Զորավարի մի մռայլ կանխատեսումը՝ հայ-թուրք երբեմնի հաշտության ողբալի հետևանքների մասին

Քիրվաների ջերմագին հանդիպման լուսանկարները շատերին դրդեցին հանրության սթափության համար վերհիշել Զորավարի մի մռայլ կանխատեսումը՝ հայ-թուրք երբեմնի հաշտության ողբալի հետևանքների մասին: Ցավոք, Անդրանիկը նման կանխատեսումներ շատ է արել: Տիրող իրավիճակը գնահատելով՝ նա տեսնում էր ավելին ու ավելի հեռուն, քան որևէ մեկը: Ներկայացվող զրույցը տեղի է ունեցել Կարսի առաջին անկումից (1918, ապրիլ) շուրջ մեկ ամիս առաջ՝ Ալեքսանդրապոլում: Զրույցը վերարտադրել է Լևոն Թութունջյանը, ում, Վահան Թոթովենցի հետ միասին, Անդրանիկը վստահել էր իր հիմնած «Հայաստան» թերթի խմբագրական աշխատանքները: Տեքստում հիշատակվող Պարույրը կուսակցական գործիչ Պարույր Լևոնյանն է, աշուղ Ջիվանու որդին:

- Ի՞նչ ընելու եկար,- հարցուց Պարոյրին:

- Սպարապետ Լեպետինսկիի, Զօրավար Շորի եւ ֆրանսական զինուորական առաքելութեան հետ Կարս գացինք դիրքերը քննելու եւ Ալեքսանդրապոլ իջանք, Զօր. Նազարբեկեանը տեսնելու:

- Լեւոնին ըսեր էիր ատի, եւ ըսեր էիր նաեւ, որ դաշնակից զինուորականները շատ գոհ մնացեր են... ի՞նչ է իրենց եզրակացութիւնը...

- Կարս կրնայ երեք տարի դիմադրել, անառիկ է...

Խորին լռութիւն տիրեց:

- Կարս... երեք տարի... կրնա՛յ դիմադրել,- արտասանեց ան հատիկ հատիկ եւ կրնայ բառը շեշտելով...: Եւ յանկարծ դառն ժպիտով մը աւելցուց.

- Գիտեմ, որ ինծի համար «խենթ է» կըսեք: «Խե՛նթ», ահա ինչ որ կը տարածէք իմ մասիս... այդ է գոնէ ձեր ակնկալութիւնը, ահա ինչ որ կը փափաքիք, կուզէք որ խենթանամ, ձեր բովանդակ ընթացքը ատոր կը ձգտի... Թող այդպէս ըլլայ, ես «խենթ» ըլլամ, հոգ չէ- եւ Պարոյրի մէկ շարժումին պատասխանելով - ես քեզի համար չեմ խօսիր, գոչեց, դուն խնդրոյ առարկայ չես, իմ խօսելու ձեւն է ասիկայ:

Անդրանիկ պահ մը լռեց, յետոյ տխրօրէն շարունակեց.

- Մտիկ ըրէ ինծի, իրաւ է որ Կարսի մէջ երեք տարուան պաշար կայ, ռազմանիւթ եւ ուտեստեղէն, ահա թէ ինչ տեսեր են քու ռազմագէտներդ: Բայց Թիֆլիսի մէջ կո՞յր էին եւ չէի՞ն տեսներ, թէ ովքե՛ր կը կառավարէին երկրին ճակատագիրը (նկատի ունի Անդրկովկասյան Սեյմը, Կ.Վ.): Կարսի այդ բոլոր մթերքները բաժնեցէք ամբողջ բնակչութեան, հո՛ն, հո՛ս, ամէն կողմ, որովհետեւ ինչ որ պատահեցաւ թրքահայութեան, նոյնը պիտի պատահի կովկասահայութեան: Թուրքը պիտի խուժէ հոս եւ միայն լեռներու բարձունքները պիտի ունենաք ապաստանելու եւ ժողովուրդը ինքզինք մահուան դէմ պաշտպանելու համար՝ զէնքի եւ ուտեստի պէտք պիտի ունենայ... Կը հասկնա՞ս- ժողովուրդը...: Զինուո՞րը... զինուոր չկա՛յ՝ այլ ամբոխ՝ մատնուած դաւաճաններու ձեռքը...: Երեսուն հազար զինուոր հաւաքեցիք եւ բարոյալքեցիք: Այդ երեսուն հազարին տեղ եթէ 1915-ին ունեցած իմ հազար զինուորներս ունենայի, որոնք բոլորն ալ կը ճանչնայի, հրաշք կը գործէի:

Անդրանիկ կանգ առաւ եւ կրկին պարպեց գոնեաքի գաւաթը:

- Կա՞րսը... Կարսը երեք շաբթուան կեանք ունի: Եւ Կարսը այնպէս մը պիտի յանձնէք, որ մէկ փամփուշտ, պարկ մը ալիւր, տուփ մը շաքար, նոյնիսկ պատառ մը հաց պիտի չկրնաք դուրս հանել... Կրկնեցէ՛ք որ խենթ եմ, եթէ ձեր աչքերը կոյր են տեսնելու համար թէ ի՞նչ կանցնի կը դառնայ ձեր շուրջը, այն ատեն ապուշներ եք... Կարսը ձեռքէ պիտի ելլէ երեք շաբաթէն... Եթէ ըսածս չընէք, ժողովուրդը անօթութենէն եւ թշնամիին սուրէն պիտի կոտորուի... Ահա թէ ի՛նչ կըսէ ձեզի «խենթ»-ը...

Պարոյր սահմռկած՝ նայուածքը կը շրջէր դահլիճին ամէն կողմը, եւ երբ ակնարկը աչքերուս հանդիպեցաւ, տեսայ որ ան կըսէր թէ «հիւանդ»-ի հետ է մեր գործը:

Այդ պահուն Անդրանիկ իր բովանդակ էութեամբ կը մարգարէանար:

Դող մը պատեց զիս:

Հիւա՞նդ, հիւանդը մենք էինք:

Եւ Կարսը, Անդրանիկի մարգարէացած ձեւով, այդ յիշատակելի գիշերէն ճիշդ երեք-չորս շաբաթ յետոյ յանձնուեցա՜ւ թշնամիին: Երբ թուրքերը մտան Կարս, մթերանոցները հապճեպով բացուած եւ պաշարը դուրս թափուած էր, որովհետեւ փոխադրելու ժամանակ չկար, Կարսի փողոցները ճերմկած էին թափուած ալիւրի եւ շաքարի խաւեն...

Կարո ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