Վերադարձ

Թե ինչպես եղավ, որ հայտնվեցի Երևանի կենտրոնում, չեմ հիշում։ Վաղուց էի պատրաստվում Հայաստան այցելել, բայց տարիներն անցնում էին, ու գալս չէր ստացվում։ Կամ աշխատանքն էր խանգարում, կամ առողջությունս չէր ներում:

...Երևանի կենտրոնում վեհաշուք կանգնած տոնական եղևնին պճնված հարսի էր նմանվում։ Նրա վրայի հարյուրավոր պլպլան ու լուսատու զարդերը մի նոր հրաշակիր խորհուրդ էին հաղորդում նախատոնական այդ երեկոյին։ Քաղաքի կենտրոնը լիքն էր պարապ- սարապ քայլող, Ձմեռ Պապիի հետ նկարվող մեծ ու փոքր, նորածին ու տարիքն առած հարյուրավոր մանուկներով։
Ամեն շենքից, ամեն հարկից ու բակից մի տոնական հոգեցունց մեղեդի, կամ էլ մի խրոխտ երգ էր թևածում։

Ազգս պատրաստվում էր դիմավորել Ամանորը։

Այստեղ֊ այնտեղ պայթյուններ և կրակոցներ լսվեցին։ Երկինքը ողողվեց հազարավոր գունագեղ հրթիռների լույսերով։ ՈՒրախության մի աղաղակ բարձրացավ քաղաքի կենտրոնում։

Ժամանակի հետ կրակոցներն ու պայթյունները գնալով ավելի էին ուժեղանում, իսկ ուրախության այդ կանչվռտոցը դառնում էր էլ ավելի ահաբեկիչ ու անբացատրելի։

Տարօրինակ էր, բայց սկսեցի մրսել։ Շտապեցի հեռանալ, չնայած դեռ չէի հասցրել ո՛չ Ձմեռ Պապիի հետ ողջագուրվել, ո՛չ էլ Տոնածառի գրկում անմահանալ։

Ժամանակին Երևանը ես լավ գիտեի։ Հատկապես նրա կենտրոնը ՝ տարիների հետ հարազատ դարձած իր փոքր ու մեծ փողոցներով։
Բայց այս օրվա Երևանը ես չճանաչեցի։ Ամեն ինչ խորթ էր թվում ու անծանոթ։
Մի կերպ դուրս եկա հրապարակից և շարժվեցի մի պատահական ուղղությամբ։
ՈՒր էր տանում այդ ճանապարհը` այդպես էլ չհասկացա։ Հայացքով փորձում էի ճանապարհս ջերմացնող անցյալի հուշերիս հետ համադիր մի հարազատ շենք-շինություն գտնել, որ անելիքս որոշեմ, ու չէի կարողանում։
Երկնքից դանդաղ թափվող ձյան խոշոր փաթիլների գործած սավանի ներքո աջ ու ձախ ձգվող գույնզգույն զարդեր հագած շենքերը սկսեցին էլ ավելի նմանվել մեկը մյուսին և մի նոր օտարություն, ահ ու սառույց բերեցին իմ հոգուն։

Առջևում թուրքավայել կլկլոցով մի երգանման բան լսեցի։ Գույնզգույն շղարշով լուսավորված հերթական մի շինությունից էր։

ՈՒրախացա։

«Ներս մտնեմ մի քիչ տաքանամ,-ինքս ինձ համոզեցի ես։-Մի փոքր էլ երևի թե ընթրեմ։ Աստված գիտե, թե ինչքան ժամանակ է, ինչ Հայրենիքում հաց չեմ կիսել»։
Ներս մտա։ Երկհարկանի շենքի շքեղ սրահներում սեղաններ էին գցված, որ ճկվում էին բազմապիսի և բազմաբույր տասնյակ ուտեստների ծանրությունից։ Պճնված կանանց ու աղջիկների մի մեծ խումբ նազանքով պարի էր բռնվել։
Բավական գինովացած տղամարդիկ էլ՝ խմբերի բաժանված, մեկը մեկի կենացն էին խմում և յուղաթաթախ ձեռքերով հերթական մսակտորը վայելում։
Քեֆի մեջ էր ազգս։

