Վրեժ
ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ
Լուսինը պատառոտված ամպերի արանքից թեև մեկ-մեկ էր հիշեցնում իր ներկայությունը, բայց մռայլված աչքներս անընդհատ երկնքին էին։ Թշնամու «գրադի» արկերի կապտահետք լույսերը լողում էին Հարսնաքարի և Կաչաղակաբերդի թեթև մշուշում՝ ավելացնելով շրջափակման տագնապը։ Աշխարհից մոռացված Քոլատակը, շրջափակման մեջ հայտնվելով, դարձել էր այդ նույն աշխարհի տագնապի մասնիկ, խոսք ու զրույցի թեմա։ «Առաջ Ղարաբաղն ու Քոլատակը ո՞վ էր հիշում։ Էսօր աշխարհի գազեթներն ու տելևիզորները լոխ մեզնով են բացվում, իսկ օղորմածիկ սովետինը կամ լռում էին, կամ էլ բամբասում...»,- երբեմն դառնությամբ կատակում էին քոլատակցիները։
Կոլխոզի նախագահ Արտոն ցերեկը շատ անկեղծացավ ինձ հետ. գրեթե սպառվել են ոչ միայն խնայված սննդի, այլև հույսի ու անորոշ սպասման պաշարները։ Ինչքա՞ն կարելի է հույսով կերակրել սոված երեխաներին, ուժասպառ ծերերին, այրիացած կանանց, անճար հիվանդներին։ Մի քանիսն արդեն գյուղից հեռանալու ստուգողական կոչեր էին անում։ Հնարավոր է, որ Քոլատակը թողնեն։ Գյուղը լքելու ուրվականը տնից տուն էր շրջում։ Մի տեղ բաց դռնից էր ներս մտնում, մի տեղ էլ՝ լուսամուտն էր ջարդում-ներխուժում։ Է՜, կյանքը քաղցր է, և սեփական կյանքն ու հարազատներին փրկելու ծակուծուկ ման եկող ուրվականը շրջում էր։
Այդպես մտածողների թիվն օր օրի ավելանում էր։ Արտոն ուրվականից համառ էր. առանձին-առանձին մոտենում էր թերահավատներին, համոզում, բացատրում, որ կանանց, երեխաներին ու ծերերին գյուղից հեռացնելը հավասար է գյուղը կորցնելուն։ Ո՞Ւմ համար էին կռվելու կամ ի՞նչ սրտով։ Էդ տարածքն այլևս գյուղ չէ և ոչ էլ դատարկ տունը՝ օջախ, օջախը երեխան է, կինը, հայրը, մայրը, քույրը, եղբայրը. նույնիսկ ներքին թշնամին։ Էդ անտեր հայրենիքը հո մենակ քարտեզը չի՞... Բայց ցավոտ երկընտրանքն ու չափից ավելի զսպված տագնապը ելքեր էին փնտրում...
Ցերեկը իմ օպերատոր Ռազմիկ Խերանյանի հետ հարցազրույցներ արեցինք Քոլատակ եկած ռուս գրող Ինեսա Բուրկովայի հետ՝ Հայաստանի «Լրաբեր»-ի և ռուսական հեռուստատեսության «Ժամանակ» ծրագրի համար։
-Ես նույնպես տագնապի մեջ եմ, ի՞նչ է լինելու Ղարաբաղի ճակատագիրը։ Չորս կողմը փակ է, տեսաժապավենները ինչպե՞ս ուղարկենք Մոսկվա։ ՈՒղղաթիռների թռիչքուղիները հարվածի տակ են, գումարած մառախուղը,- պատասխան չակնկալող հարցական հայացքով ինձ նայեց Բուրկովան։
Մեր հարցականներն ավելացան նախագահ Արտոյի հրավերով։
-Ձյաձ Ժորան ձեզ հրավիրել է իր տղայի հարսանիքին, շատ է խնդրում՝ անպայման մասնակցեք,- ասաց Արտոն ու նայեց Բուրկովայի լայն բացվող աչքերին, որոնք պարզ ասում էին՝ «Ձեռ ե՞ք առնում մեզ, գրադի տակ հարսանի՞ք»։
