«Կտ­րա­կա­նա­պես ա­նըն­դու­նե­լի եմ հա­մա­րում գե­նե­տի­կո­րեն ըն­դու­նակ հայ ե­րե­խա­յին ի­ջեց­նել Ավստ­րա­լիա­յի ա­բո­րի­գեն­նե­րի ու Ա­մա­զո­նի թեր­զար­գա­ցած ցե­ղե­րի մա­կար­դա­կին»

«Ի­րա­տե­սի» հյու­րը բա­նա­սի­րա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, ՀՀ ԳԱԱ թղ­թա­կից ան­դամ, Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան ման­կա­վար­ժա­կան հա­մալ­սա­րա­նի հայ հին և միջ­նա­գա­րյան գրա­կա­նու­թյան և նրա դա­սա­վանդ­ման մե­թո­դի­կա­յի ամ­բիո­նի վա­րիչ ԱԵԼԻ­ՏԱ ԴՈԼՈՒԽԱ­ՆՅԱՆՆ է:

Մեր զրույ­ցը վե­րա­բե­րում է «Հայ գրա­կա­նու­թյուն» ա­ռար­կա­յի դա­սա­վանդ­ման ՀՀ ԿԳՄՍՆ-ի ա­ռա­ջար­կած նոր ծրագ­րի շուրջ բարձ­րա­ցած աղ­մու­կին և նպա­տակ ու­նի հան­րու­թյա­նը լսե­լի դարձ­նե­լու վաս­տա­կա­շատ գիտ­նա­կա­նի տե­սա­կե­տը:

-Տի­կին Դո­լու­խա­նյան, ՀՀ ԿԳՄՍՆ-ն նա­խա­տե­սում է փո­փո­խու­թյուն­ներ մտց­նել գրա­կա­նու­թյան դա­սա­վանդ­ման հան­րակր­թա­կան ծրագ­րում, և այդ ծրա­գի­րը, մեղմ ա­սած, վր­դո­վել է մաս­նա­գետ­նե­րի ան­դոր­րը: Ի՞նչ փաս­տարկ­ներ ու­նեք՝ այդ վր­դով­մուն­քը հիմ­նա­վո­րե­լու հա­մար:
-Գրա­կա­նու­թյան դպ­րո­ցա­կան նոր ծրա­գի­րը և չա­փո­րո­շիչ­նե­րը, ո­րոնց հե­ղի­նա­կը Թա­մար Ա­լեք­սա­նյանն է, բա­ցար­ձակ ա­նըն­դու­նե­լի են։ Նախ՝ եր­բեք չի կա­րե­լի ա­ռար­կա­յի ան­վա­նու­մից հա­նել «հայ» բա­ռը։ Ինձ ծա­նոթ են քա­ղա­քա­կիրթ եր­կր­նե­րի ազ­գա­յին դպ­րոց­նե­րի գրա­կա­նու­թյան դա­սագր­քե­րը, և դրանց վրա գր­ված է՝ ֆրան­սիա­կան, ռու­սա­կան, ի­տա­լա­կան, գեր­մա­նա­կան, իս­պա­նա­կան և այլն։ Ե­թե ու­զում են, որ հայ դպ­րո­ցա­կանն ի­մա­նա այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի գրա­կա­նու­թյուն, շատ լավ է։ Թող դրա հա­մար ա­վե­լաց­նեն նոր ժա­մեր և մտց­նեն «Ար­տա­սահ­մա­նյան գրա­կա­նու­թյուն» ա­ռար­կան։ Ընտ­րեն ա­վե­լի ճիշտ հե­ղի­նակ­ներ ու գոր­ծեր, ոչ թե ա­շա­կեր­տին դժ­վար հաս­կա­նա­լի միս­տիկ Կաֆ­կա կամ Հյու­գո­յի «Ինն­սու­նե­րե­քը», ո­րը ճիշտ ըն­կա­լե­լու հա­մար հար­կա­վոր են ա­վե­լի հա­սուն ու­ղեղ ու գի­տե­լիք­ներ։ Հո­շոտ­ված է հատ­կա­պես Մաշ­տո­ցից մինչև Խ. Ա­բո­վյա­նը նե­րա­ռող բա­ժի­նը։ Մով­սես Խո­րե­նա­ցին, Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին, Ներ­սես Շնոր­հա­լին, հայ ա­ռա­կա­գիր­նե­րը, Քու­չա­կի հան­ճա­րեղ հայ­րեն­նե­րը, Սա­յաթ-Նո­վան, Խ. Ա­բո­վյա­նը գո­յու­թյուն չու­նեն ա­վագ դպ­րո­ցում։ Դրանք հան­ճա­րեղ, ազ­գա­պահ­պան գրող­ներ են՝ բազ­միցս գնա­հատ­ված ու փա­ռա­բան­ված օ­տար­նե­րի կող­մից։ Վե­րո­հի­շյալ գրող­նե­րի մա­սին օ­տար­նե­րը գրել են բազ­մա­թիվ ստ­վա­րա­ծա­վալ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ ֆրան­սե­րեն, անգ­լե­րեն, ռու­սե­րեն, ի­տա­լե­րեն, գեր­մա­նե­րեն ու այլ լե­զու­նե­րով։ Օքս­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րա­նի հայտ­նի պրո­ֆե­սոր Չառլզ Դաու­սե­թը «Սա­յաթ-Նո­վա» մե­նագ­րու­թյան մեջ (1997 թ., 550 էջ) Սա­յաթ-Նո­վա­յի խա­ղե­րը հա­մա­րում է նույն­քան հան­ճա­րեղ, որ­քան Շեքս­պի­րի սո­նետ­նե­րը։ 1932-ին Փա­րի­զում լույս տե­սած «Փոք­րիկ Լա­ռու­սում», ո­րը ֆրան­սիա­կան ա­կա­դե­միա­յի հան­րա­գի­տա­րանն է, Խո­րե­նա­ցուն ա­ռան­ձին հոդ­ված է նվիր­վել՝ նրան ան­վա­նե­լով Հա­յոց Հե­րո­դո­տոս։ Խո­րե­նա­ցու «Հա­յոց պատ­մու­թյու­նը» ազ­գա­յին կա­տա­րյալ, վեր­ժա­մա­նա­կյա ծրա­գիր է՝ ուղղ­ված ա­մեն նոր ե­կող սերն­դի, ո­րում խս­տո­րեն զգու­շաց­վում է, որ ա­շա­կերտ­նե­րը, նաև ու­սու­ցիչ­նե­րը տգետ չպի­տի լի­նեն, այ­լա­պես Հա­յաս­տա­նը ա­պա­գա չի ու­նե­նա։
-Ցան­կա­ցած փո­փո­խու­թյուն, նո­րա­րա­րու­թյուն են­թադ­րում է, որ դրա­նում պի­տի լի­նի ա­ռողջ, դրա­կան հա­տիկ: Այս դեպ­քում կա՞ այդ հա­տի­կը, թե՞ այն իս­պառ բա­ցա­կա­յում է նա­խա­րա­րու­թյան ա­ռա­ջար­կած ծրագ­րում:
-Կր­թա­կան ծրագ­րերն ան­փո­փոխ չեն կա­րող լի­նել, սա­կայն փո­փո­խու­թյուն նշա­նա­կում է կա­տա­րե­լա­գոր­ծում և ոչ թե ան­կում։ Այս ծրա­գիրն ան­կու­մա­յին է։ Ես 1996-97 թթ. և 1997-98 թթ. ու­սում­նա­կան տա­րի­նե­րին (ար­դեն՝ 1989-ից դոկ­տոր և 1990-ից հայ գրա­կա­նու­թյան ամ­բիո­նի վա­րիչ), իմ բուռն ցան­կու­թյամբ, որ­պես ու­սու­ցիչ, եր­կու տա­րի աշ­խա­տել եմ Խ. Ա­բո­վյա­նի ան­վան ՀՊՄՀ-ի հե­նա­կե­տա­յին վար­ժա­րա­նում։ Դա­սա­վան­դել եմ մա­թե­մա­տի­կա­յի թե­քում ու­նե­ցող 9-րդ, հե­տո 10-րդ դա­սա­րա­նում. շա­բա­թա­կան 8 ժամ դա­սա­վան­դել եմ հա­յոց լե­զու և հայ գրա­կա­նու­թյուն՝ ամ­սա­կան ստա­նա­լով 1500 դրամ աշ­խա­տա­վարձ։ Տնօ­րե­նի ա­ռաջ պայ­ման էի դրել, որ չպետք է եր­բեք ծնո­ղա­կան ժո­ղո­վի