Շեմքին մոտ կանգնած երկու բարձրահասակ երիտասարդ ճանապարհս փակեցին։
- ՈՒ՞ր։
- Կարելի՞ է ձեզ մոտ մի փոքր ընթրել,-հարցրի ես։
- Մենք չենք աշխատում։ Այսօր պատվերով ենք սպասարկում։
- Կներեք, ես հեռվից եմ եկել, հեռու մի երկրից։ Երևանում արդեն ոչ ոք չունեմ։ Կարելի՞ է գոնե մի քիչ տաքանամ։ Մրսում եմ։ Ես ձեզ չեմ խանգարի։
- Ա՛յ ընկեր, դու հայերեն հասկանու՞մ ես, թե՞ չէ։ Ասում եմ` մենք չե՛նք աշխատում։
- Ես ձեզ չեմ խանգարի, թողեք գոնե մի քիչ տաքանամ։
- Դուրս արի, գնա դրսում տաքացի…

Ստիպված դուրս եկա։
Փողոցի մյուս մայթին մի աննշան շքամուտքի դիմաց դագաղի կափարիչ կար պատին հենած։ Մի քանի տղամարդ ծխախոտը մատերի մեջ սեղմած, իրենց անելիքը չիմացող մարդկանց կեցվածքով, տխուր հայացքները անորոշ մի տեղ հառած, դանդաղ այս ու այն կողմ էին քայլում։
Մոտեցա։
Ներսից մի կնոջ մահաչափ հոգնած ու արդեն իսկ անարցունք լացի ձայնն էր գալիս։
- Բարև ձեզ,- շուրթերս հազիվ կարողացան բարբառել։
- Բարև, ախպեր։
- Ցավակցում եմ։
- Շնորհակալ եմ։
- Տարիքո՞վ էր…
- Չէ՛, այ ախպեր, ի՞նչ տարիքով… 20 տարեկան չկար։ Անցյալ տարի, պատերազմի օրերին զոհվել է, մի քանի շաբաթ առաջ են մասունքները գտել։ Երեկ ենք տուն բերել։ Խե՜ղճ մայր, վախենում ենք չդիմանա։
Մի նոր սարսուռ անցավ մարմնովս, կոկորդս սեղմվեց։
Արցունքի մի ժլատ կաթիլ դավաճանաբար սահեց ներքև։
Մի կերպ հաղթահարելով հուզմունքս, ձեռքս մեկնելով դեպի բարոյականության բոլոր չափանիշները կորցրած հանդիպակաց մայթի խորտկարանը, հարցրեցի.
- Լա՛վ , բա դուք ո՞նց եք դիմանում դիմացի մայթի գինարբուքին։

Զրուցակիցս էլ ավելի կուչ եկավ, խեղճացավ, մի պահ լռեց, ապա ցածր, միապաղաղ ձայնով մի կերպ արտաբերեց.
- Իհարկե տհաճ է, բայց ի՞նչ կարող ենք անել։ Հո չենք կարող մարդկանց ասել` դուք քեֆ մի արեք, որովհետև մենք վշտի մեջ ենք։ Սեփական պահելաձևը ամեն մարդ ինքը պիտի որոշի։

Դիմացից լսվող և պահի ազդեցության տակ ոռնոց հիշեցնող երգ ու երաժշտության ձայնn ավելի էր ուժեղացել։ Ողջ փողոցն էր արդեն թնդում պար մտած, կին-տղամարդ մոռացած ամբոխի ոտքերի դոփյունից։
Զրուցակցիս մի անգամ էլ համբերություն ցանկանալով, նորից շարժվեցի դեպի հանդիպակաց մայթի ուրախության էքստազին տրված ու գինարբուքի մթնաշաղով պարուրված խորտկարանը։
Զայրացած էի։

Հիասթափված։

Սա իմ իմացած Հայաստանը չէ։

Սա իմ թողած Հայաստանը չէ։ Սա ինձ քաջ ծանոթ հայությունը չէ։ Ես այսպիսի Հայաստան չե՜մ ճանաչում։
Իմ իմացած Հայաստանում իմ ճանաչած Հայությունը դիմացինի վիշտը հարգել գիտեր։ Իմ իմացած Հայաստանում իմ իմացած Հայը դիմացինի վիշտը կիսել գիտեր։ ՈՒ գինարբուքն անգամ բարոյականության պահանջներով կանխագծված իր սահմաններն ուներ: Այս ե՞րբ և ինչպե՞ս ազգս այսպես այլափոխվեց։