-Չգնալը վիրավորական է ղարաբաղյան տոհմիկ օջախի նահապետի և նորապսակների համար,- համոզեցի Բուրկովային, և զարմացած ու տարօրինակ մտքերով շարժվեցինք նախագահի հետևից։
Թեև ես էլ ջանում էի թաքցնել զարմանքս, բայց զգացի, որ Ինեսան աչքի պոչով ինձ է հետևում՝ «Էս ի՞նչ խաղ եք խաղում իմ գլխին»։ Որտեղից որտեղ տատիս պատմածները միտքս եկան՝ Էրգրում կոտորածների ժամանակ քանի՜ քանիսն են ամուսնացել՝ տան ծուխը պահելու համար։ Ամուսնուն կամ կնոջը կորցրած գաղթականները փախեփախի ժամանակ, նույնիսկ իրար կարգին չճանաչած, քարանձավներում կամ ճամփեքին ամուսնանում էին։ Այդ պահին ամուսնանալը կորցրածի ցավը մեղմելու թերևս ամենահասանելի բանն էր՝ մահվանը պիտի կյանքի աչքերով նայես։ Հետո, երբ քեզ հետ քո ցավը գոնե կիսող կամ թեկուզ խոսքով փարատող կա, մի քիչ թեթևանում ես. վերջապես՝ մեկ չես, այլ՝ երկու։ Փորձված բան է՝ ցավը մի քիչ էլ պատմելով է մաշվում։
-Բարո՛վ եկաք, սիրելի հյուրեր, էսօր իմ կյանքի ամենաուրախ օրն է,- հատկապես Բուրկովային սթափեցրեց Ձյաձ Ժորան և պարելով ներս ուղեկցեց բոլորիս։
Քիչ հետո պարողների շրջապտույտում հանկարծ հայտնվեց Բուրկովան։ Չգիտեր՝ ձեռքերը ինչպես շարժի, որ հայավարի ստացվի։ Նույն նվագի տակ ով ինչ գիտեր, այն էլ պարում էր։ Այդ պահին մեր զենքը պարն էր։ Նույնիսկ կենացների ժամանակ չէր դադարում ինքնամոռաց պարը։ Ղարաբաղցին իր պարն էր պարում, հայաստանցին՝ իր, Բուրկովան ՝ ռուսահայաղարաբաղյան շարժումներով մոգոնած պարը։ Նույն նվագի տակ ես Սասնա «Յարխուշտա» ու «Մշո խըռ» էի պարում։ Իրականում բոլորս մի պար էինք պարում՝ հավատի ու կենաց պար էր դա, որ ավելի խրոխտ էր, քան գրադի արկերը։ Դա արդեն կռիվ է աշխարհի ու թուրքի դեմ։ Բոլորս պարելով կռվում էինք, իսկ մեր գլխավերևով անցնում էին թշնամու գրադի կապտահետք արկերը։ Օպերատորս անուշ գինովցել էր, արդեն կամերայով էր պարում, աջուձախ համբուրում՝ «Վաղուց էսպիսի ուրախ հարսանիք Երևանում չեմ տեսել»։
-Ես համոզվեցի՝ հարսանիքի օրը շատ ճիշտ է ընտրված,- մի քիչ հայավարի շորորալով՝ նորապսակներին մոտեցավ Բուրկովան։- Ես հենց այս հարսանիքով ճանաչեցի ձեր ազգին. ախր հային հասկանալն էդքան էլ հեշտ բան չէ։
Պարը պինդ գրկել էր գյուղը ու կռվում էր։
Ադամամութն արդեն նահանջում էր, գյուղն արթնանում էր։ Ավելի ճիշտ՝ ե՞րբ էր քնել, որ արթնանա։ Հարսանիքի բարուրի մեջ էր գյուղը։ Գնալ թե մնալու մտքերի մեջ մոլորված քոլատակցիք մի քանի ժամ կառչել էին հարսանիքից՝ դե որ հարսանիք է, էլ ի՞նչ գնալ։
-Աստվա՜ծ իմ, մի՞թե տասներկու ժամ ես երգում-պարում եմ,- սթափվեց Բուրկովան,- էս ո՞նց թռավ ժամանակը, այսպիսի հպարտ հարսանիք կյանքումս տեսած չկամ։ Մահվան աչքերին այսպես նայողը երբեք չի մեռնի։ Ես հաստատ ճանաչեցի Ղարաբաղն ու հայերին։
