Մանրամասն որոնում (արխիվ)
19.04.2024
 
Ավարտվել է Ռուսական կայսրության, իսկ հետո՝ Խորհրդային Միության, ապա նաև՝ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին 300-350 տարիների պատմությունը Հյուսիսային Կովկասում, Անդրկովկասում և Կենտրոնական Ասիայում՝ ասել է Մերձավոր Արևելքի ռուսական ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին։ «Այսօր մենք Արևմուտքի հետ մեծ պատերազմի կիզակետում ենք, որտեղ հարցի գինը ոչ թե այս կամ այն ռազմաբազան է՝ այս կամ այն պատմական տարածաշրջանում, այլ Ռուսաստանի գոյությունն է, գուցե և՝ ողջ աշխարհի գոյությունը»,- նշել է նա։                
 
Նորություններ » «Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»

«Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»

«Ան­մա՞հ է այն գոր­ծը, ո­րի հա­մար ես մե­ռա…»
01.05.2020 | 00:08
ՊԱՏ­ՃԱՌ­ՆԵՐ
«Քայ­քա­յուած ու հի­ւանդ կը վե­րա­դառ­նար»…
Բ. Քե­չյա­նը գրում է. «Զին­քը մօ­տէն ճանչ­ցող­ներս իր ջղա­գա­րու­թիւ­նը կը վե­րագ­րենք ե­րեք պատ­ճա­ռի. Ա. խո­րունկ ցն­ցու­մը զոր ան կրեց, Բ. պա­տե­րազ­մին բեր­մամբ իր նիւ­թա­կան ան­ձուկ վի­ճա­կին հիմ­նո­վին քայ­քա­յու­մը և Գ. իր խս­տակ­րօն ժուժ­կա­լու­թեան ջղա­յին հետևանք­նե­րը»:
Սա եր­կար ժա­մա­նակ իշ­խող, բայց և մա­կե­րե­սա­յին կար­ծիք էր, որ վե­րա­բե­րում էր լոկ ազ­դակ­նե­րին, բայց պատ­ճառ­նե­րի պա­տաս­խան չէր պա­րու­նա­կում: «Խո­րունկ ցն­ցու­մի» բուն պատ­ճա­ռը ո՞րն էր: Կամ, «խս­տակ­րոն ժուժ­կա­լու­թյամբ» ապ­րում էին նաև հա­զա­րա­վոր այլ հոգևո­րա­կան­ներ, ին­չու՞ զանգ­վա­ծա­յին հո­գե­կան խան­գա­րում չս­տա­ցան: Ա­յո, վե­րա­դար­ձից հե­տո Կո­մի­տա­սը հայ­տն­վեց «նյու­թա­կան ան­ձուկ» վի­ճա­կում, այլևս հնա­րա­վո­րու­թյուն չու­ներ հա­մերգ­ներ տա­լու, ո­րը նրա ֆի­նան­սա­նյու­թա­կան ա­պա­հո­վու­թյան հիմ­նա­կան աղ­բյուրն էր: Հա­սա­րակ մի բան. սի­րում էր թեյ խմել, բայց շա­քար չկար և օգտ­վում էր ծո­վի ջրից հա­նած, ա­ղա­կա­լած քիշ­մի­շի չամ­չից, որ ի­րեն նվի­րել էին: Թուր­քիան պա­տե­րազ­մում էր, և նյու­թա­կան անձ­կու­թյու­նը հա­մա­տա­րած էր:
Տ. Չի­թու­նին ա­վե­լի պատ­կե­րա­վոր է ներ­կա­յաց­նում. «Երբ 1915-ին վե­րա­դար­ձաւ, նման էր ստուե­րի, շէն Կո­մի­տա­սը չկար այլևս:
Սիր­տը նման էր էն փլած տը­ներ,
Կոտ­րե՜ր էր գե­րան­ներ, խախ­տե՜ր էր սը­ներ…»:
Ա­պա ա­վե­լաց­նում է. «Աք­սո­րի ճամ­բա­յէն իր Բա­նին դա­գա­ղը հետն էր բե­րեր…»:
«Բա­նին դա­գա­ղը». պատ­ճա­ռը այս­տե՛ղ էր, բայց միա­կը չէր:
Կո­մի­տասն ին­քը մի ան­գամ ա­սել է. «Այն ժո­ղո­վուր­դը, որ այդ պատ­կե­րը փռեց իմ տե­սած ճամ­բուն վրայ, չի մա­հա­նար:
Աք­սո­րի ճամ­բուն վրայ, օր մը, ար­շա­լոյ­սին, հա­զա­րա­ւոր հա­յե­րու հա­լա­ծա­վար կա­րա­ւան մը՝ կնիկ, տղայ, մեծ ու փոքր, բլու­րի մը գլուխ գի­շե­րած, առ­տուան նո­րա­ծագ ա­ղօ­թա­րա­նին շո­ղե­րուն ա­ռաջ, յան­կարծ մէկ մար­դու պէս ծուն­կի ե­կան, գլուխ բաց, ձեռ­նե­րը եր­կինք տա­րա­ծած, ար­տա­սուա­լից աչ­քե­րով, մեծ բնու­թեան բաց տա­ճա­րին տակ միա­ձայն դղր­դա­ցու­ցին շա­րա­կա­նը.
Ա­ռա­ւօտ լու­սոյ,
Ա­րե­գակն ար­դար.
Առ իս լոյս ծա­գեա»:
Որ­տե՞ղ էր տե­սել այս պատ­կե­րը: Մի­գու­ցե հետ­դար­ձի՞ ճամ­փին:
Հի­մա այս տե­սա­րա­նը և իր Բա­նը հա­մադ­րենք:
Նա ար­վես­տի երգ­չախմ­բեր էր ստեղ­ծել, բայց տե­սավ բնա­կան, ար­վես­տա­զուրկ ող­բի երգ­չա­խումբ, որ­տեղ կար միայն մո­տա­լուտ մահ­վան սպա­սում:
Նա Պո­լիս էր տե­ղա­փոխ­վել՝ նպա­տակ ու­նե­նա­լով կոն­սեր­վա­տո­րիա հիմ­նել և հայ եր­գի ու­սում­նա­սի­րումն ու հան­րահռ­չա­կու­մը գի­տա­կան հիմ­քե­րի վրա դնել, բայց աք­սո­րի ճա­նա­պար­հին հաս­կա­ցավ, որ ե­րա­զանքն այլևս չի ի­րա­կա­նա­նա:
Ա­նա­վարտ թո­ղեց խա­զե­րի գյու­տի վերջ­նա­կան հայտ­նա­բե­րու­մը, «Ա­նուշ» օ­պե­րան:
Նրա նր­բա­հյուս հո­գին ծվեն-ծվեն ե­ղավ:
Նրա աշ­խար­հը փլուզ­վեց:
Նրա ի­դեալ­նե­րը կոր­ծան­վե­ցին:
Կո­մի­տասն աք­սո­րի ամ­բողջ ճա­նա­պար­հին լսեց տղա­մարդ­կանց լա­ցու­կոծ, ո­րոնք վա­յում էին Պոլ­սում թո­ղած ի­րենց ըն­տա­նիք­ներն այլևս չտես­նե­լու մտ­քից: Չանկ­րիում ստա­նում էին նա­մակ­ներ, հե­ռագ­րեր, նույ­նիսկ լրագ­րեր, ու, թե­պետ խիստ գրաքն­նու­թյա­նը, բո­լո­րը, այդ թվում և՝ Կո­մի­տա­սը, հաս­կա­նում էին, թե ինչ է կա­տար­վում ազ­գի հետ և ինչ է սպա­սում ի­րենց: Եր­բեմն Ա­յա­շից Չանկ­րի էին տե­ղա­փո­խում տա­րագ­րյալ­նե­րի, ո­րոնք ի­րենց հետ բե­րում էին սար­սա­փե­լի պատ­մու­թյուն­ներ: Նա Չանկ­րիից Պո­լիս վե­րա­դար­ձավ նույն ճա­նա­պար­հով, նույն կերպ, և Էս­կի­շե­հի­րի կա­յա­րա­նում հայ եր­կա­թու­ղա­յին­նե­րից լսեց Բրու­սա­յի, Զեյ­թու­նի հա­յե­րի խոշ­տան­գում­նե­րի ու տե­ղա­հա­նու­թյուն­նե­րի մա­սին: Այս­քա­նից հե­տո, ինչ­պես կա­սեր Պա­րույր Սևա­կը, «Դե ե՜կ, Վար­դա­պետ, ու մի՛ խեն­թա­նա»:
Մարդ­կու­թյունն իր պատ­մու­թյան ըն­թաց­քում բազ­մա­թիվ հան­ճար­ներ է ծնել` գրող­ներ, բա­նաս­տեղծ­ներ, ար­վես­տա­գետ­ներ, գիտ­նա­կան­ներ, զո­րա­վար­ներ և այլք, ո­րոնք հո­գե­կան խան­գա­րում են ստա­ցել հա­սա­րա­կա­կան, քա­ղա­քա­կան, տն­տե­սա­կան, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան, անձ­նա­կան դր­դա­պատ­ճառ­նե­րով: Բայց Կո­մի­տա­սը միակն էր, ով հի­վան­դա­ցավ իր ժո­ղովր­դի բնաջն­ջու­մը տես­նե­լով:
Սա՛ էր նրա ող­բեր­գու­թյան իս­կա­կան պատ­ճա­ռը:
Նրա և մեր…
ՀԻ­ՎԱՆ­ԴՈՒ­ԹՅՈՒՆ
Կո­մի­տա­սը տուն դար­ձավ հո­գե­բա­նո­րեն ջախ­ջախ­ված, աշ­խար­հի ա­նի­րա­վու­թյու­նից խռո­ված ու հիաս­թափ­ված:
Հու­լի­սի 14-ին նրան հրա­վի­րե­ցին իր ըն­կեր­նե­րից մե­կի… հար­սա­նի­քին: Հար­սի հայ­րը բա­ցել էր քսա­կը և ճոխ սե­ղան գցել: (Ա­յո, դա էլ մենք: Ազ­գը ջարդ­վում էր, բայց հար­սա­նիք էին ա­նում): Ամ­բողջ պսա­կադ­րու­թյան ըն­թաց­քում Կո­մի­տա­սը լուռ էր ու մտա­սույզ: Աստ­վա՜ծ գի­տե ին­չի մա­սին էր խոր­հում, ար­դյո՞ք Չանկ­րիում և Ա­յա­շում թո­ղած իր ըն­կեր­նե­րի, ո­րոնց այլևս չէր տես­նե­լու: Հար­սա­նի­քի հյու­րաս­րա­հում դաշ­նա­մուր կար. նա մո­տե­ցավ և ա­ռանձ­նա­կի հու­զա­կա­նու­թյամբ եր­գեց «Կռուն­կը», «Մո­կաց Միր­զեն», «Հո­րո­վե­լը»: Դա սոսկ եր­գե­ցո­ղու­թյուն, կա­տա­րում չէր, դա ռեք­վիեմ էր, հրա­ժեշտ ազ­գին: Դա նրա վեր­ջին հրա­պա­րա­կա­յին ե­լույթն էր:
Մի քա­նի շա­բաթ անց նրան փո­խան­ցե­ցին, որ կոն­սեր­վա­տո­րիա­յի հիմն­ման հա­մար հա­վաք­ված գու­մա­րը սպառ­վե­լու վրա է, և հարկ է տն­տե­սե­լով ապ­րել:
Բան­կալ­թիի իր եր­բեմ­նի տաք օ­ջա­խում, մարդ­կանց հետ ան­հա­ղորդ՝ սկ­սեց ծոմ պա­հել, հս­կում կա­տա­րել և Աստ­վա­ծա­շունչ կար­դալ:
Ես այս­տեղ մեկ ան­գամ հրա­ժար­վել եմ շա­րադ­րելուց հա­յե­րի դա­ժան սպա­նու­թյուն­նե­րի ու խոշ­տան­գում­նե­րի ման­րա­մաս­նե­րը, հի­մա էլ հրա­ժար­վում եմ Կո­մի­տա­սի հի­վան­դու­թյան ախ­տան­շան­նե­րի մա­սին պատ­մե­լուց: Ի­մաստ չեմ տես­նում:
1916-ի սկզ­բին Վ. Թոր­գո­մյանն ու հույն հո­գե­բույժ Կո­նո­սը ձեռ­նա­մուխ ե­ղան Կո­մի­տա­սի բուժ­մա­նը՝ զա­նա­զան դե­ղա­մի­ջոց­ներ էին տա­լիս ու գի­շեր­նե­րը հեր­թա­պա­հում:
Գար­նան վեր­ջին վի­ճա­կը բա­վա­կա­նին կար­գա­վոր­վեց, և Կո­մի­տա­սին հրա­վի­րե­ցին Գու­րու­չեշ­մեի Երևման Սբ Խաչ ե­կե­ղե­ցում Դռն­բա­ցե­քի ա­րա­րո­ղու­թյուն կա­տա­րե­լու: Սկզ­բում ա­մեն ինչ լավ էր, բայց երբ ար­տա­սա­նեց «Ող­բա­լով կար­դամ առ քեզ» բա­ռե­րը, հան­կարծ փղձ­կաց ու կի­սատ թող­նե­լով ա­րա­րո­ղու­թյու­նը՝ լաց լի­նե­լով հե­ռա­ցավ: Այլևս եր­բեք վար­դա­պե­տը ե­կե­ղե­ցի չմ­տավ, բայց ե­կե­ղե­ցին նրան ըն­դու­նեց մեկ այլ ժա­մա­նակ՝ ող­բա­լի ա­ռի­թով…
Կո­մի­տա­սի պա­հա­պան-հրեշ­տա­կը՝ ունևոր վա­ճա­ռա­կան, պոլ­սա­հայ հա­մայն­քի ազ­դե­ցիկ դեմ­քեր, բա­րե­րար­ներ Մա­թուս և Ա­բիկ ՈՒն­ճյանն­նե­րի ազ­գա­կան Աստ­վա­ծա­տուր Հա­րեն­ցը, նրան տա­րավ Իշ­խա­նաց կղ­զի­նե­րում գտն­վող իր ա­մա­ռա­նոց: Ե­րեք ամս­վա ըն­թաց­քում Կո­մի­տա­սը զգա­լիո­րեն կազ­դուր­վեց՝ լավ սն­վում էր, զբոս­նում և… աշ­խա­տում: Մշա­կեց հայ­կա­կան պա­րե­ղա­նակ­նե­րը և հատ­կա­պես «Մշո պա­րը»՝ ծա­վա­լուն մի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն, որն, ա­վաղ, չհասց­րեց մաք­րագ­րել:
Բան­կալ­թի վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո նրան նոր հար­ված հասց­վեց:
Հի­շու՞մ եք, կոն­սեր­վա­տո­րիա հիմ­նե­լու հանձ­նա­ժո­ղո­վի ան­դամ­նե­րից էր Է­դուարդ Կա­րա­գյո­զյա­նը: Այս մար­դը մե­ծա­հա­րուստ վա­ճա­ռա­կան էր, ՀԲԸՄ Պոլ­սի մաս­նա­ճյու­ղի ա­տե­նա­պետ, ում պատ­կա­նում էր նաև Կո­մի­տա­սի վար­ձա­կա­լած տու­նը: Տես­նե­լով, որ վար­դա­պետն այլևս ի վի­ճա­կի չէ վար­ձը վճա­րե­լու, նա պա­հան­ջեց տունն ա­զա­տել:
Կա­րա­գյո­զյան ըն­տա­նի­քից Միհ­րա­նը հե­տա­գա­յում Շիշ­լիում որ­բա­նոց բա­ցեց, ուր պատս­պար­վեց 120 որբ, իսկ նրա եղ­բայր Ար­շա­կը 1942 թ. ԱՄՆ-ում դար­ձավ ՀԲԸՄ վար­չու­թյան նա­խա­գահ և ա­նու­րա­նա­լի ներդ­րում ու­նե­ցավ ազ­գա­պահ­պա­նու­թյան գոր­ծում: Բայց ես չգի­տեմ՝ Կա­րա­գյո­զյան գեր­դաս­տա­նը ջն­ջե՞ց, ար­դյոք, ա­մո­թի խա­րա­նը:
Խա­րան, ո­րով­հետև Կո­մի­տասն ստիպ­ված վա­ճա­ռեց գոր­գե­րը, վե­րա­դարձ­րեց դաշ­նա­մու­րը, ո­րը հա­վա­նա­բար վար­ձա­կա­լել էր, գրավ դրեց ոս­կե ժա­մա­ցույ­ցը ու տն­տե­սե­լով ապ­րե­լու հա­մար 40 օր պաս պա­հեց:
Հի­վան­դու­թյու­նը գլուխ էր բարձ­րաց­րել և գոր­ծում էր իր ա­վե­րը: Վ. Թոր­գո­մյանն ու Կո­նո­սը՝ այլ ելք չտես­նե­լով, ո­րո­շե­ցին Կո­մի­տա­սին փո­խադ­րել հի­վան­դա­նոց:
1916 թ. հոկ­տեմ­բե­րի վերջն էր կամ նո­յեմ­բե­րի սկիզ­բը: Կո­մի­տա­սի հայ­րե­նա­կից Կ. ՈՒ­շագ­լյա­նը գրում է. «Նոյն օ­րը կէ­սօ­րէ վերջ երբ կ՛եր­թա­յի բժ. Թոր­գո­մեա­նին մօտ տե­ղե­կու­թիւն տա­լու գի­շե­րուան մա­սին, Բան­կալ­թիէն ան­ցած ա­տեն ու­զե­ցի հան­դի­պիլ վար­դա­պե­տին տու­նը՝ տես­նե­լու սպա­սա­ւո­րը որ զիս կան­խե­լով բա­ցաւ դու­ռը.