Նորից ներս մտա խորտկարան։ Նույն երիտասարդները դեմս ելան։
- Էլի դու՞…
- Էլի ես։ Լսեք, դուք գոնե մեկ-մեկ դուրս նայո՞ւմ եք, թե՞ ոչ։
Դուք գիտե՞ք, որ ուղիղ ձեր դիմաց, փողոցի մյուս մայթին, մի երիտասարդ մայր իր միածին զինվոր որդու մահն է սգում։
- Չէ՛, չգիտեինք, ինչ է եղե՞լ որ։
- Անցյալ տարի, պատերազմի դաշտում է զոհվել։ Աճյունը նոր են գտել։ Երեկ են հանձնել հարազատներին։

Մեծաքանակ մի խմբից անջատվելով և
պլպլան վերնաշապիկի հերթական կոճակն արձակելով մարդանման մի վիթխարի էակ շարժվեց դեպի ինձ։ Մի ձեռքին կոնյակով լի բաժակն էր, մյուսին՝չալաղաջի մի ահռելի կտոր։ Չալաղաջից յուղը մատերի արանքով անընդհատ հոսում էր ցած ու թափվում արդեն վաղուց թարմությունը կորցրած վերնաշապիկի վրա, բայց չալաղաջի տերը կարծես թե դա չէր նկատում։ Նա հարբած էր։
- Դու ո՞վ ես,-խռպոտ մի ձայն դուրս թռավ անտակ հոր հիշեցնող նրա ահռելի մարմնի ինչ-որ անկյունից։
- Ես հյուր եմ Երևանում,- պատասխանեցի,- իսկ Դուք ո՞վ եք:
- Ես էս օբյեկտի տերն եմ, հարց կա՞։
- Չէ՛,- ասացի,- հարց չունեմ։ Մի փոքր խնդրանք ունեմ միայն։ Ձեզնից ոչ հեռու, մյուս մայթին մոտ, մի դժբախտ կին պատերազմի օրերին զոհված իր մինուճար որդու մահն է սգում, որի արդեն մասունք դարձած աճյունը ընդամենը երեկ են իրեն հանձնել։ Կարելի՞ է երաժշտության ձայնը գոնե մի քիչ իջեցնել։
- Է, ի՞նձ ինչ,- նույն հարբած ձայնն էր֊։ Ե՞ս եմ նրան ֆրոնտ ուղարկել, ե՞ս եմ նրան ասել գնա զոհվի, որ այսօր ինձ ասում ես մի նվագի։ Ով ուղարկել ա, գնա նրան ասա։
Զայրույթից բառերը մոռացա, ու դրանց տեղակ կայծակներ թռան իմ աչքերից։
- Ինչպե՞ս եք կարողանում դուք այդպիսի բառեր գտնել։
Չէ՞ որ այդ երեխան նաև քո ու քո նմանների փոխարեն է կռվել, նաև ձեզ համար է կռվել, ձեզ համար է զոհվել, որ դուք այսօր կոնյակով ձեր չալաղաջը վայելեք։ Իսկ դուք նույնիսկ երաժշտության ձայնը իջեցնել չեք ցանկանում։

Դիմացինս կարծես թե մի պահ գինովությունը թոթափեց, լրջացավ։ Քիչ անց երաժշտությունն այլևս այդքան բարձր ու բորբոքիչ չէր հնչում, ներկաներն էլ պատերազմի զոհերի հիշատակի համար էին խմում...

Իսկ ես դուրս եկա։ Ավելի ճիշտ ինձ մի կերպ դուրս գցեցի լույսերի մեջ ողողված այդ որջաբնից։
Սիրտս զայրույթից ու ցավից պահ առ պահ հրաժարվում էր այլևս ինձ ծառայել։ Մի ահավոր սառնություն նորից իջավ հոգուս ու դողով պատեց մարմինս։

Մի նոր ճամփա բռնեցի։
Ես այդ ճամփան էլ չգիտեի, բայց ոտքերս անհաստատ քայլքով իրենք ինձ տարան ու հասցրեցին... Եռաբլուր։

Ամայության սառը քամին հարյուրավոր պսակների վրայի վերջին ձնափոշին էր սրբում-տանում։ Այստեղ-այնտեղ, շիրիմների մոտ գլխիկոր նստած որդեկորույս մայրերի խուլ հեկեկանքն էր միայն տարածվում, որ ոռնացող քամին իր թևերին առած տանում էր հեռո՜ւ-հեռո՜ւ։