Քանի օր է բոլորիս ականջները ուղղաթիռի ձայնին են։ Կապ չկա, հույսը բարակել, ուր որ է կարծես կկտրվի, աշխարհը դարձել է մի Քոլատակ։ Ամեն առավոտ հերթական շնորհակալությունն ու թերահավատ «Մնաս բարով»-ն ենք ասում Արտոյենց ընտանիքին և գյուղի մերձակա արտը շտապում, ուր Հայաստանից եկող ուղղաթիռներն են նստում, մի քանի րոպեում վիրավոր ու ծանր հիվանդ վերցնում և արագ հեռանում։ Հերթական երեկոյան, երբ ուղղաթիռի հայտնվելու հույսը մարեց, գլխիկոր նորից Արտոյենց տուն ենք գնում։ Արդեն անհարմար ենք զգում բացատրություն տալու. մեղավորի պես ներս ենք մտնում ու լռում։ Նրանք էլ անհարմար էին զգում բան հարցնել։ Լռությամբ լավ էլ հասկանում էինք իրար։ Այդ տեսակ լռության մեջ չկան կշտամբանք, բացատրություն ու ներողություն։ Ինչ անուշ և իմաստուն լեզու է լռությունը։
Քոլատակում էին «Սպիտակ» փրկարարական ջոկատի տղաներն ու բժիշկները՝ Գևորգ Գրիգորյանը, Կարեն Մամիկոնյանը, Արմեն Աֆանդյանը, Ռաֆայել Շահնազարյանը, Ռոբերտ Վարդանյանը, Վահագն Տոնոյանը, ջոկատի հրամանատար Մովսես Սահակյանը։ Վիրահատում էին Նիկոլի թվի գործիքներով։ Երբ բժիշկ չէր լինում, թեթև վիրահատություններն արդեն անում էր ջոկատի հրամանատարը՝ ֆիզիկոս Մովսես Սահակյանը։
Որոշեցի գիշերը գնալ նրանց շտաբ՝ ինչ-որ ելք գտնելու հույսով։ Շտաբի մուտքի մոտ խավարում բարձրից այնպես շրմփացի քարերին, որ շունչս կտրվեց։ Մի կերպ շրջվեցի փորիս, որ վեր կենամ։ Տրավմայից ոչ միայն ձայնս էր իսպառ կտրվել, այլև անզոր էի վեր կենալու։ Փորձում եմ գոնե շնչել, օդ չկա։ «Տե՜ր Աստված, մի՞թե սա վերջն է, խեղդվում եմ, վայրկյաններ են մնացել»։ Սողալով մի կերպ հասա դռանը և գլխով հարվածեցի։ Դուռը բացվեց, բայց գոռալ չեմ կարող։ Ձեռքով ընդամենը հասկացրի, որ խեղդվում եմ։ Մովսեսն ու բժիշկները անմիջապես անցան առաջին օգնության։ Արհեստական շնչառությունից հետո սկսեցի խռխռոցով մի քիչ շնչել։ Խոսել չեմ կարող, թուղթ ու մատիտ հասցրին, մի երկու տող գրեցի։ Տղաները հարցականով իրար էին նայում։ «Մի՞թե այլևս խոսել չեմ կարող»,- տագնապները խեղդում էին։ Փրկության դուռ էի փնտրում, և հուսահատությունը մի պահ հաղթեց ինձ. «Մի՞թե այսուհետ հավերժական լռությամբ պիտի ապրեմ, անձայն, կդիմանա՞մ արդյոք դրան։ Իսկ գուցե մի գնդակով վե՞րջ տամ էս ամեն ինչին, ինձ սպառնացող և դանդաղ տանջամահ անող հավերժական լռությանը, ինչի հետ ես երբեք չեմ հաշտվի»։ Մտքումս ժապավենի պես վերջին հրաժեշտն էր՝ ծնողներս, զավակներս։ Մոսոն մտքերս կարդաց. «Մի՛ հուսահատվիր, մեկ-երկու ժամից մի քիչ կվերականգնվի, մի քանի օրից նորմալ կխոսես»։ Ժպիտի պես ինչ-որ բան սահեց դեմքիս, ամաչեցի «Վերջին հրաժեշտից» և իբրև լեզու գրպանս դրեցի կիսատ մատիտն ու թղթի կտորը։ Մեկ ժամ հետո խռռոցով բառերս նման էին այն երանությանը, որ փոքրիկն զգում է առաջին բառերն ասելիս. «Ես կրկին խոսելո՜ւ եմ, ես չե՛մ համրանալու»։ Ողջ գիշեր մտքիս մեջ խոսում էի, մեկ-մեկ էլ բարձրաձայն խռխռում, ստուգելու՝ գուցե շուտ լինի հրաշքս։
