րոնց անձ­նա­պես ճա­նա­չում էին: Սա­կայն դրանք կազմ­վել էին դի­վա­յին սկզ­բուն­քով՝ ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լու­թյան հատ­կա­նի­շով, ո­րի նպա­տա­կը հրե­շա­վոր էր՝ կտ­րել ազ­գի գլու­խը, որ­պես­զի հա­յու­թյու­նը գա­վառ­նե­րում ան­տեր-ան­տի­րա­կան, բա­րո­յալք­ված ու հու­սա­հատ վի­ճա­կում մնար և վե­րած­վեր հլու-հնա­զանդ զանգ­վա­ծի:
Միա­ժա­մա­նա­կյա գոր­ծո­ղու­թյունն սկս­վեց 1915 թ. ապ­րի­լի 24-ին: Թե­պետ գոր­ծո­ղու­թյու­նը պետք է սկս­վեր գի­շե­րը, սա­կայն ար­դեն ցե­րե­կը ձեր­բա­կալ­վե­ցին 4-5 հա­յա­պատ­կան գրատ­նե­րի վա­ճա­ռող­ներ ու տպա­րա­նի բան­վոր­ներ: Բո­լոր հաս­ցե­նե­րում ար­դեն կազմ ու պատ­րաստ սպա­սում էին քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­գուս­տով ոս­տի­կա­նա­կան գոր­ծա­կալ­նե­րը: Ժա­մը 22-ին ոս­տի­կա­նա­կան վար­չու­թյու­նից մե­կը մյու­սի հետևից դուրս ե­կան մեկ տաս­նյակ ար­նա­գույն կար­միր ավ­տո­բուս­ներ ու շարժ­վե­ցին տար­բեր ուղ­ղու­թյուն­նե­րով: Ավ­տո­բուս­նե­րը 20-տե­ղա­նոց էին, ա­մեն մե­կի մեջ՝ ու­ղեկ­ցող 10-ա­կան սվի­նա­վոր զին­վոր:
Ավ­տո­բու­սը կանգ էր առ­նում թա­ղա­մա­սի կամ փո­ղո­ցի ծայ­րին, ուր կառ­քե­րով բե­րում էին ձեր­բա­կալ­ված­նե­րին: Հենց որ տե­ղե­րը լրա­նում էին, ավ­տո­բու­սը գնում էր «բեռ­նա­թափ­վե­լու»:
Կես­գի­շե­րին մոտ քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­գուս­տով եր­կու գոր­ծա­կալ և հա­մազ­գես­տով մեկ ոս­տի­կան բա­խե­ցին Կո­մի­տա­սի տան դու­ռը: Փ. Թեր­լե­մե­զյա­նը Պոլ­սից բա­ցա­կա­յում էր, պա­տե­րազ­մը սկս­վե­լուն պես մեկ­նել էր Վան: Դու­ռը բա­ցեց վախ­վո­րած Կա­րա­պե­տը: Ոս­տի­կան­նե­րը պա­հան­ջե­ցին վար­դա­պե­տին կան­չել:
Երբ Կո­մի­տասն ի­ջավ, ոս­տի­կան­նե­րը քա­ղա­քա­վա­րու­թյամբ նրան ա­ռա­ջար­կե­ցին կառք նս­տել ու մո­տա­կա ոս­տի­կա­նա­կան բա­ժան­մունք գնալ՝ բա­ցատ­րու­թյուն տա­լու:
Վա­խե­ցա՞ծ էր Կո­մի­տա­սը: Ա­մենևին: Նա հաս­տա­տուն քայ­լե­րով գնաց, և կառ­քը շարժ­վեց:
Վա­խե­ցած էր Վար­պե­տը: Նա ամ­բողջ գի­շեր աչք չփա­կեց, ու լույ­սը բաց­վե­լուն պես սկ­սեց թա­կել փո­ղո­ցում ապ­րող մյուս հա­յե­րի դռ­նե­րը: Զար­ման­քով ի­մա­ցավ, որ գի­շե­րը տա­րել են նաև հարևան­նե­րին՝ Սիա­ման­թո­յին, բժիշկ­ներ Բա­զի­լին և Ալ­լահ­վեր­դիին: Բայց հենց դու­ռը բա­ցում էին, Կա­րա­պե­տը լա­ցա­կու­մած ու հու­սա­հատ բղա­վում էր վա­նե­ցու իր բար­բա­ռով.