գնամ ու ճա­նա­չեմ որևէ ծնո­ղի։ Ա­շա­կերտ­ներն այդ եր­կու տա­րում կար­դա­ցին բո­լոր ծրագ­րա­յին գր­քե­րը, վե­րա­ցավ ար­տագ­րե­լու ա­ղե­տը, սկ­սե­ցին ինք­նու­րույն մտա­ծել ու շա­րադ­րել։ Նրանք այն­քան կապ­վե­ցին հա­յոց լեզ­վի և հայ գրա­կա­նու­թյան հետ, որ տնօ­րենն ա­սում էր, թե ըստ ծնող­նե­րի՝ ի­րենց ե­րե­խա­ներն ըն­դուն­վել են հա­յոց լեզ­վի և հայ գրա­կա­նու­թյան բա­ժին։ Ես կտ­րա­կա­նա­պես ա­նըն­դու­նե­լի եմ հա­մա­րում գե­նե­տի­կո­րեն ըն­դու­նակ հայ ե­րե­խա­յին ի­ջեց­նել Ավ­ստ­րա­լիա­յի ա­բո­րի­գեն­նե­րի ու Ա­մա­զո­նի թեր­զար­գա­ցած ցե­ղե­րի մա­կար­դա­կին։ Դպ­րոցն ազ­գի հիմքն է, ու­սու­ցի­չը՝ այն էլ հա­յոց լեզ­վի և հայ գրա­կա­նու­թյան, հայ­րե­նի­քը սրով պաշտ­պա­նող զին­վո­րին հա­մար­ժեք է։ Չնա­յած ու­սու­ցի­չը, նաև դա­սա­խո­սը բարձր չեն վար­ձատր­վում, սա­կայն նրանք պատ­վով պետք է կա­տա­րեն ի­րենց ազ­գա­պահ­պան ա­ռա­քե­լու­թյու­նը։
-Ա­ռա­ջարկ­վող ծրա­գի­րը զուտ գրա­կան-գրա­կա­նա­գի­տա­կան ո­լոր­տին վե­րա­բե­րող հա՞րց է, թե՞ հա­մա­մարդ­կա­յին սպառ­նա­լիք դար­ձող գլո­բա­լի­զա­ցիա­յի տե­ղայ­նա­ցում հայ գրա­կա­նու­թյան տի­րույ­թում:
-Ան­շուշտ, ա­ռար­կա­յա­կան ծրագ­րե­րը նաև գրա­կան-գրա­կա­նա­գի­տա­կան խն­դիր­ներ են։ Այս ծրա­գիրն ա­հա­սար­սուռ ձևով սպառ­նում է մեր ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյա­նը։ Վե­րո­հի­շյալ միջ­նա­դա­րյան գրող­նե­րը, ո­րոնք մշ­տա­պես ե­ղել են հայ դպ­րո­ցի ծրագ­րե­րում, ըստ ո­րում` ա­թեիս­տա­կան խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին` ա­ռա­վել մեծ քա­նա­կի հե­ղի­նակ­նե­րով ու ժա­մե­րով, ան­կախ պե­տու­թյան՝ քրիս­տո­նյա Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան դպ­րո­ցա­կան ծրագ­րե­րից դուրս են շպրտ­վել։ Միջ­նա­դա­րի մեր այդ գրող­նե­րը, նաև Խ. Ա­բո­վյա­նը վեր­ժա­մա­նա­կյա մար­գա­րե­ներ են, ո­րոնց շնոր­հիվ այ­սօր կեր­տել ենք մեր պե­տա­կա­նու­թյու­նը, ո­րը չեն ըն­դու­նում հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյունն ի­րա­կա­նաց­րած մեր եր­կու թշ­նա­մի հարևան­նե­րը՝ Թուր­քիան ու Ադր­բե­ջա­նը, ո­րոնց պաշ­տո­նա­կան քար­տեզ­նե­րի վրա Հա­յաս­տան պե­տու­թյան փո­խա­րեն գր­ված է՝ հա­յեր, ո­րոնք յու­րաց­րել են հայ միջ­նա­դա­րի մե­ծա­քա­նակ հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րի եր­կե­րը, ան­գամ Մխի­թար Գո­շի Դա­տաս­տա­նա­գիր­քը։ Դրանց պատ­վե­րով է գր­վել հայ դպ­րո­ցի այս հա­կազ­գա­յին ծրա­գի­րը։ Մի՞­թե ա­վագ դպ­րո­ցի ծրագ­րից կա­րե­լի է հա­նել «Սա­սուն­ցի Դա­վիթ» է­պո­սի հա­մա­հա­վաք բնա­գի­րը, որն այն­քան հմ­տո­րեն հա­յին մա­տու­ցել են աշ­խար­հահռ­չակ Հով­սեփ Օր­բե­լին, մե­ծա­վաս­տակ ա­կա­դե­մի­կոս­ներ Մա­նուկ Ա­բե­ղյանն ու Ա­րամ Ղա­նա­լա­նյա­նը։ Սա մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման ար­ժա­նա­ցած է­պոս է, ո­րի մա­սին Ֆ. Ֆեյ­դին՝ է­պո­սի ֆրան­սե­րեն թարգ­մա­նի­չը, ա­սում է, թե աշ­խար­հի ա­մե­նա­խա­ղա­ղա­սի­րա­կան ու մար­դա­սի­րա­կան է­պոսն է։ Շատ քիչ քա­ղա­քա­կիրթ ազ­գեր 12-13-րդ դա­րե­րում ու­նեին այն­պի­սի հա­րուստ ա­ռա­կագ­րու­թյուն, ինչ­պի­սին մերն է։ Այն մարդ դաս­տիա­րա­կե­լու ա­մե­նահ­զոր գոր­ծոն­նե­րից է, ո­րից դար­ձյալ զր­կել են ա­վագ դպ­րո­ցի հայ ա­շա­կեր­տին։ 19-րդ դա­րի ա­ռա­ջին քա­ռոր­դին և 20-րդ դա­րի սկզ­բին նշա­նա­վոր հա­յա­գետ­ներ Սեն-Մար­տենն ու Ֆրե­դե­րիկ Մակ­լե­րը ֆրան­սե­րեն են թարգ­մա­նել Այ­գեկ­ցու ու Գո­շի ա­ռակ­նե­րը՝ մատ­նա­ցույց ա­նե­լով դրանց ե­զա­կի լի­նելն աշ­խար­հում։ Չմո­ռա­նանք՝ մեծ Թու­մա­նյա­նը հա­տուկ մա­նուկ­նե­րի հա­մար մշա­կեց է­պո­սի «Սա­սուն­ցի Դա­վիթ» ճյու­ղը և, Դավ­թի կեր­պա­րի դաս­տիա­րա­կիչ դե­րը քաջ գի­տակ­ցե­լով, պոե­մը շա­րու­նա­կում էր մշա­կել։ Ե­թե ա­շա­կերտ­նե­րին Շեքս­պի­րի «Համ­լետն» է հանձ­նա­րար­վում, ա­պա ին­չու՞ է դուրս դր­վել Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցու «Մա­տեան ող­բեր­գու­թեան» եր­կը, ո­րը շատ ընդ­հան­րու­թյուն­ներ ու­նի Շեքս­պի­րի այդ ող­բեր­գու­թյան հետ։ Ես խոր ցավ ապ­րե­ցի, երբ Աբ­րա­համ Գաս­պա­րյա­նի հա­ղորդ­ման մեջ հն­չեց Թա­մար Ա­լեք­սա­նյա­նի խոս­քը, որն ա­սում էր, թե հին­գե­րորդ դա­սա­րա­նի ծրագ­րում դրել է Շնոր­հա­լու խա­ղիկ­նե­րը՝ տե­ղյակ չլի­նե­լով, որ Շնոր­հա­լին խա­ղիկ­ներ չի գրել։ Հան­րա­հայտ ճշ­մար­տու­թյուն է. ե­թե ու­զում են վե­րաց­նել որևէ ազ­գի պե­տա­կա­նու­թյու­նը, ա­պա սկ­սում են նրա գի­տու­թյու­նից, դպ­րո­ցից, մշա­կույ­թից, այ­սինքն՝ սպա­նում են ազ­գի հո­գին։ Այս դպ­րո­ցա­կան նոր ծրագ­րում սպան­ված է հոգևոր