Թե ինչպես ես անզգուշաբար կործանեցի ԽՍՀՄ-ը

(Նախորդ մասը)

Եթե վերցնենք ճապոնական էլեկտրոնային արդյունաբերության ոլորտը, ապա այնտեղ գործազրկության խնդիր սկզբունքորեն չի կարող առաջանալ, բացառվել է ու այժմ էլ է բացառված, որովհետև նրանց բարձրորակ և գերհուսալի արտադրանքը ցանկալի է համաշխարհային շուկայի ցանկացած սեգմենտի, այդ թվում` լայն սպառման ապրանքների ու ռազմական էլեկտրոնիկայի համար: Խորհրդային Միությունը այդ հնարավորությունը չուներ, ընդամենը պետք էր բավարարել սեփական ռազմական արդյունաբերության ներքին պահանջարկը, ինչն արվում էր մեծ դժվարությամբ, ճռռալով: Մյուս կողմից, խորհրդային ռազմական դոկտրինան թույլ չէր տալիս ռազմական էլեկտրոնիկայի մեջ օգտագործել արտասահմանյան արտադրության ռադիոդետալներ, որը խորապես հիմնավորված էր՝ անվտանգության նկատառումներից ելնելով: 80-ական թվականներին, մեծ ինտեգրալ սխեմաների կիրառության պայմաններում, վտանգն ավելի քան իրատեսական էր դառնում, որովհետև էլեկտրոնային սխեմաների ներսում կանխավ կարող էին ստեղծվել հաղորդիչ-ընդունիչ, արգելակող և այլ չնախատեսված ֆունկցիաներ իրականացնող բլոկներ, որոնց առկայությունը հնարավոր չէր հայտնաբերել արտաքին դիտարկումների կամ էլեկտրական չափումների միջոցով: Որպես փայլուն օրինակ կարող է ծառայել իրաքյան պատերազմի պատմությունը, երբ Իրաքի բանակի ֆրանսիական արտադրության 150 «Միրաժ» տիպի կործանիչները հեռակառավարմամբ անջատվեցին, չկարողացան թռչել ու պատերազմական գործողություններին մասնակցել:

Խորհրդային Միությունը թույլ չէր տալիս, որ իր ռադիոկոմպոնենտները դուրս տարվեին երկրից, որպեսզի թշնամիները չկարողանային ուսումնասիրել դրանց բնութագրերն ու համապատասխան հակազդեցությունը կազմակերպել: Դիտարկենք ատոմային ռումբ բերող ստրատեգիական ռմբակոծիչի դեմ տարվող էլեկտրոնային պայքարի ձևերից մեկը: Ստրատեգիական ռմբակոծիչի դեմ դուրս է բերվում հրթիռն ու մոտակայքում կազմակերպում է փոքրիկ ատոմային պայթյուն, միջուկային ճառագայթների ազդեցության տակ, առաջին հերթին, շարքից դուրս են գալու հակառակորդի էլեկտրոնային համակարգերը, և ստրատեգիական ռմբակոծիչն իր բերած ատոմային կամ ջրածնային ռումբերի հետ դառնում է անկառավարելի, կարող է շարժվել ցանկացած ուղղությամբ, նույնիսկ հետ գնալ ու պայթել ցանկացած պահին՝ նպատակակետից հեռու: Այստեղ հատկապես խոցելի են անընդհատ չափումներ կատարող անալոգային սարքերը, որոնք թիվ-անալոգ կամ անալոգ-թիվ ձևափոխիչների միջոցով անընդհատ կապի մեջ են ռազմական էլեկտրոնիկայի թվային համակարգերի հետ, վերջիններս պակաս խոցելի են միջուկային ճառագայթների նկատմամբ:
Դեռևս 1978 թվականին իմ ասպիրանտ Սամվել Թադևոսյանի հետ նախագծեցինք, պատրաստեցինք ու զանգվածային արտադրության մեջ ներդրեցինք պրեցիզիոն (գերճշգրիտ), ռադիացիայի նկատմամբ կայուն ռեզիստիվ բաժանարար մատրիցա, որը 4 կարգով ավելի բարձր էր, քան ամերիկյանը կամ ճապոնականները: Դա Հայաստանի անունից շատ մեծ ձեռքբերում էր ռազմական էլեկտրոնիկայի ոլորտում, բայց միակը չէր: Համազասպյան-Բուտաև, Մարտիրոսյան-Սաղաթելյան հեղինակների կատարած գյուտերի կարևորությունը պահպանվել է նաև մեր օրերում: Մեզ հաջողվել է, օրինակ, լուծել միկրոէլեկտրոնիկայի մինչ օրս չլուծված պրոբլեմներից մեկը, որը վերաբերում է մեծ ինտեգրալ սխեմաների ոչ կոնտակտային ստուգմանն ու դիագնոստիկային, որոնց մասին կխոսենք հետագայում:

Խորհրդային գիտական դպրոցը շատ հզոր էր և ունակ բարձր մակարդակի հասցնելու միկրոէլեկտրոնիկան՝ անցնելով և ճապոնացիներին, և ամերիկացիներին: Այդ մասին են վկայում խորհրդային մասնագետների բազմաթիվ գյուտերը, որոնք, սակայն, այն ժամանակ անհասկանալի պատճառներով արտադրության մեջ չէին ներդրվում: Հիմա ամեն ինչ, համենայն դեպս ինձ համար, պարզ է ու հասկանալի: Երկրի ստրատեգիական նշանակության բոլոր կարևոր ոլորտները արգելափակել էր կուսակցական բյուրոկրատիայի և օտարերկրյա գործակալների կուռ դաշինքը, ինչպես է և մեր օրերում։ Ասել է` պրոցեսը շարունակվում է:
Բրեժնևի տարիներին մեր էլեկտրոնային արդյունաբերությունը ոչ միայն տեմպային զարգացում չունեցավ, այլև զգալի հետնահանջ արձանագրեց որակի ու, հատկապես, էլեկտրոնային սարքերի հուսալիության ցուցանիշներով: 80-ական թվականներին մի այնպիսի իրավիճակ էր ստեղծվել, որ բարդ ու բազմակոմպոնենտ էլեկտրոնային համակարգերի, օրինակ, հաշվիչ մեքենաների ստեղծումը տեխնիկապես դարձել էր անիրագործելի խնդիր: Խորհրդային Միությունում նախագծված մաթեմատիկական մեքենաների հուսալիությունը այնքան ցածր էր, որ խնդիր էր դրվում դրանց աշխատունակության ապահովումը գոնե մի քանի ժամով, մինչև ավարտին կհասցվեին ու կփորձարկվեին առանձին մաթեմատիկական ծրագրերը: Մեքենայական դահլիճների համար սովորական տեսարան էր, երբ ինժեներները, զոդիչներով զինված, դես ու դեն էին վազում ու, ծրագրավորողների պահանջով, մոտենում էին էլեկտրոնային պահարաններին՝ այս կամ այն բլոկի կոնտակտները վերականգնելու համար:
Հիշենք` 60-ական թվականներին ԽՍՀՄ-ում երեք գիտական կենտրոններ էին ձևավորվել (Մոսկվայում, Մինսկում ու Երևանում), որոնք զբաղվում էին մաթեմատիկական մեքենաների նախագծման ու փորձարկման աշխատանքներով: Անշուշտ, այդ գործերում առաջատարը Մերգելյանի անվան ինստիտուտն էր, որի վրա էր դրված ԽՍՀՄ հակաօդային պաշտպանության ու ստրատեգիական նշանակության այլ կարևոր օբեկտների կառավարման համակարգերի ստեղծման պատասխանատվությունը:

Հայկական առաջին հաշվիչ մեքենաները «Արագածն» ու «Երևանն» էին, որոնք աշխատում էին էլեկտրոնային լամպերով: Դրանց հաջորդեցին այլ մեքենաներ, որոնցից ամենահայտնին դարձավ «Նաիրի-2»-ը, որի սերիական արտադրությունը կազմակերպվել էր նաև Կազանում՝ «ՈՒրալ» անվան տակ: «Նաիրի-2»-ի էլեմենտային բազան արդեն հիմնված էր կիսահաղորդչային դիոդների ու տրանզիստորների վրա:

ՈՒսանող տարիներին առաջին արտադրական պրակտիկան անցկացրել եմ «Էլեկտրոն» գործարանի 3-րդ ցեխում՝ էլեկտրամոնտաժնիկ Ղազարի աշակերտն էի, տրիգերային բջիջներ էինք հավաքում «Նաիրի-2» մեքենաների համար: Պարզագույն տրամաբանական գործողությունների համար նախատեսված այդ բջիջները պատկառելի չափեր ունեին՝ 100x100x20 միլիմետրի սահմաններում: 80-ական թվականներից սկսած այդ և մաթեմատիկական մեքենաների մեջ օգտագործվող մյուս բոլոր տրամաբանական էլեմենտները ձևավորվում էին ինտեգրալ սխեմաների միջոցով՝ առանձին բյուրեղի սահմաններում և 2-5 միկրոն լայնություն ունեցող մետաղական թաղանթային հաղորդիչներով:

1976 թվականից Աբովյանի «Սիրիուս» գործարանում սկսվել էր հ5-12 և հ5-21 տիպի մինի-նԹԾ-երի զանգվածային արտադրությունը՝ Լենինգրադի ԼԿՏԲ-ի մասնագետների մշակած սխեմաներով ու տեխնոլոգիաներով: Ավելին, Աբովյանում էին արտադրվում նաև մինիմեքենաների մեջ օգտագործվող ինտեգրալ սխեմաները, որոնց կոմպոնենտների թիվը 1985 թվականին հասցվել էր 50 հազարի:
Համեմատենք հ5-12-ի և «Նաիրի-2»-ի որոշ կոնստրուկտիվ ցուցանիշները: Հիշեցնեմ, որ հաշվողական տեխնիկայի ստեղծման օրվանից հիմնական պայքարը գնացել է հետևյալ ուղղություններով. մեքենաների արագագործության ավելացում, հիշողության ծավալների մեծացում, գաբարիտների, քաշի ու էներգիայի ծախսի նվազեցում, հուսալիության շարունակական բարձրացում, ինքնարժեքի իջեցում: «Նաիրի-2» մեքենայի մեջ օգտագործվում էին մոտ 40 հազար կիսահաղորդչային դիոդներ ու տրանզիստորներ, ֆերրիտներ, ռեզիստորներ, կոնդենսատորներ, դրոսելներ ու այլ պասիվ էլեմենտներ, որոնց հավաքման ու կարգավորման վրա աշխատում էին հազարից ավելի բանվորներ ու ինժեներներ: 15 տարի անց «Նաիրի-2»-ի ֆունկցիաները կատարող հ5-12 մինի-նԹԾ-ը պարունակում էր մոտ 20 ինտեգրալ սխեմա՝ մեկ միլիոնի հասնող ակտիվ էլեմենտներով, որոնք տեղավորվում էին սիլիցիումային պստլիկ բյուրեղների մեջ՝ 10x10x 0,3 մմ չափերով: 80-ական թվականներին Հայաստանը այն եզակի երկրներից էր, որի արդյունաբերությունը ի վիճակի էր նախագծելու և արտադրելու ժամանակակից հաշվողական տեխնիկա և էլեկտրոնային այլ սարքեր՝ տիեզերագնացության, ավիացիայի, նավաշինության ու բազմաթիվ այլ կարևոր կիրառությունների համար: Անկախության տարիներին մենք կորցրինք տեղեկատվական տեխնոլոգիաների համար կարևորագույն ու Հայաստանում արդեն կայացած ապարատային ոլորտը: Հիմա դա չունենք, հիմնովին ու անվերադարձ կորցրել ենք ապարատային մասի նախագծման ու զանգվածային արտադրության տեխնոլոգիաները:

Որպես սրտի մխիթարանք կարող ենք հիշել ու խոսել տեղեկատվական տեխնոլոգիաները սպասարկող ծրագրային ապահովման աշխատանքների մասին, որն ընդամենը մեխանիկական աշխատանքի շղթա է և ժամանակակից պայմաններում տնտեսական առանձնակի կարևորություն չունի: Համեմատելու համար նշենք կոմպյուտորային տեխնիկային վերաբերող վերջին տվյալները. հաշվիչ մեքենաների արագագործությունը հասցվել է 300 տրիլիոն օպերացիա/վայրկյանում (60-ական թվականների 1000 օպերացիա/վայրկյանի փոխարեն կամ 300 միլիարդ անգամ ավելի), մեկ բյուրեղի մեջ պարունակվող էլեմենտների թիվը հասել է 1 միլիարդի (60-ական թվականներին արտադրված 20 հազար հաշվիչ մեքենաների մեջ օգտագործված էլեկտրոնային կոմպոնենտները այսօր տեղավորվում են մեկ բյուրեղի մեջ):

Ժամանակակից կոմպյուտորների բարձր հուսալիության մասին խոսելն անգամ ավելորդ է, կարող ենք դատել մեր անձնական օրինակներով՝ ամեն օր տեսնելով, թե մեր աշխատանքային կոմպյուտորներն ինչպես են տասնյակ տարիներ շարունակ անխափան ծառայում մեզ: Գիտական, տեխնիկական ու տեխնոլոգիական տեսակետից սրանք հրաշքներ չեն կարող համարվել, դրանք միլիոնավոր գիտնականների, ինժեներների ու բանվորների նպատակասլաց աշխատանքի արդյունք են, որի տեմպերը գնալով միայն աճում են: Գոյություն ունեն տեսական հաշվարկներ, որոնց միջոցով կարելի է որոշել էլեկտրոնային տեխնիկայի սահմանային ցուցանիշները՝ ինտեգրացիայի աստիճանը, արագագործությունը և այլն: Դրանց վրա է աշխատում համաշխարհային գիտական ու տեխնոլոգիական հանրությունը աշխարհի բոլոր զարգացած երկրներում՝ համագործակցելով կամ իրարից տեխնոլոգիաներ գողանալով, ինչպես կստացվի:

Մեր օրերում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վերջնական հաջողությունը կախված է միայն կիրառական միկրոէլեկտրոնիկայի զարգացումից: Կարելի է փաստել, որ 1980-ական թվականներին արդեն տրված էին էլեկտրոնային սարքերի ու հաշվողական տեխնիկայի նախագծման տեսական հիմունքները, նաև հաշվարկման ու նախագծման ինժեներական մեթոդները, այստեղ առանձնակի նորությունները քիչ հավանական են: Հիմնական նորամուծությունները լինելու են նորագույն տեխնոլոգիաների տիրույթում, թե ինտեգրացիայի ու կրկնելիության ինչ ցուցանիշի կհասնեն նոր տեխնոլոգիաների օգտագործման միջոցով: Այսօր Ռուսաստանում (Պուտին, Մեդվեդև), Հայաստանում (Փաշինյան) և այլուր շատ են խոսում տեղեկատվական հեղափոխության մասին՝ չիմանալով, որ այդ հեղափոխությունը արդեն տեղի է ունեցել որ շատ վաղուց, ավելի ստույգ՝ 1948 թվականին, երբ ամերիկացիներ Վ. Շոկլիի, Վ. Բրատտեյնի ու Ջ. Բարդինի շնորհիվ հայտնաբերվեց տրանզիստորային էֆեկտը, որի հիման վրա ստեղծվեց առաջին տրանզիստորը՝ հիմք դնելով կիսահաղորդչային էլեկտրոնիկայի նոր ոլորտի առաջացմանը՝ լամպային էլեկտրոնիկայի փոխարեն:

Ամերիկացիներից անմիջապես հետո 1949 թվականին տրանզիստորային էֆեկտը հայտնաբերվեց նաև Խորհրդային Միությունում՝ Ալեքսանդր Կրասիլովի ու Սուսաննա Մադոյանի հեղինակությամբ: Բոլոր հիմքերն ունենք, որ մեծ հպարտությամբ հրապարակենք տրանզիստորային էֆեկտը հայտնագործող գիտնականների անունները՝ հետևյալ հերթականությամբ. Վ. Շոկլի, Վ. Բրատտեյն, Ջ. Բարդին, Ս. Մադոյան, Ա. Կրասիլով: Այդ հայտնագործության համար 1956 թվականին ամերիկացիները արժանացան Նոբելյան մրցանակի, Ալեքսանդր Կրասիլովը արժանացավ Ստալինյան (1950 թ.) և Լենինյան մրցանակների: Սա 20-րդ դարի այն կարևոր հայտնագործություններից մեկն էր, որը սկիզբ դրեց պինդմարմնային էլեկտրոնիկայի ներդրմանը՝ կամաց-կամաց դուրս մղելով լամպային էլեկտրոնիկան:

Հետաքրքիր էր ամերիկացի գյուտարար Վ. Բրատտեյնի հայտարարությունը.
-Ես հեռանում եմ այս գործերից, որովհետև չեմ պատկերացնում, որ ապագայում հնարավոր կլինի ավելի կարևոր գյուտի հանդիպել:
Այս կարևոր հայտնագործությունը հնարավորություն տվեց տեղեկատվական տեխնոլոգիաները զարգացնելու այնպիսի հեղափոխական տեմպերով, որ յոթ տասնամյակ անց արդեն դա սկսել են հասկանալ ու պատկերացնել Պուտինը, Մեդվեդևը և Փաշինյանը՝ միասին վերցրած: Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր Կրասիլովը աշխատում էր «Պուլսար» ԳՀԻ-ում, հուսալիության ֆիզիկայի մեր լաբորատորիայի հարևանությամբ: Նրա դասագրքերով էին սովորում պրոֆիլային մասնագիտությունների ուսանողներն ու ասպիրանտները: Ինստիտուտում նրա հետ հանդիպելն ու գիտական հարցերի քննարկումը կարող էր լինել ընդամենը երջանիկ պատահականություն, դա այնքան էլ իրական չէր: Փոխարենը նրա հետ կարելի էր հանդիպել ու ցանկալի գիտական քննարկումներ ծավալել միայն կարտոֆիլի դաշտերում, սրա մասին կպատմեմ հետագայում:

Ռուսական գիտական շրջանակներում այսօր էլ են նշում, որ խորհրդային առաջին տրանզիստորը ստեղծել է Սուսաննա Ղուկասի Մադոյանը՝ Ալեքսանդր Կրասիլովի գիտական ղեկավարությամբ: Սուսաննա Մադոյանի անունը այսօր հաստատապես մոռացված է, բայց «Իրատեսը» հնարավորություն կտա հիշելու մեր լեգենդար հայ գիտնականին, որի անունը կարող է դասվել աշխարհի ամենակարևոր հայտնագործությունը կատարած գիտնականների շարքին: Խորհրդային կիսահաղորդչային էլեկտրոնիկայի մոռացված «մայրիկը»` (Գորբաչովի ու հետագա տարիներին այսպես էին հիշատակում տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Սուսաննա Մադոյանին, որ իր հայտնագործությունը կատարել էր 23 տարեկանում՝ դիպլոմային աշխատանքի շրջանակներում: Այս համեստ հայուհու, աշխարհի ու խորհրդային երկրի ամենակարևոր գյուտերից մեկի հեղինակի հետ պատիվ եմ ունեցել աշխատելու Մոսկվայի ՄԻՍԻՍ ինստիտուտում, նրան սիրում ու հարգում էին և ուսանողները, և դասախոսները. նրա խոսքը համարվել է վերջնական ու վճռական, որի հետ հաշվի էին նստում ինստիտուտի գիտխորհրդի ակադեմիկոս-անդամները: Ցավոք, հայրենիքում նրան չեն ճանաչում: Քանի որ առիթը ներկայացել է, փորձեմ ներկայացնել գիտնականների մեկ այլ, ավելի տպավորիչ հաջորդականություն՝ առանց մեկնաբանությունների:

Կուրչատովիում, նիլսբորիում, կյուրիում, էնշտեյնիում, ֆերմիում, մենդելևիում, նոբելիում, օգանեսոն: Սրանք Մենդելեևի պարբերական աղյուսակի քիմիական 8 տարրերի անուններն են, որոնք կոչվել են տարբեր տարիներին աշխատած աշխարհահռչակ 8 գիտնականների անուններով: Մենդելեևի աղյուսակի 118-րդ տարրը կոչվել է Ռուսաստանում աշխատող հայազգի ակադեմիկոս Յուրի Հովհաննիսյանի անունով և նրա պատվին: Մեր հայրենակցով հպարտանալու առիթը ունե՞նք արդյոք, իհարկե ունենք և սա բնական է, բայց Մադոյանն ու Հովհաննիսյանը ընդամենը երկուսն են բազում այն հայ գիտնականներից, որոնք աշխատել ու աշխատում են հայրենիքից հեռու՝ նպաստելով ուրիշ երկրների գիտության ու տնտեսության զարգացմանն ու շահերին: Իսկ ինչու՞ նրանք չեն հրավիրվում Հայաստան, նրանց համար չեն ստեղծվում նպաստավոր կենցաղային ու աշխատանքային պայմաններ, որպեսզի հնարավորություն ունենան մասնակցելու և կազմակերպելու Հայաստանի տնտեսական հեղափոխությունը: Ինչու՞ օրերս Նիկոլ Փաշինյանի կազմակերպած «գործարար ճաշին» ներկա չէին տեղական ու արտասահմանյան հայ գիտնականներն ու գյուտարարները, ՀՀ վարչապետի տանիքի տակ ճաշ ուտողների մեծ մասը Սերժի ժամանակվա մարդիկ էին, եթե նրանք ի վիճակի լինեին Հայաստանի տնտեսության մատից մի փուշ հանելու, մի բան անելու, ապա արդեն արած կլինեին: Իսկ ինչու՞ մի վարչապետական ճաշկերույթ էլ չկազմակերպվի Հայաստանում ու արտասահմանում աշխատող պրոֆեսիոնալ հայ մասնագետների մասնակցությամբ ու, օգտվելով առիթից, աղերսել, որ նրանք վերադառնան հայրենիք, գործուն մասնակցություն ունենան երկրի տնտեսության առողջացման ու վերականգնման գործում, օգուտը շատ կլինի, մարդիկ էլ կճանաչեն մեր աշխարհահռչակ գիտնականներին ու գյուտարարներին: Թե չէ լավ չի ստացվում. մադոյաններին թողած, փաշինյանները, ճրագները ձեռքներին, աշխարհով մեկ փողատեր հայերի են փնտրում, որ գան, մեր երկրում ներդրումներ կատարեն, երկիրը շենացնեն։ Այդպես չի լինում, սխալ ճանապարհով եք գնում, հարգելիներս, արդյունքները միայն բացասական են լինելու, պետք է վերջապես ընդունել, որ արդի պայմաններում գոյություն ունի տնտեսությունը կազմակերպելու և զարգացնելու մի նոր տրամաբանություն, որը հիմնվում է ոչ թե փողի ու փողատերերի, այլ գիտելիքի ու նորագույն տեխնոլոգիաների վրա։ ՈՒշքի եկեք, «Իմ քայլի» որդյակներ, դատարկ գլուխներով էշը ցեխից չեք հանի:

(շարունակելի)

Վահան ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆ
Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, երկրների հելիոֆիկացիայի ծրագրի հեղինակ

Հեղինակի նյութեր

• Մար­տի դաշ­տում զի­ջե­ցինք այն թուր­քե­րին, ո­րոնք 1990-94 թթ. պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ հայ տես­նե­լիս սար­սա­փա­հար փախ­չում էին
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• «Կո­ռուպ­ցիան դա­տաի­րա­վա­կան հա­մա­կար­գում և տն­տե­սա­կան հե­ղա­փո­խու­թ­յան հե­ռան­կար­նե­րը Հա­յաս­տա­նում»
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Պետք է շա­րու­նա­կենք ապ­րել՝ ու­նե­նա­լով մար­դու կեն­սա­գոր­ծու­նեու­թ­յան հա­մար անհ­րա­ժեշտ պայ­ման­ներ
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Բաց նամակ
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը
• Թե ինչ­պես ես անզ­գու­շա­բար կոր­ծա­նե­ցի ԽՍՀՄ-ը

Մեկնաբանություններ