Եռաբլուր դեռ չհասած` ճանապարհի եզրին, ասես կեղտաձույլ մի արձան կար հառած։ Մեկ ոտքով ծնկած մեկի արձանն էր՝ գլուխը կախ, աչքերը փակ։ Մթության մեջ արձանի դեմքը չէր երևում, բայց նրա ողջ կեցվածքը հուշում էր, որ դա ապաշխարանքի կարոտ մի խոր տառապյալի արձան էր, որն իր ողջ էությամբ ներում էր բոլորից հայցում։
Արձանի կեցվածքը այնքան անկեղծ էր պատկերված ու այնքան համոզիչ, որ հոգեկան պոռթկումի մի պահի ուզեցի նույնիսկ հավատալ այդ անսահման ցավի բեմադրության անկեղծությանը։ ՈՒ ամեն ինչ երևի թե այդպես էլ վերջանար, եթե անողոք քամին չսրբեր-չտաներ արձանի խոնարհված լերկ գլխի վրայի վերջին ձնակտորը։
Ծոծրակից վերև, ձնազուրկ դարձած գլխի հակառակ կողմում, մազաթափ մի հատվածի վրա մի չար ու խորամանկ մեծ աչք էր փայլատակում, որի մեջ հեգնախառն մի ժպիտ կար պարփակված ու անթաքույց մի հարց. ֊
«Տեսա՞ք ինչ արեցի»։

Այդ ահասարսուռ ամայության մեջ, հավերժություն դարձած հազարավոր մատղաշ շիրիմներով շրջապատված, քամու բերանն ընկած տաշեղի պես անհաստատ կանգնած , անելիքս չիմացողի կեցվածքով հաջորդ քայլս էի մտորում, երբ մի կին մոտեցավ։ Տարիքով էր կարծես, սպիտակահեր, բայց, զարմանալիորեն, նրա դեմքի վրա ժամանակի կողմից գծված ակոսներ չնկատեցի։
- Բարև ձեզ, Դուք ի՞նչ եք այստեղ որոնում,- դիմեց ինձ ։
Ձայնը երիտասարդ հնչեց, բայց մեղմ ու վշտալի։
- Բարև ձեզ, ես ճամփորդ եմ, հեռու երկրից։ Վաղուց Հայաստանում չեմ եղել։ Այսօր եկա և ոտքերս իրենք ինձ այստեղ բերեցին։

Պահին ու տեղին համապատասխան բառերի փնտրտուքի ճիգերը ինձ մի պահ իրականություն վերադարձրին։

- Այստեղ հանգչող ինչ-որ մեկն ունե՞ք,- նույն մեղմիկ ու վշտալից ձայնն էր։
- Չէ՛, փա՜ռք Աստծո, խնայել է, բայց դե այստեղ հանգչող ամեն ոք էլ բոլորինս է։ Իսկ դուք ո՞վ ունեք,- բառերը մի կերպ պոկվեցին լեզվիցս։
- 20 տարեկան որդիս է , զոհվել է պատերազմի վերջին օրը։ Համարյա թե ամեն օր այստեղ եմ գալիս իր հետ զրուցելու։ Սպիտակ մազերիս մի խաբվեք։ Ես քառասուն տարեկան դեռ չկամ։ Մի օրում ծերացա։

Կանգնած էի ես լուռ այս համազգային ահավոր վշտին ունկընդիր, և ճգնավորի պահվածքով ինչ -որ բան փոխելու մոլուցքին տրված, անզորության ճիչի մի անհագուրդ ցանկություն էի մեջս փորձում խեղդել։

- Ներող եղեք, բայց լեզուս չի պտտվում շնորհավորել Ձեր նոր տարին։
- Է՜հ, ի՞նչ նոր տարի։ Իմ բոլոր նոր տարիները կանգ են առել մեկ ու կես տարի առաջ։ Եվ ինձ պես շատ-շատերինը։

Հոգուց պոկված մի խուլ հառաչանք քամու թևով գնաց հեռու՜-հեռու՜, դժբախտ մոր անսփոփ ցավն ու վիշտը մեր երկնաքերծ լեռներին հաղորդելու։