-Գի­տե՞ս, այ­սօր վար­դա­պե­տը տա­րին,- ը­սաւ:
-ՈՒ՞ր տա­րին, ո՞վ տա­րաւ,- հար­ցու­ցի մտա­հոգ:
-Գո­մի­սա­րը,-ոս­տի­կան ը­սել կ՛ու­զէր,- ե­կաւ կառ­քով մը և ը­սաւ. «Վար­դա­պետ է­ֆէն­տի, նա­զըր պէ­յը (նա­խա­րար) ձե­զի կ՛ու­զէ, հարց­նե­լիք բան ու­նի եր­գի մա­սին, պի­տի գնանք»: Վար­դա­պե­տը հա­գուե­ցաւ և ը­սաւ.«Կե­տէ­լիմ է­ֆէն­տի» (եր­թանք պա­րոն): Ես ալ նս­տե­ցայ ի­րենց մօտ և կառ­քը Շիշ­լիի կող­մը գնալ սկ­սաւ: Այն ա­տեն վար­դա­պե­տը ը­սաւ գո­մի­սա­րին. «Է­ֆէն­տի, պէ­նի ալ­տաթ­տը­նըզ, նա­զըր պէյ թա­րաֆ­տա տէ­յիլ» (է­ֆէն­տի զիս խա­բե­ցիք, նա­խա­րա­րին շէն­քը այս կողմ չէր: Եւ մենք գա­ցինք Շիշ­լիի հի­ւան­դա­նո­ցը, վար­դա­պե­տը հոն ձգե­ցինք»:
Պա­տե­րազմն սկս­վե­լուն պես թուր­քե­րը բռ­նագ­րա­վել էին «Օ­պի­տալ դը լա Պե» (Hopital de la Paix) ֆրան­սիա­կան հի­վան­դա­նո­ցը, որ­պես թշ­նա­մա­կան երկ­րի գույք, ու գլ­խա­վոր բժիշկ նշա­նա­կել եվ­րո­պա­կան կր­թու­թյուն ստա­ցած հո­գե­բույժ Մազ­հար Օս­մա­նին:
Ե­րեք բժիշկ­ներ՝ Թոր­գո­մյա­նը, Կո­նո­սը և Օս­մա­նը ախ­տո­րո­շե­ցին delire chronique՝ քրո­նի­կա­կան ցնո­րա­բա­նու­թյուն, paranoia՝ խե­լաց­նո­րու­թյուն:
Պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րով, այ­սօր աշ­խար­հում 450 մլն մարդ տա­ռա­պում է հո­գե­կան խան­գա­րում­նե­րով:
Բայց ի՞նչ ա­սել է՝ հո­գե­կան խան­գա­րում:
Գլ­խու­ղե­ղը մար­դու ա­մե­նա­բարդ, ա­մե­նաա­ռեղծ­վա­ծա­յին, ա­մե­նա­չու­սում­նա­սիր­ված օր­գանն է, ո­րի խա­թա­րումն ար­տա­հայտ­վում է բազ­մա­թիվ տա­րա­տե­սակ­նե­րով:
Ե­րաժշ­տաշ­խար­հի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից ո­մանք տա­ռա­պել են հո­գե­կան հի­վան­դու­թյամբ կամ ու­նե­ցել հո­գե­կան շե­ղում­ներ: Բայց մի՞­թե այդ մար­դիկ և նրանց ստեղ­ծա­ծը դա­դա­րում են մշա­կու­թա­յին ար­ժեք լի­նե­լուց:
Կո­մի­տա­սին, ան­կաս­կած, հարկ է դա­սել ե­րաժշ­տար­վես­տի դա­սա­կան­նե­րի շար­քում, բայց տար­բե­րու­թյունն ակն­բախ է՝ ոչ մե­կի ժո­ղովր­դին ի­րենց աչ­քի ա­ռաջ զանգ­վա­ծա­բար չէր ոչն­չաց­նում բնազ­դար­ձակ թուր­քը: Եվ տար­բեր էին ան­գամ հի­վան­դու­թյան դրսևո­րում­նե­րը:
1918 թ. դեկ­տեմ­բե­րին, երբ ար­դեն պարզ էր, որ Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նը փլուզ­վել է և Թուր­քիան պարտ­վել, Տ. Չի­թու­նին այ­ցե­լեց հի­վան­դա­նոց: Կո­մի­տա­սը նրան ա­սաց. «Ես իմ ժո­ղո­վուր­դիս մէջ կ՛ու­զէմ ըլ­լալ: Իմ բա­նա­լի­նե՜րս կ՛ու­զեմ, իմ տու՜նս ու գոյ­քե՜րս կ՛ու­զէմ:
Ին­ծի ոչ հի­ւան­դա­նո­ցը պէտք է, ոչ այս­տե­ղի կեան­քը: Ես իմ տունս կ՛ու­զեմ, իմ բնա­կա­րանս, իմ գրա­սե­ղանս ու գոյ­քերս կ՛ու­զեմ: Ին­չու՞ հա­մար գոր­գե­րը քա­շե­ցին տա­րան իմ տու­նէս, ո՞վ ար­տօ­նեց ի­րենց: ՈՒ՞ր են Փա­նո­սի նկար­նե­րը: Ես իմ բա­նա­լի­ներս կ՛ու­զեմ: Իմ ժո­ղո­վուր­դէս զիս ին­չու՞ զր­կե­ցին: ՈՒ՞ր է դաշ­նակս, ու՞ր է իմ խո­հա­րար Վար­պետս, ու՞ր ցրուե­ցան իմ ա­շա­կերտ­նե­րը…»:
Ստա­ցած ամ­բողջ ծանր տպա­վո­րու­թյու­նը և այս խոս­քե­րը պատ­ճառ դար­ձան, որ Տ. Չի­թու­նին «Ա­րիա­մարտ» թեր­թում կոչ ա­նի՝ փր­կե՛նք Կո­մի­տաս վար­դա­պե­տը:
Տ. Չի­թու­նու հետ էր գրող, լրագ­րող, մշա­կու­թա­յին գոր­ծիչ Ե­նովք Ար­մե­նը, ո­րը միա­ցավ նույն կո­չին ու ներ­կա­յաց­րեց Կո­մի­տա­սի վի­ճա­կը. «Հոն, բաց պա­տու­հա­նին առջև, սև ճգ­նա­ւո­րա­կան վե­րա­կուին մէջ ամ­բող­ջո­վին պլ­լուած, գլուխն իսկ ներս քա­շած՝ կծ­կուած, պզ­տիկ սև զան­գուա­ծի մը վե­րա­ծուած, չոր բազ­մո­ցին վրայ փռուեր է մեծ ա­րուես­տա­գէ­տը, սև կէտ մը - սև սքե­մին նոր տա­րա­բաղդ զոհ:
…Վշ­տա­հար է, դառ­նա­ցած, քէ­նոտ, ցասմ­նա­կան՝ Ազ­գին դէմ, Մարդ­կու­թեան դէմ, ան­հատ­նե­րու դէմ՝ ո­րոնց­մէ հա­լա­ծուիլ կը կար­ծէ: Ան­տար­բեր է ար­տա­քին աշ­խար­հին: Նե­րամ­փո­փուած, կղ­զիա­ցած, բևե­ռուած իր Ես-ին մէջ, կը մխայ դառ­նու­թիւ­նը զին­քը հա­րուա­ծող դէպ­քե­րուն՝ ո­րոնց ա­ռանց­քը ա­նի­րա­ւուած զգա­լը կը թուի:
…Հո­գին՝ որ յու­զու­մի ու շար­ժու­մի բո­ցա­վառ հնոց մըն էր՝ հի­մա միայն կը պլպ­լայ»:
Տ. Չի­թու­նու ու Ե. Ար­մե­նի հետ էր նաև «Շանթ» պար­բե­րա­կա­նի խմ­բագ­րա­պետ Մե­րու­ժան Պար­սա­մյա­նը, ո­րը 1919 թ. հուն­վա­րի 4-ին գրեց. «Կը հասկ­նամ թէ եր­գելն ալ դադ­րե­ցու­ցած է վեր­ջերս. նո­պա­ներ կ՛ու­նե­նայ, ո­րոնց մի­ջո­ցին հի­ւան­դա­պահն իսկ կ՛զ­գու­շա­նայ ի­րեն մօ­տե­նա­լու. կե­րա­կուր­նե­րուն չի հաւ­նիր. կը պտը­տի շա­րու­նակ սե­նեա­կին մէջ. մե­ռե­լա­կան ա­րա­րո­ղու­թիւն կը կա­տա­րէ. ստու­գա­բա­նա­կան խն­դիր­նե­րով կ՛զ­բա­ղի ու կը ջղայ­նա­նայ, երբ ի­րեն կ՛այ­ցե­լեն, ո՛վ որ ալ ըլ­լայ»:
Կո­մի­տա­սի տա­րօ­րի­նա­կու­թյուն­ներն ու­նեին ի­րենց դրսևո­րում­նե­րը՝ վռն­դում էր այ­ցի ե­կած բո­լոր բժիշկ­նե­րին և ան­գամ նրանց հետ այս կամ այն կերպ առ­նչ­վող­նե­րին, չէր խո­սում բա­րե­կամ­նե­րի հետ, բայց ան­տր­տունջ ըն­դու­նում էր կու­տի­նա­ցի­նե­րին և միան­գա­մայն ան­ծա­նոթ մարդ­կանց:
Այլևս ակն­հայտ էր, որ Շիշ­լիի հի­վան­դա­նո­ցում բու­ժումն ար­դյունք չէր տա­լիս, բա­ցի այդ՝ սնն­դի և պահ­ման պայ­ման­ներն ան­բա­վա­րար էին:
Պետք էր փր­կել Կո­մի­տա­սին, հարկ էր նրան տե­ղա­փո­խել Եվ­րո­պա և հանձ­նել բարձ­րա­կարգ բժիշկ­նե­րի խնամ­քին:
1919 թ. մար­տին Վ. Թոր­գո­մյա­նը այս­պի­սի մի նա­մակ հղեց Ա. Չո­պա­նյա­նին. «Վա­ղը կամ միւս օ­րը մեր Կո­մի­տաս վար­դա­պե­տը ճամ­բայ կը հա­նենք դէ­պի այդ­տեղ. հե­տը եր­կու ըն­կեր ու­նի. հոդ հաս­նե­լուն՝ հար­կաւ պէտք ե­ղա­ծը պի­տի ը­նէք շու­տով՝ զին­քը Բա­րի­զէն դուրս Maison de Sante-ի մը մէջ դնե­լու. պէտք ե­ղած ծախ­քե­րը ա­պա­հով­ւած է հոս. 1500 ոս­կի դրամ կայ, այս տա­րուան հա­մար կը բա­ւէ, մնա­ցեա­լի մա­սին ալ կը խորհ­ւի: Եր­կու տա­րի է՝ որ ին­քը այս վի­ճա­կին մէջ է. ա­մենքս՝ ըստ ի­րեն, թշ­նա­մի ենք, մա­նա­ւանդ ես, և ինձ հետ բո­լոր բժիշկ­նե­րը կամ բժիշկ ա­նուն կրող­նե­րը. վի­ճա­կը դէ­պի լաւն է թէև, բայց դեռ շատ պէտք ու­նի խնամ­քի, ինչ որ այս­տեղ կա­րե­լի չէ: Զին­քը ցարդ դար­մա­նել տւինք Շիշ­լիի Hopital de la Paix-ի մէջ, բայց ջղա­գա­րի մը հա­մար ինչ որ պէտք է չկայ հոն. պէտք է զբա­ղիլ հե­տը, աշ­խա­տիլ գա­ղա­փար­նե­րը յե­ղաշր­ջել, պար­տէզ հա­նել, պտոյտ­ներ ը­նել տալ և այլն. հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ յոյն բժիշկ մը կար, շա՜տ լաւ, ի­րեն հետ կը զբա­ղէր միշտ, բայց հինգ ա­միս ա­ռաջ typhus հի­ւան­դու­թե­նէն բռն­ւե­ցաւ խեղ­ճը, յե­տոյ ջղա­գա­րե­ցաւ և ցայժմ կը մնայ այդ վի­ճա­կին մէջ:
Պի­տի խնդ­րեմ որ վար­դա­պե­տը տոքթ. Քօ­լօ­լին հետ ցոյց տր­ւի Professeur Gilbert-Ballet-ին և ա­սոնց յար­մար դա­տած հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ խնամ­ւի: Չորս օր ա­ռաջ խոր­հր­դակ­ցու­թիւն մը ը­րինք Hopital de la Paix-ի բժշ­կա­պե­տին, յոյ­նե­րու և հա­յոց հի­ւան­դա­նո­ցին յի­մա­րա­բոյժ­նե­րուն հետ և տե­ղե­կա­գիր մը ստո­րագ­րած եմ, կ՛ա­ղա­չեմ որ տոքթ. Քօ­լօ­լեա­նը հո­գե­ւին զբա­ղի վար­դա­պե­տով, ինչ­պէս զբա­ղե­ցայ ես»:
Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ
Դիտվել է՝ 8805