Հա­յաս­տա­նը. ա­պա­գա­յի հա­յը չի ի­մա­նա­լու, թե որ­տե­ղից է ե­կել, ու ո­րոնք են իր ար­մատ­նե­րը։ Ստ. Նա­զա­րյանն ա­սում էր, թե հա­յը լու­սա­վոր ա­պա­գա կա­րող է ու­նե­նալ, ե­թե հիա­նա­լի ի­մա­նա իր ան­ցյա­լը և դրա հի­ման վրա կա­ռու­ցի իր ա­պա­գան։ Մեր այն դա­սա­կան­նե­րը, ո­րոնք մնա­ցել են ծրագ­րում, ներ­կա­յաց­ված են խիստ ցր­ված գոր­ծե­րով։ Հովհ. Թու­մա­նյա­նը, Ավ. Ի­սա­հա­կյա­նը, Դ. Դե­միր­ճյա­նը, Դ. Վա­րու­ժա­նը և մյուս­նե­րը ամ­բող­ջա­կան չեն ներ­կա­յաց­ված։ Սա խիստ սխալ մե­թո­դի­կա է՝ դար­ձյալ դր­սից թե­լադր­ված։
-Ի՞նչ քայլ պի­տի ա­նեն ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­նե­րը՝ ըստ Ձեզ: Ակն­կա­լու՞մ եք, որ այդ քայ­լը կտա ար­դյունք, որ մաս­նա­գի­տա­կան կար­ծի­քի հետ հաշ­վի կնս­տեն մեր երկ­րի վար­չա­կան ղե­կա­վար­նե­րը:
-Ես ի­րա­վա­ցի եմ հա­մա­րում բա­զում այն գրա­կա­նա­գետ­նե­րին և ու­սու­ցիչ­նե­րին, ո­րոնք լիո­վին մեր­ժում են ծրա­գի­րը՝ հս­տակ տես­նե­լով վեր­ջի­նիս սո­րո­սա­կան ծա­գու­մը։ Ծրա­գի­րը պետք է պատ­րաս­տեն հե­ղի­նա­կա­վոր, վաս­տա­կա­շատ գրա­կա­նա­գետ­ներ և ու­սու­ցիչ­ներ, ո­րոնց հա­մար թանկ են ազ­գա­յին դա­րա­վոր ար­ժեք­նե­րը։ Հա­վա­տում եմ, որ մեր երկ­րի ղե­կա­վար ան­ձինք ան­պայ­ման կլ­սեն այս­քան մեծ ի­րա­րան­ցում ա­ռա­ջաց­րած ծրագ­րի դեմ հուժ­կու բո­ղո­քի ձայ­նը և կա­նեն հա­մա­պա­տաս­խան եզ­րա­կա­ցու­թյուն: Ո­րով­հետև Ա­վե­տա­րա­նում աս­վում է. «Ձայն բազ­մաց ձայն Աս­տու­ծոյ»: Իսկ ես բազ­մա­թիվ մարդ­կան­ցից եմ զայ­րա­լից խոս­քեր լսել այս խնդ­րի առն­չու­թյամբ: Ինձ թվում է, որ գրա­կա­նու­թյան ծրագ­րի շր­ջա­նառ­վող նա­խա­գի­ծը շատ նախ­նա­կան տար­բե­րակ է, այն պի­տի ուղ­ղա­կի մերժ­վի ու գր­վի նո­րը:

Զրույ­ցը վա­րեց
Կա­րի­նե ՌԱ­ՖԱ­ՅԵ­ԼՅԱ­ՆԸ

Հ. Գ. Այս զրույ­ցը կա­յա­ցել է հու­լի­սի 24-ին: Օ­րեր անց, տե­ղի տա­լով դժ­գո­հու­թյան մեծ ա­լի­քին, հե­ղի­նակ­նե­րը ներ­կա­յաց­ված նա­խագ­ծի մեջ կա­տա­րել են ինչ-ինչ փո­փո­խու­թյուն­ներ, ո­րոնք, սա­կայն, չեն գո­հաց­նում այն քն­նա­դա­տող մաս­նա­գետ­նե­րին:

Հեղինակի նյութեր

• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»
• «Տգետ­նե­րին շատ ա­վե­լի հեշտ է կա­ռա­վա­րել ամ­բողջ աշ­խար­հում, քան գի­տա­կից մարդ­կանց»

Մեկնաբանություններ