- Բայց քաղաքում ազգի մեծ մասն այսօր երգով ու հրավառությամբ է Ամանորը դիմավորում։ Ինչպե՞ս եք դուք համակերպվում դրա հետ։
Զրուցակիցս մի պահ լռեց։
- Գիտե՞ք, ես չեմ նեղանում նրանցից։ Նեղվում եմ ներքուստ, բայց չեմ նեղանում ։
Մենք՝ որդեկորույս մայրերս, այսուհետ սգավոր կմնանք մեր ողջ կյանքում և ոչ մի բան մեր հոգուն այլևս ուրախություն չի բերի։
Բայց մի ամբողջ ազգ չի կարող անվերջ սգավոր լինել։ Ազգին ուրախություն էլ է պետք։ Հավերժ ընկճված ու սգավոր ազգը հաղթանակներ կերտել չի կարող և դատապարտված է ինքնաոչնչացման։
- Լա՛վ, հասկանում եմ, ազգին ուրախություն էլ է պետք, բայց այդպիսի՞։ Դուք տեսնեիք , թե ի՜նչ էր ներքևում կատարվում։ Կարծում եմ ուրախության մեջ էլ չափ պետք է լինի, այդպես չէ՞։ Մանավանդ, երբ հարևանդ սգի մեջ է։
- Այդպես է, իհարկե այդպես է։ Ամեն ինչի մեջ էլ չափ պետք է լինի՝ թե ուրախության, թե սգի։ Բայց մենք՝ հայերս, հույզերով ապրող ազգ ենք, մենք ե՞րբ ենք չափ ճանաչել։
- Դրա համար էլ այս օրին ենք,- թռավ լեզվիցս։

Զրուցակիցս հանկարծ ուշադիր հայացքը հառեց դեմքիս ու անսպասելի հայտնագործություն կատարածի զարմանքով բացականչեց.

- Բայց Դուք դողացնո՜ւմ եք։
Հոգիս պարուրած ամայության սարսուռը քողարկել փորձելով, սկսեցի արդարանալ. ֊
- Այո, մրսում եմ մի քիչ։ Հայաստանում ինձ ոչինչ այլևս չի ջերմացնում։
Մի պահ ամեն ինչ լռեց։ Բայց զրուցակցիս մեղմ ձայնը նորից պատռեց սպանիչ լռության այդ սավանը։
- Իսկ ինչ-որ մեկը ունե՞ք այստեղ՝ Հայաստանում։
- Իհարկե ունեմ։ Տուն ունեմ՝ ապրողի սպասող, ծնողներիս ցուրտ գերեզմաններն ունեմ՝ անխնամ թողնված, ընկերներ ունեմ, բարեկամներ, որոնց վաղուց չեմ տեսել։
- Հեռու՞ են։
-Կիրովականում։
- Գնացե՛ք, գնացե՛ք Ձեր տուն։ Միայն այնտեղ՝ Ձեր տան մեջ, Ձեր պանդուխտ հոգին կարող է ջերմություն գտնել և տարիների բաժանման սառնությունը թոթափել։

Գնացի։ Ճանապարհս դեպի տուն անցնում էր ծանոթ ու վաղուց մոռացված բնակավայրերի միջով։ Երևանյան լույսերի մեջ կորած շքեղ ռեստորաններին, խաղատներին ու խորտկարաններին փոխարինելու եկան ճանապարհին այստեղ֊այնտեղ հանդիպող ու կարծես թե պատահականորեն դեռ լույս արձակելու ունակությունը չկորցրած սյունակախ լամպերը, որոնց լույսը հազիվ իրենց էր բավարարում։ Չնայած առջևում Ամանորն էր, բայց ճանապարհս դատարկ էր ու ամայի, իսկ սյուներից կախված հազիվ առկայծող լամպերը թերևս միակ վկայունքն էին այն պնդման, որ այստեղ էլ դեռ հայեր են ապրում։

Ցուրտ ու խուլ գիշեր էր։ Ավերակների ախն ու վիշտը իր սուլոցին խառնած, ամայության քամին ոռնում էր ամենուր։

Վարորդը, որն ինձ տուն հասցնելու համար ընդունվածից հինգ անգամ ավելի գումար կորզեց, սակավախոս էր։ Այնպես որ, ամբողջ ճանապարհին նրանից երկու բառ անգամ պոկել չկարողացա։ Եվ նրա այդ անբացատրելի ու համառ լռությունը իմ անցնելիք ճանապարհին մի նոր սառնություն ու մի նոր ներքին վախ էր բերում։

Երկար գնացինք։ Վերջապես ճանապարհի մութն ու խավարը կամաց-կամաց սկսեցին նահանջել և քամին թեթևացավ։ Մեր ավտոմեքենան, համատարած մենության մեջ իր լույսերը ճառագած, սառուցապատ ոլորաններով դանդաղ իջնում էր ցած, ուր խավարն ու մութը իրենց ուսերից թոթափել փորձող, ձնում կորած հարազատ լեռների ուրվագծերն էին արդեն նշմարվում։

Առջևում հայրենի քաղաքս էր, հարազատ գյուղս, հայրական տունս...

