Հայերի և նրանց էության մասին

ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՆԱԽԱԲԱՆ

Ընթերցողին եմ ներկայացնում ամերիկյան բանակի սպա, ռազմական ճարտարագետ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ծավալուն հրապարակումը: Նա 1919 թ. գտնվել է գեներալ Հարբորդի զինվորական առաքելության կազմում և հենց նույն թվականին էլ գրել է այս վերլուծությունը:
Բայց, նախ, հարկ է որոշակի բացատրություններ տալ:

1919 թ. Փարիզի հաշտության վեհաժողովին Ազգային պատվիրակության ղեկավար Պողոս Նուբարը և ՀՀ պատվիրակությունը` Ավետիս Ահարոնյանի գլխավորությամբ, հանդես եկան քաղաքական լրջագույն առաջարկով` Միացյալ Հայաստանի մանդատը, իմա` հովանավորությունը, հանձնել ԱՄՆ-ին: Դրդապատճառը ավելի քան պարզ էր` Վրաստանի «շեֆությունը» ստանձնել էր Գերմանիան, Ադրբեջանի թիկունքին կանգնած էր «ավագ եղբայր» Թուրքիան, իսկ ցեղասպանված, ճղակոտոր եղած Հայաստանը լիակատար անտերության էր մատնված: Միացյալ Նահանգները` ի դեմս նախագահ Վիլսոնի, սկզբունքորեն համաձայն էր, սակայն վերջնական վճիռ կայացնելուց առաջ տրամաբանական քայլ կատարեց, այն է` որոշեց զինվորական առաքելություն ուղարկել տարածաշրջան, փաստահավաքություն իրականացնել և վերլուծություն կատարել:
Հաշտության վեհաժողովի մարտի 20-ի որոշման համաձայն, ԱՄՆ կառավարությունը ձևավորեց այդպիսի պատվիրակություն, որի ղեկավար նշանակեց գեներալ Հարբորդին:
Ջեյմս Գաթրի Հարբորդը (1866-1947) ավարտել էր ՈՒեսթ-Փոյնթի ռազմական ակադեմիան (1889) և Ֆորթ-Լիվենվորթի հետևակի ու հեծելազորի դպրոցը (1895): Երբ 1917 թ. ապրիլին ԱՄՆ-ը մտավ պատերազմի մեջ, նա նշանակվեց Եվրոպայում ամերիկյան էքսպեդիցիոն ուժերի շտաբի պետ, 1918-ին ստացավ բրիգադային գեներալի, իսկ 1919-ին` գեներալ-մայորի կոչում ու նշանակվեց 2-րդ հետևակային դիվիզիայի հրամանատար:

Հարբորդն ընտրեց 18 սպա (այդ թվում` երկու բրիգադային գեներալ), որոնց թվում էին լեյտենանտ Հարություն Խաչատրյանը, Արամ Խոջասարը, Դիկ Օհանեսյանը, Տիգրան Սերիջանյանը: Որպես սպասարկուներ` խոհարար, լուսանկարիչ և այլն, ընդգրկվեցին 33 զինվորներ:
1919 թ. օգոստոսի 20-ին առաքելությունը Փարիզից ճամփա ելավ, իսկ 21-ին Բրեստից նավարկության դուրս եկավ «Մարթա Վաշինգտոն» շոգենավով, որն ամերիկյան կառավարությունը հատուկ տրամադրել էր պատվիրակությանը, և որի վրա կային յոթ ավտոմոբիլներ: Նավի վրա սկսվեց բուռն աշխատանք, այստեղ էին Հայ դատի վերաբերյալ Փարիզից գնված բազմաթիվ գրքեր, ինչպես նաև 12 գաղտնի փաստաթղթեր, այդ թվում և Հ. Խաչատրյանի (վերնագիրը երկար է, բայց պիտի նշեմ) «Քաղաքական, տնտեսական և այլ կացությունը Ադրբեջանում: Բնակչության փոխհարաբերությունները: Հանդիպումներ Բաքվի 12 երևելի անձանց հետ: Հայ-թաթարական կռիվներ: Անգլիական քաղաքականություն: Զանգեզուր և Ղարաբաղի խնդիրը: Հայկական և թաթարական պահանջներ: Սուլթանով: Նոր ջարդեր: Անգլիացիների հակահայ վարքագիծը» զեկուցագիրը:

Սեպտեմբերի 2-ին առաքելությունը հասավ Կ. Պոլիս, բայց ոչ մի հանդիպում չունեցավ թուրք ղեկավարության հետ, հանդիպումներ կայացան բացառապես հայերի հետ: Այստեղ նրանց միացան ամերիկյան բանակի մայոր Հայկ Շեքերճյանը և Հ. Քերոբյանը:
Թուրքիայի մայրաքաղաքում ԱՄՆ-ի շահերը ներկայացնում էր Շվեդիայի դեսպանատունը, որի միջոցով էլ պատվիրակությունը պահանջեց ու ճանապարհային դյուրություններ ստացավ: Կ. Պոլսում առաքելությունը բաժանվեց երկու խմբի, առաջինը մնաց մայրաքաղաքում, հետագայում Զմյուռնիա մեկնելու համար, իսկ երկրորդը` Հարբորդի գլխավորությամբ, գնացք նստեց ու ճանապարհվեց Արևմտյան Հայաստան:
Չմանրամասնեմ ամբողջ ճանապարհի ընթացքում թուրքերի ցույց տված ջերմ ընդունելությունը և զանազան դժվարությունները, բայց առանձնացնեմ երկու դրվագ: Սեբաստիայում ամերիկացիները հանդիպեցին Կ. Պոլսի հետ հարաբերությունները խզած Մուստաֆա Քեմալին, որն աներկբա հայտարարեց` եթե որևէ արտաքին ուժ փորձի մասնատել Թուրքիան, ապա գործ կունենա համազգային դիմադրության հետ: Իսկ Էրզրումում Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան` Ալեքսանդրապոլի ապագա դահիճը, Հ. Խաչատրյանին խնդրեց սահմանից անդին գտնվող հայերին փոխանցել հետևյալը. «Լավ է բարեկամ ըլլալ թուրքերուն հետ ու հաշտ ապրիլ, քանի որ օտարներէն խեր չկայ: Հայերը փրոփականտայով առայժմ կը յաջողին, սակայն այդ վերջնական արդիւնք մը չ’ունենայ: Օտարները ուշ կամ կանուխ ճշմարտութիւնը պիտի հասկնան»:

Ակնհայտ էր այս դրվագների իմաստը` պարտված Թուրքիան թուրքավարի լպիրշությամբ նոր պատերազմով էր սպառնում բոլորին:
Սարիղամիշով և Իգդիրով սահմանը հատելով` առաքելությունը հոկտեմբերի 29-ին հասավ Էջմիածին, որտեղ հանդիպում ունեցավ Գևորգ Ե կաթողիկոսի հետ: Նույն օրը ճանապարհվեց Երևան, ուր նրանց դիմավորեցին վարչապետ Ա. Խատիսյանը և կառավարության բոլոր անդամները: Երեք օրվա ընթացքում տեղի ունեցավ մտքերի հանգամանալից փոխանակում, որից հետո հոկտեմբերի 2-ին ամերիկացիները մեկնեցին Թիֆլիս, այստեղից` հոկտեմբերի 4-5-ին գտնվեցին Բաքվում, ապա վերադարձան Թիֆլիս ու հոկտեմբերի 7-ին մեկնեցին Բաթում: «Մարթա Վաշինգտոն» շոգենավը նրանց Տրապիզոնով, Սամսոնով հասցրեց Կ. Պոլիս, որտեղից մեկնեցին Զմյուռնիա, ուր միացան առաքելության մյուս անդամները, և ճանապարհվեցին Ֆրանսիա:

1940-1941 թթ. Հ. Խաչատրյանը Բոստոնի «Հայրենիք» ամսագրում տպագրեց «Ամերիկեան զինուորական առաքելութիւնը դէպի Հայաստան» վերնագրով իր նոթերը: Նախ, 21 տարվա լռությունը բացատրեց այն բանով, որ փաստաթղթերի մի մասը գաղտնիության ժամկետ ուներ: Դրանց մեջ, հավանաբար, նաև Հարբորդի զեկուցագիրն էր` ուղղված ամերիկյան կառավարությանը, որի թարգմանությունը ևս Հ. Խաչատրյանը հրապարակեց: Առաքելության այցելած երկրների կենսագործունեության բոլոր ոլորտներն ընդգրկող փաստերի մանրակրկիտ վերլուծությունը բացասական էր. «Հակառակ հայ բաղձանքներուն, առայժմ իմաստութիւն չէ թուրք հողամասերէն անջատուած առանձին Հայաստան մը կազմելու»: Հիմնվելով այս եզրակացության վրա, 1920 թ. մայիսի 27-ին ԱՄՆ սենատի արտաքին հարաբերությունների կոմիտեն 11 դեմ և 4 թեր ձայներով արգելեց նախագահ Վիլսոնին ստանձնելու Հայաստանի մանդատը:
Պատճառները մի քանիսն էին. նախ, հայերն ուզում էին Միացյալ Հայաստան, իսկ դա նշանակում էր նոր պատերազմ Թուրքիայի հետ: Երկրորդ, հաշվի էին առնվել բոլշևիկյան Ռուսաստանի և դաշնակից երկրների շահերը: Երրորդ, էական դեր խաղաց «նորին մեծություն» թվաբանությունը` առաջին հինգ տարիների համար սենատը Հայաստանին պետք է հատկացներ ավելի քան 756 միլիոն դոլար…