-Խայր սուրբ տա­րան… Խայր սուրբ ա­ռան, ֆայ­թոն դրին ու տա­րան…
Կո­մի­տա­սը հայ­տն­վեց մի ավ­տո­բու­սում, ուր գտն­վում էին գր­քեր ու լրագ­րեր վա­ճա­ռող­ներ, ո­րոն­ցից մի քա­նի­սին ճա­նա­չում էր, քան­զի նրանք էին վա­ճա­ռում իր եր­գե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը, կա­ռա­պան­ներ, ո­րոնց ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րից գու­ցեև օգտ­վել էր, և բեռ­նա­կիր­ներ, ո­րոնց ա­մենևին չէր ճա­նա­չում: Բայց բո­լո­րը ճա­նա­չում էին վար­դա­պե­տին…
Կո­մի­տա­սի ձեր­բա­կա­լու­մը բո­լո­րո­վին պա­տա­հա­կան չէր, Իթ­թի­հա­դի ղե­կա­վա­րու­թյան հա­մար դա ա­ռանձ­նա­կի կարևո­րու­թյուն ու­ներ: Ո­րով­հետև նա պոլ­սա­հա­յու­թյան ա­մե­նա­մեծ ժո­ղովր­դա­կա­նու­թյուն վա­յե­լող անձն էր: Ո­րով­հետև նա պոլ­սա­հա­յոց հոգևոր և աշ­խար­հիկ ա­ռաջ­նորդն ու խոր­հր­դա­նիշն էր:
Կո­մի­տա­սին տա­րան կենտ­րո­նա­կան բանտ՝ Մեհ­տեր­խա­նե, և ու­ղեկ­ցե­ցին բա­կում գտն­վող Սյու­բիան մեք­թե­բի կոչ­վող և նախ­կի­նում դպ­րոց ե­ղած մի փայ­տա­շեն կա­ռույց:
Նկա­տե­լով լաց լի­նող վա­ղե­մի բա­րե­կամ Վահ­րամ Թոր­գո­մյա­նին, մո­տե­ցավ, ա­սաց. «Չե՞ս ա­մա­չեր», ա­պա սկ­սեց մխի­թա­րել: Ամ­բողջ գի­շերն անց­կաց­րեց հեծ­կլ­տո­ցը չընդ­հա­տող բժշ­կի կող­քին: Հե­տա­գա­յում Վ. Թոր­գո­մյա­նը կգ­րեր. «Ան կշո­յեր ճա­կատս, թևե­րուն մեջ զիս կսեղ­մեր ու կզ­գա­յի, թե իր­մեն բան մը հիս կնե­րարկ­վեր, ույժ մը, տե­սակ մը է­լեկտ­րա­կա­նու­թյուն որ կե­նա­րար ազ­դե­ցու­թյուն մը կներ­գոր­ծեր վրաս և ա­ռանց ա­տոր… գու­ցե բո­լո­րո­վին չքա­նա­յի»:
Բանտն աս­տի­ճա­նա­բար լց­վում էր: Բե­րում էին նո­րա­նոր ձեր­բա­կալ­ված­ներ: Ով­քե՞ր էին նրանք: Մեկ ու­րիշ վե­րապ­րած՝ բժիշկ Ա­վե­տիս Նագ­գա­շյա­նը, գրում է. «Խմ­բա­գիր­ներ, բա­նաս­տեղծ­ներ, բժիշկ­ներ, փաս­տա­բան­ներ, քա­հա­նա­ներ, վե­րա­պա­տուե­լի­ներ, դե­րա­սան­ներ, վա­ճա­ռա­կան­ներ, գի­նե­պան­ներ, պան­դո­կա­պետ­ներ, հա­րուստ­ներ, աղ­քատ­ներ, Օս­մա­նյան և Ազ­գա­յին ե­րես­փո­խան­ներ, դե­ղա­գործ­ներ, մսա­վա­ճառ­ներ և վեր­ջա­պէս բազ­մա­թիւ խա­ւե­րէ ու աս­տի­ճան­նե­րէ բաղ­կա­ցած բազ­մու­թիւն մը, Նո­յի տա­պա­նին նման ա­մէն տե­սա­կէ, լե­ցուած էր հոն:
Ա­մէն մարդ կը խօ­սէր, կը խն­դար և շա­տեր կ՛եր­թա­յին դի­մա­ւո­րե­լու նո­րեկ մը:
Սա­կայն ի՞նչ բա­նի վրայ կը կա­յա­նար խն­դի­րը, ին­չու՞ տե­ղի կ՛ու­նե­նա­յին մե­ծա­քա­նակ այս ձեր­բա­կա­լու­թյուն­նե­րը, ի՞նչ էր մե­զի դէմ ե­ղած ամ­բաս­տա­նու­թեան հի­մը:
Մարդ չէր գի­տեր: Հասկ­ցող չկար»:
Կո­մի­տասն ըն­կճ­վա՞ծ էր, ա­մենևի՛ն, լի էր կո­րո­վով ու լա­վա­տե­սու­թյամբ: Նա տե­ղի ու­նե­ցո­ղը հա­մա­րում էր կա­տակ, թյու­րի­մա­ցու­թյուն, ար­կած, ո­րը շու­տով ա­վարտ­վե­լու էր:
Երբ բե­րում էին նոր ձեր­բա­կալ­ված­ներ, ո­րոնց ին­քը շատ լավ ճա­նա­չում էր, ժպ­տա­լով ա­սում էր. «Դու՞ն ալ, քեր­թեն­քե­լե…» կամ. «Չկր­ցա՞ր քա­րի մը տակ սո­ղոս­կիլ ու պր­ծիլ, ա՛յ քեր­թեն­քե­լե»:
Քնեց տախ­տա­կա­մա­ծի վրա, ին­չը սո­վո­րա­կան բան էր իր հա­մար, քան­զի եր­բեք ան­կո­ղին չէր մտ­նում: Տրտն­ջաց միայն ծխող­նե­րի սի­գա­րետ­նե­րի ծխից, ո­րը տա­նել չէր կա­րո­ղա­նում:
Հա­ջորդ ա­ռա­վոտ՝ ապ­րի­լի 25-ի կի­րա­կի, բան­տա­պահ­նե­րը ձեր­բա­կալ­ված­նե­րին ժո­ղո­վե­ցին բա­կում: Մի բարձ­րա­հա­սակ, դալ­կա­դեմ, եր­կար ու շատ սուր քթով ոս­տի­կա­նա­կան պաշ­տո­նյա, ցու­ցա­կը ձեռ­քին սկ­սեց ներ­կա-բա­ցա­կա ա­նել: Ընդ ո­րում այն­պես ա­ղա­վաղ­ված, աղ­ճատ­ված էր կար­դում, որ ա­մեն ա­նուն-ազ­գա­նուն կմկ­մա­լով բարձ­րա­ձայ­նե­լուց հե­տո հա­յե­րը միա­հա­մուռ քրք­ջում էին: Դա տես­նե­լով, Կո­մի­տա­սը սաս­տեց և ա­սաց. «Թո­ղեք, որ կան­չե ա­րա­գի­լը»:
Բան­տի բա­կից պար­զո­րոշ լս­վում էր անգ­լիա­կան, ֆրան­սիա­կան ու ռու­սա­կան ռազ­մա­նա­վե­րի թն­դա­նոթ­նե­րի խուլ թն­դյու­նը, և Կո­մի­տա­սը նոր բառ հո­րի­նեց՝ «ռմ­բերգ»: Մի քա­նիսն էլ իս­կույն ա­վե­լաց­րին «ե­ռա­ձայն» ա­ծա­կանն ու ստաց­վեց «ե­ռա­ձայն ռմ­բերգ»:
Ին­չու՞ եմ այս դր­վագ­նե­րը նշում. ցույց տա­լու հա­մար, որ Կո­մի­տա­սը ոչ միայն հու­սալք­ված կամ ըն­կճ­ված չէր, այլև պահ­պա­նել էր սրամ­տու­թյու­նը, կա­տա­կա­սի­րու­թյու­նը:
Ներ­կա-բա­ցա­կա­յից հե­տո սկս­վեց խու­զար­կու­թյու­նը: Առգ­րա­վե­ցին դրամ, թղ­թի կտոր­ներ, զմե­լի­ներ՝ գր­պա­նի փոք­րիկ դա­նակ­ներ, մա­տիտ­ներ, հու­շա­տետ­րեր, ձեռ­նա­փայ­տեր:
Ա­պա բան­տա­պան­նե­րը հայ­տա­րա­րե­ցին, որ հա­յե­րը կա­րող են տուն նա­մակ ու­ղար­կել՝ սպի­տա­կե­ղեն, ան­կող­նա­յին պա­րա­գա­ներ կամ կե­րա­կուր բե­րել տա­լու հա­մար: Պի­տի գրեին բա­ցա­ռա­պես թուր­քե­րեն և փոս­տա­յին բա­ցիկ­նե­րի վրա, որ ի­րենք… վա­ճա­ռում էին: (Դրամն առգ­րա­վել ու վա­ճա­ռում էին): Դրամ ճար­վեց, և Կո­մի­տա­սը եր­կու բա­ցիկ վերց­րեց: Բայց, զար­մա­նա­լի՜ բան, պարզ­վեց, որ նա թուր­քե­րեն գրել չգի­տի: Նա, որ ծն­ված օր­վա­նից մինչև 10 տա­րե­կան հա­սա­կը թուր­քե­րեն էր խո­սել, գրել չգի­տեր: Ինչ-որ մե­կին խնդ­րեց ու բա­ցիկ­նե­րից մե­կը հաս­ցեագ­րեց տուն՝ վար­պետ Կա­րա­պե­տին, մյու­սը՝ ԱՄՆ դես­պա­նու­թյան թարգ­մա­նիչ Ար­շակ Շմա­վո­նյա­նին, ո­րի եղ­բայր վե­րա­պատ­վե­լի Ար­սեն Շմա­վո­նյա­նի հետ մեծ բա­րե­կամ­ներ էին. վեր­ջին պա­րա­գան պարզ էր՝ տե­ղե­կաց­նում էր իր ձեր­բա­կալ­ման մա­սին և ակն­կա­լում ա­մե­րի­կյան դես­պան Մոր­գեն­թաուի մի­ջամ­տու­թյու­նը:
Դրա­նից հե­տո բո­լո­րին տա­րան դե­պի կար­միր ավ­տո­բուս­ներ. դրանք տասն­մեկն էին, և յու­րա­քան­չյու­րի մեջ նս­տեց­րին 20-ա­կան հա­յի՝ զին­ված զին­վոր­նե­րի հս­կո­ղու­թյամբ:
Ձեր­բա­կալ­ված­նե­րի թվում էր և վե­րապ­րած Գրի­գո­րիս վար­դա­պետ Պա­լա­քյա­նը, որն իր ող­բա­լի հու­շագր­քում թվա­բա­նա­կան պարզ գոր­ծո­ղու­թյուն կա­տա­րե­լով՝ հա­յե­րի թի­վը նշում է 220 հո­գի: Ի­րա­կա­նում այդ թի­վը մո­տա­վոր էր, ոչ ոք չգի­տեր ու չէր կա­րող ի­մա­նալ ստույգ թի­վը, դա գրանց­ված էր միայն ցու­ցակ­նե­րում: Զուր չէ, որ պայ­մա­նա­կա­նո­րեն «մտա­վո­րա­կան­նե­րի քա­րա­վան» կոչ­ված թա­փո­րում գտն­վող­նե­րի թի­վը այլք նշում եմ 250-300 հո­գի:
Ավ­տո­բուս­նե­րը մա­հա­թա­փո­րի նման շարժ­վե­ցին, առջևից՝ ոս­տի­կա­նա­պետ Բեդ­րիի ծա­ռա­յո­ղա­կան մե­քե­նան:
Շա­րա­նը հա­սավ Մար­մա­րա, Սա­րայ Բուր­նուի ծո­վե­զերք, որ­տեղ սպա­սում էր «Շիր­քեթ-42» շո­գե­նա­վը: Հա­յե­րին ի­ջեց­րին, ու նրանք զույգ-զույգ անց­նե­լով զին­վոր­նե­րի շար­քի մի­ջով, կամր­ջա­կով մտան շո­գե­նավ:
«ՈՒ­ղեկ­ցող­նե­րը» ձեր­բա­կալ­ված­նե­րից շատ էին՝ զին­վոր­ներ, կո­մի­սար­ներ, բա­նա­կի սպա­ներ, ոս­տի­կա­նա­կան պաշ­տո­նյա­ներ: Խճո­ղում ա­ռա­ջա­ցավ: Լս­վում էին ոս­տի­կան­նե­րի գոռ­գո­ռոց­ներն ու գաղտ­նի գոր­ծա­կալ­նե­րի հայ­հո­յանք­նե­րը: Սրանց հետ էին նաև հայ լր­տես­նե­րը:
Կո­մի­տա­սը «Սա­բահ» լրագ­րի խմ­բագ­րա­պետ Տի­րան Քե­լե­կյա­նի, բժիշկ­ներ Վահ­րամ Թոր­գո­մյա­նի ու Նա­զա­րեթ Տա­ղա­վա­րյա­նի, հնա­մյա ու­սու­ցիչ, ազ­գա­յին մար­մին­նե­րի ան­դամ (հե­տա­գա­յում՝ վե­րա­դար­ձից հե­տո, Ե­սա­յան վար­ժա­րա­նի տնօ­րեն) Հայկ Խո­ճա­սա­րյա­նի հետ տեղ գրա­վեց ա­ռա­ջին կար­գի սա­լո­նում: Բժիշկ­ներն ան­դա­դար լաց էին լի­նում, և վար­դա­պե­տը մե­կընդ­մեջ նրանց քա­ջա­լե­րում ու մխի­թա­րում էր:
Շո­գե­նա­վը կանգ ա­ռավ ա­փի մոտ: Զին­վոր­նե­րի շղ­թա­յի մի­ջով հա­յե­րին դուրս բե­րե­ցին ու տա­րան Հայ­դար փա­շա կա­յա­րան: Այս­տեղ կար­միր ավ­տո­բուս­նե­րին փո­խա­րի­նեց մահ­վան գնաց­քը:
Թե­պետ բո­լո­րի ճա­կա­տա­գի­րը նա­խա­սահ­ման­ված էր, ան­կախ դիր­քից ու սո­ցիա­լա­կան վի­ճա­կից բո­լո­րին նույն բախտն էր վի­ճակ­ված, բայց թուր­քե­րը, չգի­տես ին­չու, դա­սա­կար­գա­յին բա­ժա­նում կա­տա­րե­ցին. հարց­նե­լով պաշ­տոն­ներն ու զբաղ­մուն­քը՝ հա­յե­րին տե­ղա­վո­րե­ցին Ա, Բ և Գ կար­գի սա­լոն­նե­րում:
Կո­մի­տասին, Գրի­գո­րիս, Հով­հան­նես վար­դա­պետ­նե­րին, բժիշկ­ներ Թոր­գո­մյա­նին ու Թոփ­չյա­նին, զին­վո­րա­կան դե­ղա­գործ Նար­կի­լե­ճյա­նին, Տի­րան Քե­լե­կյա­նին, Սար­գիս Ա­ղա­միր­զա­յան­ցին, Ճի­հան­կյու­լյա­նին, Գաս­պար Չե­րա­զին՝ նշա­նա­վոր Մի­նա­սի եղ­բո­րը. և մի քա­նի այ­լոց տե­ղա­վո­րե­ցին Ա կար­գի սա­լո­նում:
Վա­գոն­նե­րի լու­սա­մուտ­նե­րը փակ էին, լույ­սե­րը՝ մա­րած. դռ­նե­րը կող­պե­ցին, ու գնաց­քը շարժ­վեց: Քաղ­ցից, ծա­րա­վից և ա­պա­գա­յի հան­դեպ մութ մտա­հո­գու­թյուն­նե­րից հա­յերն այլևս մեկ­մե­կու հետ չէին խո­սում:
Լուռ էր նաև Կո­մի­տա­սը: Կա­տա­կը, թյու­րի­մա­ցու­թյու­նը շա­րու­նակ­վում էին:
Գնաց­քը սլա­նում էր, ա­ռանց կա­յա­րան­նե­րում կանգ առ­նե­լու: Ան­ցան Նի­կո­մի­դիան, Պար­տի­զա­կը, չք­նաղ Բու­թա­նիան: Հա­սան Էս­կի­շե­հիր, ուր եր­կու ժա­մով կանգ ա­ռան: Եր­կա­թու­ղա­յին­նե­րը՝ գնաց­քի պե­տը և ու­ղեկ­ցորդ­նե­րը, ո­րոնք հա­յեր էին, կա­յա­րա­նի սր­ճա­րա­նից սնունդ ու ջուր գնե­ցին և զին­ված պա­հակ­նե­րից ծա­ծուկ, բա­ժա­նե­ցին ազ­գա­կից­նե­րին՝ ա­ռանց դրամ վերց­նե­լու:
Գնաց­քը շա­րու­նա­կեց ըն­թաց­քը: Հա­ջորդ կան­գա­ռը Ան­կա­րա­յի մոտ էր, Ա­յաշ տա­նող ճա­նա­պար­հի վրա գտն­վող Սեն­ջան Քյոյ կա­յա­րա­նում, որ­տեղ կա­տար­վեց բա­ժա­նու­մը: Պոլ­սի կենտ­րո­նա­կան բան­տի պետ Իբ­րա­հի­մը, որ գտն­վում էր գնաց­քում, դուրս ե­կավ, հրա­մա­յեց ի­ջեց­նել վա­գոն­նե­րի լու­սա­մուտ­նե­րը ու բղա­վեց, թե դուրս գան նրանք, ում ա­նու­նը կկար­դա:
Գրի­գո­րիս վար­դա­պետն իր ող­բագր­քում մեկ առ մեկ նշում է 62 հո­գու ա­նուն, բայց ի­րա­կա­նում նրանք 71 էին: Իջ­նե­լուց ա­ռաջ ար­ցուն­քա­խառն համ­բուր­վում ու հրա­ժեշտ էին տա­լիս ըն­կեր­նե­րին: Այլևս եր­բեք չէին տեսն­վե­լու: Թվար­կեմ մի քա­նի­սին՝ Սիա­ման­թո ու վի­պա­սան Սմ­բատ Բյու­րատ, «Ա­զա­տա­մար­տի» խմ­բագ­րա­պետ Ռու­բեն Զար­դա­րյան, «Ոս­տան» թեր­թի խմ­բագ­րա­պետ Տիգ­րան Չյո­կյու­րյան, «Կի­կօ» եր­գի­ծա­թեր­թի հրա­տա­րա­կիչ ու խմ­բագ­րա­պետ Գրի­գոր Թո­րո­սյան, բժիշկ Նա­զա­րեթ Տա­ղա­վա­րյան, թիֆ­լիս­ցի հրա­պա­րա­կա­խոս Ակ­նու­նի (Խա­չա­տուր Մա­լու­մյան), օս­մա­նյան խոր­հր­դա­րա­նի նախ­կին պատ­գա­մա­վոր Կա­րա­պետ Փա­շա­յան…
Թվար­կած­նե­րիս ու չթ­վար­կած­նե­րիս ար­դեն կազմ ու պատ­րաստ սպա­սում էին 20 կառ­քեր, ո­րոնք էլ խեղ­ճե­րին տա­րան դե­պի Ա­յաշ:
Այս ա­մե­նը տե­ղի ու­նե­ցավ Կո­մի­տա­սի աչ­քի ա­ռաջ: Դա ա­ռա­ջին հո­գե­բա­նա­կան հար­վածն էր: Ի­ջեց­ված­նե­րից գրե­թե բո­լո­րը իր մտե­րիմ­ներն էին, հա­մա­խոհ­ներն ու եր­կր­պա­գու­նե­րը: Տե­սա­րանն այն­քան ցն­ցող էր, որ նա այլևս կա­տակ չա­րեց ու չժպ­տաց: Մինչ ի մահ…
Մնա­ցած ա­վե­լի քան 150 հո­գի հա­յե­րով գնաց­քը շա­րու­նա­կեց ըն­թաց­քը և կանգ ա­ռավ Ան­կա­րա­յում: Սա գնաց­քի վերջ­նա­կետն էր:
Կո­մի­տա­սը չի­մա­ցավ, թե ինչ­պի­սի ճա­կա­տա­գիր էր վե­րա­պահ­ված Ա­յաշ տա­րած­նե­րին: Նրանք ե­րեք ա­միս մնա­ցին 15 մ եր­կա­րու­թյամբ ու 6 մ լայ­նու­թյամբ մի կեղ­տոտ ու ոջ­լոտ զո­րա­նո­ցում: Քնում էին գետ­նի վրա, մի­մյանց կողք կող­քի, ով տեղ չու­ներ, մնում էր ոտ­քի վրա: Հե­տո բե­րե­ցին ևս 12 հո­գի: Ա­պա սկ­սե­ցին մեկ առ մեկ դուրս տա­նել, իբր, Կե­սա­րիա­յում, Տիգ­րա­նա­կեր­տում, Այն­թա­պում դա­տե­լու հա­մար, բայց ճա­նա­պար­հին չա­րա­չար տան­ջանք­նե­րի են­թար­կե­լով՝ սպա­նե­ցին: Մնաց 54 հո­գի, ո­րոն­ցից 30-ին սպա­նե­ցին Ան­կա­րա­յի մո­տա­կա ձո­րե­րում՝ այդ քա­ղա­քի հա­յու­թյան հետ մեկ­տեղ, իսկ 24-ին գն­դա­կա­հա­րե­ցին հենց Ա­յա­շում:
Ես հրա­ժար­վում եմ նկա­րագ­րել այդ դա­ժա­նու­թյուն­նե­րի ման­րա­մաս­նե­րը: Հրա­ժար­վում եմ շա­րադ­րել ան­մարդ­կա­յին խոշ­տան­գում­նե­րի, մար­մին­նե­րը բա­ռի բուն ի­մաս­տով մաս­նա­տե­լու, բզիկ-բզիկ ա­նե­լու ա­հա­վոր տե­սա­րան­նե­րը:
Կա­սեմ միայն մեկ բան. ե­թե այ­ցե­լեք Թուր­քիա­յի ներ­կա­յիս մայ­րա­քա­ղաք, հի­շեք, որ այն ըն­դար­ձակ­վել, կա­ռու­ցա­պատ­վել է հա­յե­րի ա­րյամբ ներ­ծծ­ված հո­ղի վրա…
Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ
Դիտվել է՝ 9020

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ

ԲեռնելԲեռնել

Ասում են...

. .

Տարածաշրջանային

Մեծ խաղը շարունակվելու է՝ առանց հայկական գործոնը հաշվի առնելու

Մեծ խաղը շարունակվելու է՝ առանց հայկական գործոնը հաշվի առնելու

Դեռևս վաղ է համակողմանիորեն գնահատել ռուս խաղաղապահների ելքը Արցախից՝ տեղեկատվության սղության պատճառով: Վարկածները, հիփոթեզները շատ են...

Սոցցանցային գրառումներ

Չլինի՞ մեր օրերում էլ ծառի հետևից մեկն ու մեկը մի անօրինական բան է արել
Չլինի՞ մեր օրերում էլ ծառի հետևից մեկն ու մեկը մի անօրինական բան է արել

Բաժնի բոլոր նորությունները »

«Իրատես» թերթի արխիվից

Եվրասիականության թուրքական բաղադրիչը
Եվրասիականության թուրքական բաղադրիչը

Բաժնի բոլոր նորությունները »

Ծաղրանկարչի կսմիթ

Բիզնես համագործակցություն պետության հովանու ներքո
Բիզնես համագործակցություն պետության հովանու ներքո
2024 © Irates.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Մեջբերումներ անելիս ակտիվ հղումը Irates.am-ին պարտադիր է: Կայքի հոդվածների մասնակի կամ ամբողջական հեռուստառադիոընթերցումն առանց Irates.am-ին հղման արգելվում է: Կայքում արտահայտված կարծիքները պարտադիր չէ, որ համընկնեն կայքի խմբագրության տեսակետին: Գովազդների բովանդակության համար կայքը պատասխանատվություն չի կրում: Էլեկտրոնային հասցե՝ info@irates.am
ԲաժանորդագրվելԳործընկերներՀետադարձ կապ
.