Լուսանում էր:

Գյուղս փորձում էր արթնանալ։

Չգիտեմ ինչու, բայց արդեն դադարած ձնարբուքը հանկարծ ավելի ուժեղացավ։ Քամին նոր թափ առավ և շատ արագ ճանապարհս պատեց ձյան մի նոր, ավելի ստվար շերտով։
Դեպի հայրական տուն տանող ճանապարհս անցնում էր մանկության հուշերից հառնող ու վաղեմության բեռից կքված հին ու ծանոթ տների մոտով։
Ահա մեր Ս-ի տունը։ Սա էլ Ռ-ի տունն է, Դ-ի տունը..
Իսկ այս տունը իմ ժամանակ դեռ չկար:

Ահա և իմ հարազատ դպրոցը՝ ամեն տարի պարտադիր նորոգվող իր երկփեղկյա հավերժական նստարաններով ու դպրոցից հեռու ինչ-որ տեղ կուչ եկած և երբեք չմաքրվող փայտաշեն արտաքնոցով, որի մոտակայքում մի ոտնաչափ անգամ չաղտոտված տարածք գտնելը արդե՛ն , արդե՛ն իսկ հերոսության էր հավասար։

...Սա էլ մեր ֆուտբոլի դաշտը:
Մեր տներից ոչ հեռու անկանոն աճող չբեր ծառերի մի հավաքածու կար։ Այդ անբողբոջ ծառերի շուքապակաս հովանու ներքո ծվարած մի թեք ու փոքրիկ բացատ էր մեր ֆուտբոլի դաշտը՝ խորդուբորդ ու քարքարոտ մի պուճուրիկ հողակտոր։
7-8 տարեկան մանուկներ էինք և վախը մեր սրտում առավոտից մինչ ուշ երեկո գնդակ էինք խաղում այդ թեք ու քարքարոտ բացատում։
Անհոգ մանկությանս օրերի ոսկեղեն պատրանք, դու էլ չկաս:

Դու էլ վաղուց հուշ դարձար մեր այն տարիների լուսավոր օրերին ուղեկից հանդապահի հետ, ով օրը երկու անգամ, իր կաղ ձիուն նստած, ճիպոտը ձեռքին, հայ-հարայը գցած, մեզ ահ ու սարսափ հաղորդելով գալիս էր մեր ուղղությամբ, որ այդ չբեր ծառերի պտուղ չտեսած ճյուղերը չջարդենք։ Եվ ես երկար տարիներ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչու էր նա իր

հայ-հարայոցով գալիս դեպի մեզ հենց այն ժամանակ, երբ մենք արդեն պատրաստվում էինք տուն գնալու, և ինչու՞ էր նա միշտ ժպտում, երբ մենք նրա քրտիքի մեջ կորած ձիու տեսքից և օդում շառաչող ճիպոտի ձայնից սարսափած, ուրուրից փախած ճնճղուկների պես այս ու այն կողմ էինք թռնում, հերթական անգամ մեր հետ տանելով նրա «ա՛յ շան լակոտներ, էլ ձեզ էստեղ չտեսնեմ» անպտուղ սպառնալիքների արձագանքը։

... Ահա և իմ հայրական տունը՝ իր սառը և ապրողի ջերմության կարոտ պատերով ու տարիներով կրակ չտեսած անկենդան վառարանով։ Տանիքն ու բակը ամբողջությամբ պատված էին ձյան հաստ շերտով։ Տան տանիքը, որ առանց այդ էլ նորոգման կարիք ուներ, ձյան բեռից էլ ավելի էր ճկվել ու խեղճացել։
Քամու սուլոցը սառը վախ էր բերում հոգուս , հողմն էլ ճամփաներին իր հերթական փորձանքներն էր հյուսում։
Մի անասելի դատարկություն էր իշխում իմ հարազատ տան շուրջ, որտեղ կյանքի գոյության միակ ապացույցը ձյան վրա այստեղ-այնտեղ դաջված անտեր շների ոտնահետքերն էին։