-Մոսո՛ ջան, մենք արդեն ամաչում ենք Արտոյենց տուն գնալ, մարդիկ մի կերպ իրենց երեխաներին են պահում, գյուղում սնունդ չի մնացել, մի բան մտածել է պետք,- առավոտյան փոքր-ինչ բացված ձայնով դիմեցի Մովսեսին։
-Քիչ առաջ բժիշկներն էլ ասացին, որ վիրահատվածներին և ծանր հիվանդներին ուժեղ սնունդ է հարկավոր, գոնե միս կամ մսաջուր։ Արդեն մտածել եմ, դրսից եկածներով փող ենք հավաքում, որ մի կով գնենք, մորթենք, միսը բաժանենք խիստ կարիքավորներին, մի երկու օր էլ ձգենք. մեկ էլ տեսար մի շփոթված ուղղաթիռ Քոլատակ հասավ,- գրպանի վերջին պարունակությունը շոշափելով՝ ասաց Մովսեսը։
Կովը մորթելու պահին, երբ Մովսեսը բացեց բժիշկ Արմենի գերմանական լայնբերան սուր դանակը, մտքիս մեջ արտասանում էի «Մի անգամ Հալեպո՜ւմ. Հալե՜պ, Հալե՜պ, մի շուն տաճիկ հայհոյում էր իմ ազգը...»։ Ես հասկացա, որ Մովսեսն էլ է մտքում «Հալե՜պ»-ն» ասում ու հասել է էն տողերին. «Ես բռնեցի այդ թլպատված շանը և մորթեցի ա՛յ այսպես...»։ Մտքի մեջ ասված «Հալե՜պ»-ն ավելի ուժեղ էր՝ ամեն բառին մի քանի հայհոյանք կար։ Էդպիսի պահերին հայհոյանքն էլ է զենք, կրակում է, վիրավորում, սպանում։
Միսը բաժանեցինք առավել կարիքավորներին։ Կաշվի հետ գետնին մնացին կովի միայն մազոտ տոտիկներն ու գլուխը։
-Ոչի՛նչ, մենք էլ խաշը կվայելենք,- տղաներով մխիթարեցինք իրար։
-Էս զինվորական մետաղե գլխարկները իսկական խաշի աման են, մի երկու պճեղ սխտոր էլ որ ճարենք, կարգին քեֆ ենք անելու,- բերանը չպչպացրեց սովածներից մեկը։ Տեղացիներից մեկն էլ երկու շիշ տնական օղի խոստացավ։ Առավոտյան խաշի ենք։ Բուրկովայի համար, որպես մոսկվաներից եկած հյուրի, ալյումինե մի թաս ճարեցինք։ Տղաները սկսեցին տավարի տոտիկները քերթել։ Խաշ ենք ուտելու։
...«Լրաբեր»-ի խմբագրությունը վաղուց լուր չուներ մեզնից, միակ կապը փոստի զինվորական հեռախոսն էր, որով ընդամենը գաղտնի տեղեկություններ էին հաղորդվում։ Օպերատորիս հետ որոշեցինք փոստում գիշերել, գուցե ուշ ժամի հնարավոր լինի մի լուր ուղարկել Հայաստան. «Մեզ մոտ ամեն ինչ նորմալ է, վաղը նույնիսկ խաշ ենք ուտելու...»։ Փոքրիկ խուցը հազիվ աշխատողին էր բավարարում։ Միջանցքում Ստալինի թվի մահճակալի մի կիսաջարդված ցանց կար, փորձեցի հարմար դիրք գտնել՝ ոսկորներիս ցավը մեղմելու համար։ Հնարավոր չէր։ Դրսում փոքր խարույկ էր վառվում, ավելի շուտ՝ փոստի տեղը գտնելու կրակ։ Ձյան վրա մի քանի փայտ շարեցի, հարմար անկողին ստացվեց։ Քիչ հետո ներսից լսվեց կապավորի բարձր ձայնը.՝ «Մեխա՛կ, Մեխա՛կ, լսում եմ, ի՞նչ ժուռնալիստ, «Լրաբե՞ր», չգիտեմ...»։ Կապն ընդհատվեց։ Շնչակտուր ներս ընկա. «Պաշտպանության նախարարությունից և «Լրաբեր»-ից մեզ են փնտրում, խնդրում եմ կապվեք նրանց հետ և ասեք, որ ողջ ենք, շուտով կգանք»։ «Ես իրավունք չունեմ վայեննի մինիստրին զվանիտ անեմ, լիչնի պազիվնոն մտնեմ, վայեննի տայնայա, իրենք պիտի աբռատնի զվանիտ անեն»,- հայերեն արդարացավ ղարաբաղցի կապավորը։ Համոզել հնարավոր չէր։ Մինչև լույս գալարվեցինք միջանցքի մետաղներին՝ հաշվելով դժվար հեռացող րոպեները։
