Հանրապետությունը և Ղարաբաղի խնդիրը

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ ԲՈՂՈՔԸ

Ապրիլ 16-ին Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերու նախարար Սիրական Տիգրանեան հետեւեալ հեռագիրը յղած է Կովկասի բրիտանական հրամանատարութեան.
«Բագուի բրիտանական ոյժերու հրամանատար Շատալվօրտի ստորագրութեամբ ապրիլ 3-ին հրատարակուած է յայտարարութիւն մը, որու համաձայն Շուշու, Զանգեզուրի, Ջիբրայէլի, Ջիւանշիրի գաւառներուն ազգաբնակութեան հրահանգուած է առանց առարկութեան կատարել Ադրբէջանի կառավարութեան կողմէ նշանակուած ընդհանուր նահանգապետ Սուլթանովի և անոր պաշտօնեաներու հրամաններն ու կարգադրութիւնները:
Տակաւին յունուար ամսին Հայաստանի կառավարութիւնը բողոքեց Ադրբէջանի կառավարութեան առջեւ` Ղարաբաղի հայկական մասին վրայ Ադրբէջանի կողմէ ընդհանուր նահանգապետութիւն հաստատելուն դէմ:

Բրիտանական հրամանատարութեան յղած իմ քանի մը գրութիւններուս մէջ ես Հայաստանի կառավարութեան կողմէ պատիւ ունէի յայտարարելու, որ թէ տեղական ազգաբնակութիւնը և թէ մեր կառավարութիւնը ոչ մէկ պարագայի մէջ չեն կրնար հաշտուիլ այն բանին հետ, որ Զանգեզուրը և հայկական Ղարաբաղը ենթարկուին Ադրբէջանի կողմէն նշանակուած իշխանութեան: Պատրաստ ենք սակայն խնդրելու բրիտանական հրամանատարութեան հեղինակաւոր և ազդեցիկ միջամտութիւնը:

Հայաստանի կառավարութեան յատուկ յանձնարարութեամբ պարտք կը համարիմ հաղորդել ձեզի, որ մեր կառավարութիւնը կը մնայ իր նախկին տեսակէտին վրայ»:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՂԱՐԱԲԱՂԸ ԵՒ ԱԴՐԲԷՋԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆԸ
Ղարաբաղի նախկին Ազգային ժողովը ցրուելէ յետոյ բրիտանական հրամանատարութեան ջանքով նշանակուեցաւ Ղարաբաղի հայկական նոր համագումար, իմանալու համար հայ ազգաբնակութեան անկաշկանդ կամքը: Բրիտանական հրամանատարութիւնը այնպէս կը տարաձայնէր, թէ փետրուար 19-ին գումարուած Ազգային ժողովը և անոր արտայայտած միաձայն կամքը Հայկական կառավարութեան ազդեցութեան արդիւնք էր: Հայկական համագումարը տեղի ունեցաւ ապրիլ 25-ին, ի ներկայութեան բրիտանական բանակի ներկայացուցիչ գնդապետ Շադէլվօրտի, և այս Ազգային ժողովը նոյնպէս միաձայն վճռած է ոչ մէկ պարագայի տակ - նոյնիսկ ժամանակաւոր կերպով - չընդունիլ Ադրպէջանի իշխանութիւնը: Ժողովի այսպիսի եզրակացութենէն յետոյ գնդ. Շադէլվօրտ կը հարցնէ, թէ Ղարաբաղի հայերը այդ որոշումը որու՞ վրայ կը դնեն իրենց յոյսը. հայերը պատասխանած են, որ իրենց յոյսը կը դնեն համաձայնական պետութիւններու վրայ, որոնց դատին համար այնքան զոհեր տուած է հայ ժողովուրդը:

27 ՄԱՅԻՍԻ 1919 Թ.
Ղարաբաղի խնդիրը, որու մասին թաթարները յաւակնոտութիւններ ունէին, առկախ մնացած է, բայց Հայկական Հանրապետութիւնը արդէն կցուած յայտարարած է Հայաստանի և բնականաբար կը մնայ իբր մաս Հայաստանի:

ՀԱՅԵՐՈՒ ԿՈՏՈՐԱԾ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՄԷՋ
600 կին եւ երախայ կոտորուած
Վեց գիւղ բնաջնջուած
«Հայ հեռագրական գործակալութիւնը» հետեւեալ հեռագիրը կ’ուղարկէ Երեւանէն` 1919, 17 յունիս թուականով.
«Ղարաբաղի հայկական կոտորածներու նկատմամբ ստացանք մանրամասնութիւններ: Հայկական Հանրապետութեան նախարարական խորհուրդի փոխնախագահ պ. Խատիսեան զօրաւոր բողոք մը ներկայացուց բրիտանական միսիօնին և զօրավար Կէրրի: Պր. Խատիսեան այսօր կը մեկնի Թիֆլիս` յարաբերութեան մէջ մտնելու համար բրիտանական հրամանատարութեան հետ: Ժողովուրդի բոլոր դասերը յուզման մէջ են մայրաքաղաքին մէջ»:
Այս սոսկալի մանրամասնութիւնները մեզ կուտան Կովկասի և Կ. Պոլսոյ հայ թերթերը: ՈՒթ ամսուայ զինադադարէ վերջ, այն վայրկեանին, երբ Փարիզ և Լոնտոն կը պատրաստուին յաղթութիւնը և խաղաղութեան կնքումը տօնելու, հարիւրավոր կիներ և երախաներ կը կոտորուին Կովկասի մէջ: Եւ տակաւին Կովկասն այն առանձնաշնորհուած երկիրներէն մէկն է, որ գրաւուած են դաշնակից բանակներով:
Յունիս 4-ին, առաւօտեան ժամը երեքին է, որ Ադրբէջանի թաթար կառավարութեան զինեալ բանակները կը սկսին յարձակիլ Ղարաբաղի մայրաքաղաք Շուշիի վրայ, առաջնորդութեամբ տօքտ. Սուլթանօֆի, որ բռնի կերպով կառավարիչ նշանակուած էր հայկական Ղարաբաղին: Կանխամտածութիւնն ակներեւ էր, որովհետեւ թաթարներն արդէն յունիս 2-ին հրաւիրած էին հայկական թաղի մէջ բնակող իրենց հայրենակիցները քաշուիլ թաթարական թաղը: Սուլթանօֆ կը յաջողի յանկարծակիի բերելով գրաւել քաղաքի զօրաւոր դիրքերը և կը պահանջէ, որ հայկական ազգային խորհուրդի անդամները մեկնին քաղաքէն: Հայերը կը յաջողին քանի մը հակայարձակումներով վերագրաւել այդ զօրաւոր դիրքերը, բայց Ազգային խորհրդի անդամները կը հեռանան քաղաքէն, նոր եւ անօգուտ արիւնահեղութեանց տեղի չտալու համար:

Այդ միջոցին գործով թաթարական թաղը գտնուող կամ այնտեղ բնակող հայերը անխղճօրէն կը կոտորուին: Շարժումը յաջորդ օրերը կը տարածուի Դաշտ և այդ կողմերու քիւրտերն ալ մասնակցելով` կը կոտորեն Քայփայլի գիւղի խաղաղ բնակչութիւնը, այրելով, կողոպտելով և ոչնչացնելով ամէն բան և գերի վերցնելով կիներն ու աղջիկները: Յիսուն կին բոլորովին մերկացրած կը բերեն կառավարիչ Սուլթանօֆին, որ կը հաճի զանոնք հայերուն վերադարձնել երկու օր վերջը, Վահան վարդապետի և ուրիշներու միջամտութեան վրայ: Գարգաման, Պահլուլ և Ջամուզլի գիւղերն ալ միեւնոյն վիճակին կ’ենթարկուին: ՈՒրիշ երկու գիւղեր մասամբ միայն կը վնասուին:
Յունիս 7-ին թաթարները կը յարձակին Դաշուշան գիւղին վրայ, բայց բնակչութիւնը, որուն նախապէս լուր տրուած էր, յանկարծակիի չի գար և թաթարները 14 հոգի կորսնցնելով կռուի դաշտում կը ստիպուին ետ քաշուիլ:

Մեռածների ընդհանուր թիւը կ’անցնի 600-ը, որոնցմէ շատերը կին և մանուկ:
Այս նոր կոտորածներուն պատճառած յուզումը շատ մեծ է Հայկական Հանրապետութեան մայրաքաղաքում և բոլոր հայկական գաւառներում: Գրեթէ ամենուրեք տեղի են ունեցեր միթինկներ և բողոքի ցոյցեր և ցուցարարները հաւաքուած են Երեւանի բրիտանական միսիօնի բնակարանի առջեւ, արդարութիւն պահանջելու համար:
Թիֆլիսի «Աշխատաւոր» թերթը հաստատ աղբիւրէ լուր ստացած է, թէ դաշնակից ուժերու կովկասեան հրամանատարը ձերբակալել տուած է Ղարաբաղի ընդհանուր կառավարիչ տօքթօր Սուլթանօֆը:
Թաթարները ամեն միջոց գործածեցին Ադրբէջանի Հանրապետութեան կցելու հայկական Ղարաբաղի նահանգը, բայց տեղական հայ Ազգային խորհուրդը միշտ մերժեց, որով տօքթ. Սուլթանօֆ ուզած է անտարակոյս խնդիրը լուծել թուրքօ-թաթարներուն սիրելի միակ մեթոտովը, ջարդերու մեթոտ, փոխանակ սպասելու Հաշտութեան ժողովի որոշումին, ինչպէս կը պահանջէին հայերը:
Պատերազմէն առաջ կատարուած ռուսական մարդահամարին համեմատ` հայկական Ղարաբաղը (Գանձակի վարչական նահանգի արեւմտեան կէսը) ունի ընդամենն 526000 բնակիչ, որոնցմէ 376000 հայ, 138000 թաթար, 9000 ռուս, վրացի ևն եւ 3000 թուրք:

ՄԻԱՑԵԱԼ ՊԱՏՈՒԻՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ԳԻՐԸ ԱՆԳԼԻԱԿԱՆ ՊԱՏՈՒԻՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԴԷՊՔԵՐՈՒՆ
ԱՌԻԹՈՎ ՁԵՐԴ ՎՍԵՄՈՒԹԻՒՆ
Հայկական Հանրապետութենէն մեր ստացած տեղեկութիւնները ցոյց կուտան, թէ բրիտանական բանակներու Կովկասէն քաշուելու նկատմամբ տրուած որոշումը ցաւալի հակահարուած մը ունեցած է խռովարար որոշ տարրերու մտաւոր վիճակին վրայ:
Արդարեւ, նախարարական խորհրդի նախագահը իր 21 յունիս թուակիր հեռագրովը կը հաղորդէ մեզ հետեւեալը.
«Օտար խռովարարաներ, համարձակութիւն առնելով բրիտանական բանակներու քաշուելէն, կ’աշխատին բնիկ մահմետական ժողովուրդը ապստամբեցնել Հայկական Հանրապետութեան դէմ»:

ՈՒրիշ կողմէ, երկրորդ հեռագիր մը կը հաղորդէ մեզ, թէ շատ ցաւալի խռովութիւններ պատահած են Ղարաբաղի շրջանում, ուր դրութիւնը շատ լարուած է:
Երրորդ հեռագիր մը միեւնոյն մտահոգութիւնը կը հաստատէ հետեւեալ կերպով.
«Ադրբէջանի կառավարութիւնը ամիսներէ հետէ` հակառակ հայկական կառավարութեան եւ տեղական Ազգային խորհուրդի վճռական բողոքներուն, կը պատրաստէր եւ կ’իրագործէր Հայկական Ղարաբաղի զինու զօրութեամբ գրաւումը: Յունիսի սկիզբը Ադրբէջանի կառավարութեան կողմէ նշանակուած Սուլթանօֆի առաջնորդութեամբ սկսան թշնամական արարքները: Յունիս 4-ին հրացանաձգութիւն Շուշիում, քանի մը սպաննուածներ և վիրաւորներ երկու կողմէն, միեւնոյն մտահոգիչ դրութիւնը արեւմտեան մասերում: Օլթիի շրջանում թրքական խռովարար ձեռնարկներ: Անհրաժեշտ է անմիջական ազդու հրաման մը կոտորածներու առջեւն առնելու և խաղաղութիւնը պահպանելու համար: Անհրաժեշտ է պաշտօնանկ ընել Սուլթանօֆը և հեռացնել Ադրբէջանի բանակները Հայկական Ղարաբաղէն:
19 յունիս
Տիգրանեան
Հայ արտաքին գործոց նախարար»:

Տակաւին պաշտօնապէս չհաստատուած լուրեր կը խօսին քանի մը հայ գիւղերու բնաջնջման մասին, ուր իբր թէ քանի մը հարիւր բնակիչներ կոտորուած են:
Ղարաբաղի հայկական Ազգային խորհուրդը, ինչպէս նաև հայկական կառավարութիւնը միաձայն կը պահանջեն, ինչպէս միշտ, թաթար կառավարչի պաշտօնանկութիւնը, թաթար բանակներու մեկնումը և անգլիացի ընդհանուր կառավարիչի մը նշանակումը Ղարաբաղի այդ շրջանում, իբր միակ միջոց արգիլելու նմանօրինակ ցաւալի դէպքերը, մինչեւ խաղաղութեան վեհաժողովի որոշումը:
Պարտք կը համարենք անգամ մը եւս ծանուցանել Ձերդ Վսեմութեան, յուսալով թէ Նորին բրիտանական վեհափառութիւնը պիտի հաճի բարեացակամ որոշմամբ մը վերջ դնել հայ ժողովուրդի չարչարանքներուն, որ արդէն այնչափ տուժած է պատերազմի և թրքական գրաւման հետեւանքներէն:

Ա. ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ
Նախագահ Հայաստանի
Հանրապետութեան պատուիրակութեան
ՊՕՂՈՍ ՆՈՒՊԱՐ
Նախագահ Ազգային պատուիրակութեան
Հուլիս 4, Փարիզ

«Վերածնունդ» (Փարիզ), 1919 թ.

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց - 180

Մեկնաբանություններ