Հուսալքված Հ. Խաչատրյանը Հարբորդի առաքելությունը և դրան առնչվող հետագա իրողությունները բնութագրեց «լեռը մուկ ծնեց» արտահայտությամբ ու գրեց. «Ամերիկացիք եկան, տեսան, «չենք կրնար» ըսին: Թէեւ հայոց համար հարցը կենաց մահու խնդիր էր, բայց քանի որ ամերիկացիք չունեին շօշափելի շահ պահանջուած ծախսի եւ պատասխանատուութեան փոխարէն, լքեցին հայերը մահամերձ վիճակի մը մէջ»:
Անցել է 99 տարի, և այժմ անիմաստ է ենթադրություններ անել, թե ինչպիսին կլիներ Հայաստանի ապագան, եթե ԱՄՆ-ը ստանձներ մեր երկրի հովանավորությունը…
Այժմ անդրադառնամ ներկայացվող հրապարակմանը: Թեպետ վերնագրում առկա չափազանցությանը (Հարբորդի առաքելությունը տևել է ոչ թե երեք ամիս, այլ 75 օր, չնայած բացառված չէ, որ Հ. Խաչատրյանը դրանից առաջ կամ հետո եղել է Անդրկովկասում), այդուհանդերձ սա հայրենասեր, ազգի ապագայով մտահոգ մարդու խոսք է: Կան հատվածներ, որոնք ինչ-ինչ մարդկանց կարող են դուր չգալ, բայց գրվածքը ականատեսի ազնիվ և անկեղծ վկայություն է:
Հրապարակումը ես «թարգմանել» եմ հայերենից` հայերեն, այսինքն` մինչաբեղյանական ուղղագրությամբ արևմտահայերենից` արևելահայերեն: Եթե ներկայումս սովորական բան է արևելահայերենից արևմտահայերեն «թարգմանելը», ապա ինչու՞ ես չէի կարող հակառակ կերպ վարվել, իմ նպատակն է արևելահայ ընթերցողին ըմբռնելի նյութ տրամադրելը:
Հ. Խաչատրյանի հրապարակումը ունի ևս մեկ առանձնահատկություն. ըստ իս, այն ուղղված է ոչ այնքան և ոչ միայն հայերիս, այլև անգլալեզուներին, և շատ հնարավոր է, որ այն գրվել է անգլերեն:

Վերջում մի քանի խոսք Հարություն Խաչատրյանի մասին: Դժբախտաբար, տեղեկությունները խիստ սուղ են: Ծնվել է Այնթապում, 1907-ին տեղափոխվել ԱՄՆ: ՈՒսանել է Վերմոնտի համալսարանում և ստացել քաղաքացիական ճարտարագետի որակավորում: Բացառիկ առաջադիմության համար պարգևատրվել է Բիսելի մրցանակով և Էդուարդ Հեյթ Ֆելփսի մրցանակով: Ավարտելուց հետո կարճ ժամանակ դասավանդել է նույն համալսարանում, ապա որոշ ժամանակ աշխատել «Մոնքս և Ջոնսոն» ճարտարագիտական ֆիրմայում: 1914-ին ստացել է ԱՄՆ քաղաքացիություն ու զորակոչվել, ծառայել է Ֆրանսիայում ամերիկյան էքսպեդիցիոն ուժերի կազմում: Տիրապետել է մի քանի լեզուների: Հարբորդի առաքելությունից հետո ծառայությունը շարունակել է ամերիկյան մերձավորարևելյան նպաստամատույցում, ապա վերադարձել ԱՄՆ: Ամուսնացել է, ապրել Մասաչուսեթս նահանգի Սփրինգֆիլդ քաղաքում, ունեցել Ռոբերտ անունով մեկ որդի:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