Ոչ մեր լավ ու վատ օրերին հարեհաս սիրելի հարևանների հետ հանդիպման անթաքույց ուրախությունը, ոչ ծանոթ-բարեկամների ու ընկերների կարոտալից խոսքերն ու մաղթանքները, ոչ էլ այս պատերի ներսում անցկացրած տարիներիս վերածնված հուշերը չէին կարողանում հալել սրտիս վրա թանձրացած ամայության սառույցը ու գոնե մի փոքրիկ կրակ վառել հայրենյաց ջերմությանը տարիներով կարոտ մնացող հոգուս մեջ։

«Գնա ձերոնց տես, բալա ջան»,-հարազատ մի ձայն հանեց ինձ մահասփյուռ սառը թմբիրից։ Շուրջս նայեցի՝ ոչ ոք չկար։
Դուրս եկա տնից ու բռնեցի դեպի մերոնց տանող ճանապարհը։
Անընդհատ թափվող ձյունն ու կատաղած քամին գյուղիս բոլոր ճանապարհները արդեն հասցրել էին թաղել սպիտակ արհավիրքի մի նոր հաստ շերտի տակ, և ճամփա դուրս գալու դեռ աշխարհ չեկած ամեն մի խակ միտք փորձ էին անում կործանել ցանկացած շառասեր գլխում։
Բայց ես գնացի...
Մի ահասարսուռ ամայություն սրտիս մեջ, ջերմության կարոտ հուշերի մի պարկ շալակիս, երերուն ու հոգնած ոտքերով ձյան հաստ շերտերը ճեղքելով, ցրտից կոշտացած դեմքս անվերջ ոռնացող հողմերին պարզած, աջ ու ձախ ննջող ձնաթաթախ բոլոր ծանոթ ու անծանոթ գերեզմաններին խոնարհվելով գնացի մերոնց տեսության....

Գտա… Ձյան ու տարիների ծանրությունից գերեզմանաքարը մի քիչ թեքվել էր, նկարները՝ խամրել։
- Բարև մամ ջան, բարև պապ ջան։ Տեսեք, ձեզ այցի եմ եկել։
...Մերոնց աչքերում ուրախության հետ նաև մի փոքրիկ հանդիմանանք ու վախ նկատեցի։ Կարծես ասելիս լինեին. «Երկար ապրիր բալես, բայց մեզ մի մոռացիր։ Ինչի՞ ես այդքան ուշ մեզ այցի գալիս։ Երբ մենք կայինք, դու ավելի շատ էիր մեզ հիշում։ Հետո էլ, քեզ լավ պահիր, չե՞ս տեսնում ինչ սարսափելի եղանակ է։ Ինչի՞ ես հենց հիմա, այս սառնամանիքին վեր կացել, եկել»:

- Կներեք մա՜, պա՜։ Կներեք, որ ուշ եմ գալիս։

Ոտքերս ծալվեցին, ողջ մարմնով փռվեցի գերեզմանի վրա, հազիվ շոշափվող գերեզմանաքարը գրկեցի և դեմքս թաղեցի ձյան հաստ շերտերի մեջ, որպեսզի այդ սպիտակափայլ անաղարտ ամայության մեջ ննջողներն անգամ չտեսնեն հեղեղի պես աչքերիցս թափվող մեղայագիր արցունքներս։

Կարծես թե հրատածին մի կրակ անցավ մարմնովս։ Ցրտից, սարսուռից, ամայությունից էլ ոչինչ չմնաց։ Հոգիս ջերմացավ, ու մի նոր կյանք իջավ վրաս...

...Մեկը ուժգին հրում էր ուսս։
- Քեզ ի՞նչ եղավ , այ մարդ։ Հերիք չեղա՞վ օրը ցերեկով քնի մեջ խոսես։ Հլը վեր կաց։

Աչքերս բացեցի։ Իմ բնակարանում էի, Հայաստանից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու։ Բնակարանում տաք էր ու հարմարավետ։ Ո՛չ ձյուն կար, ո՛չ քամի, ո՛չ ցուրտ։ Անկյունում գեղեցիկ զարդարված տոնածառը՝ Ամանորին սպասելով, բոլորին ուրախ աչքով էր անում։ Այս ու այն սենյակում թոռնիկներիս ուրախ ծլվլոցն էր լսվում։ Աչքս ընկավ պատից կախված լուսահոգի ծնողներիս մեծադիր նկարին։ Նրանց հայացքներում քիչ առաջվա կշտամբանքն ու վախը նկատեցի, որ, զարմանալիորեն, նախկինում չէի տեսնում։