Առավոտյան հասանք Մովսեսենց շտաբ։ Ամբողջ գիշեր մոմի լույս տակ Մովսեսը Ղարաբաղում ստեղծած փրկարարական ծառայության կանոնադրության վերջին նախադասությունն էր մտմտում։ Տղերքն արդեն կիսահալված ձյունով լվացվում էին՝ խաշի մասին երանելի պատմություններով։ Փրկարարներից մեկը նախապես սխտորի պճեղն էր կուլ տալիս, մյուսը շշուկով հպարտացավ, որ ճարել է մի հիսուն գրամ թթի արաղ ու աշխարհին խաղաղություն մաղթել։ ՈՒր որ է շարժվում էինք, բժիշկներից Գևորգը գոռաց. «Լռությո՛ւն, հեռվից ուղղաթիռի ձայն եմ լսում»։
-Տղե՛րք, ոնց որ մեր պատմական խաշը մենք չենք վայելելու,- ուրախությունից կատակեց մեջներիս անհամբերը։
Քիչ հետո, ամեն ինչ թողած, վազում էինք «վերտալյոտի աերոպորտը»՝ երբեմնի ցորենի դաշտը։
-Ժողովո՛ւրդ, միայն ծանր հիվանդներն ու շատ կարևոր հանձնարարությամբ մարդիկ պիտի բարձրանան,- ուղղաթիռը շրջապատողներին գոռաց օդաչուն։
Բացատրեցի, որ ժապավենները պիտի «Լրաբեր»-ին հասցնեմ, շատ կարևոր է։
-Դե լա՛վ, միայն օպերատորը թող բարձրանա, արդեն գերբեռնված է, դու պիտի սպասես հաջորդ ուղղաթիռին, որը պարզ չէ` երբ է լինելու,- փորձեց ինձ համոզել օդաչուն։
-Էս ժապավենը առանց ինձ ոչինչ չարժե, ես էլ պիտի բարձրանամ,- համառեցի։ Վեճը բորբոքվում էր։
-Սպասե՛ք, իմ տեղը զիջում եմ «Լրաբեր»-ի խմբագրին, ես կսպասեմ հաջորդ ուղղաթիռին,- միջամտեց Մովսեսը։
Միանգամից կախվեցի բռնակից և պարզապես նետվեցի ներս։ ՈՒղղաթիռի ներսի կլոր լուսամուտը բաց էր, թռիչքի պահին երբեմն հարկ էր լինում այդտեղից զենքի փողն ուղղել ներքևում դարանակալած թշնամուն։ Գլուխս մի կերպ լուսամուտից կիսով չափ հանեցի և, ինչքան ուժ ունեի, գոռացի՝ «Մոսո՜, Մոսո ջա՜ն, իմ բաժին խաշը քեզ եմ տալի՜ս...»։ Մովսեսի պայծառ ծիծաղը ամենաթանկ հրաժեշտն էր։ ՈՒղղաթիռը տնքալով մի կերպ բարձրացավ։ Ներսում նստարաններ չկային, հատակին վիրավորներ էին, իսկ կանգնածները մի ձողից կամ բռնակից կախվել էին։
-Մնաս բարո՛վ, իմ հպարտ Քոլատակ, դու միշտ էլ կմնաս, դու ապրելու ես. ես դա հասկացա 1992-ի ձմռանը Ձյաձ Ժորայի տղայի հարսանիքին,- ժպտաց մետաղե բռնակին ապավինած Ինեսա Բուրկովան՝ տարուբերելով գլուխը։
Սարերից վեր բարձրանալը վտանգավոր էր, նույն պահին թիրախ կդառնայինք։ ՈՒղղաթիռը ոչ թե թռչում, այլ ավելի շուտ սողում էր ձորերով, լողում լեռնալանջերին և մտնում հաջորդ ձորն ու դարավանդը։ ՈՒղղաթիռը ձիու պես էր սլանում, ինչպես հայոց հեքիաթների հրեղեն ձին։