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ

ԲեռնելԲեռնել

Ասում են...

. .

Տարածաշրջանային

Մեծ խաղը շարունակվելու է՝ առանց հայկական գործոնը հաշվի առնելու

Մեծ խաղը շարունակվելու է՝ առանց հայկական գործոնը հաշվի առնելու

Դեռևս վաղ է համակողմանիորեն գնահատել ռուս խաղաղապահների ելքը Արցախից՝ տեղեկատվության սղության պատճառով: Վարկածները, հիփոթեզները շատ են...

Սոցցանցային գրառումներ

Պետության անունից գործողը կրկնակի պատասխանատու պիտի լինի օրենքի առաջ
Պետության անունից գործողը կրկնակի պատասխանատու պիտի լինի օրենքի առաջ

Բաժնի բոլոր նորությունները »

«Իրատես» թերթի արխիվից

Եվրասիականության թուրքական բաղադրիչը
Եվրասիականության թուրքական բաղադրիչը

Բաժնի բոլոր նորությունները »

Ծաղրանկարչի կսմիթ

Բիզնես համագործակցություն պետության հովանու ներքո
Բիզնես համագործակցություն պետության հովանու ներքո
2024 © Irates.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Մեջբերումներ անելիս ակտիվ հղումը Irates.am-ին պարտադիր է: Կայքի հոդվածների մասնակի կամ ամբողջական հեռուստառադիոընթերցումն առանց Irates.am-ին հղման արգելվում է: Կայքում արտահայտված կարծիքները պարտադիր չէ, որ համընկնեն կայքի խմբագրության տեսակետին: Գովազդների բովանդակության համար կայքը պատասխանատվություն չի կրում: Էլեկտրոնային հասցե՝ info@irates.am
ԲաժանորդագրվելԳործընկերներՀետադարձ կապ
.