Կինս վախեցած հայացքով անթարթ ինձ էր նայում։
- Քեզ ի՞նչ է պատահել այ մարդ, էդ ինչի՞ ես այդքան կարմրել։
Ձեռքը դրեց ճակատիս։
- Էս ինչքա՜ն տաք ես, տեսնես որտե՞ղ ես մրսել։
- Չգիտեմ, երևի թե Հայաստանում...
- Որտե՞ղ,- զարմացած բացականչեց կինս։
- Հայաստանու՛մ, ա՛յ կնիկ, Հայաստանու՛մ։
- Էդ ե՞րբ,- էլ ավելի զարմացավ նա։
- Մի քանի ժամ առաջ,- սեփական հոգեխանգարման մի նոր փաստ ավելացնելով իմ մասին կնոջս բացած դոսյեի մեջ, կարճեցի ես։
- Ո՜նց թե մի քանի ժամ առաջ, այ մարդ։ Դու էս 2 օր է այս տանից դուրս չես եկե՜լ։
- Նարե ջան, դու հիմա չես հասկանա, բայց իմ տաքությունը հիվանդության հետևանք չէ։ Ես հիմա առավել առողջ եմ ինձ զգում, քան երբևէ։ Սա երազի թևով հոգուս վրա իջած հայրենյաց ջերմությունն է, հարազատ օջախի մարած կրակից քիչ առաջ կպցրած կարոտի ջերմությունը…
- Որ ասում եմ դու գժվել ե՜ս։

Դռան զանգը տվեցին։ Կինս քթի տակ փնթփնթալով գնաց դուռը բացելու։
- Ո՞վ էր,- հարցրի։
- Դուքանչի Ահմեդի տղան էր։ Հայրը մեր էրեխեքի համար մի տոպրակ խուրմա է ուղարկել Ամանորի նվեր։
- Վերցրեցի՞ր,- ժամեր առաջ ապրածս աչքերիս դեմ, հարցրեցի ես։
- Ինչի՞ չվերցնեի, որ։ Լավ էլ խուրմա է։ Էրեխեքին տամ մի-մի հատ ուտեն։
- Էրեխեքին չտաս։ Թուրքի բերածը էրեխեքին չտաս,-առարկություն չընդունող ձայնով կարճ կտրեցի ես։
- Քեզ ի՞նչ է եղել, այ մարդ։ Էդ ինչի՞ է, որ այսքան տարի կարելի էր, իսկ հիմա չի կարելի ։ Խեղճ Ահմեդ, նա քեզ ի՞նչ է արել։ Հարևան մարդ է։ Էս քանի օր է տխուր ու գլուխը կախ է քայլում։ Ասում են սահմանին քրոջ տղան է էս երկու օրը զոհվել։

- Որոշեցի կնոջս հերթական անգամ պատմության դաս տալ,-հիշիր Նարե, ոչ թուրքի ժպիտին հավատա, ոչ թուրքի արցունքներին։ Ես Ահմեդի դեմ անձամբ ոչինչ չունեմ։ Նա լավ հարևան է, գուցե և լավ մարդ, բայց ես օր ապրած մարդ եմ և ինձ համար թուրքի լավ ու վատ գոյություն չունի։ Թուրքը թուրք է։ Եվ թուրքը միշտ էլ թուրք է մնում՝ հային հոշոտելու իր գայլային բնազդով, ինչքան էլ այդ պահին նա գառան մորթի հագած լինի։

Բայց նայելով Ահմեդի ուղարկած խուրմայով լի մեծ տոպրակին ու կնոջս ափսոսանքով լցված աչքերի մեջ, ես բառերս խեղդեցի կոկորդումս ու ոչինչ չասացի, որ մի անգամ ևս կնոջս կողմից չընկալվող պնդումներով հոգեպես խանգարվածի հերթական պիտակը չվաստակեմ։

...Հեռուստացույցի էկրաններին աշտարակի մեծ ժամացույցը Նոր Տարվա գալուստն էր ազդարարում։ Այստեղ-այնտեղ հրավառություններ, շնորհավորական ուղերձներ ու նաև հարբած կոչեր էին հնչում։
Մեր ընտանիքն էլ ՝մեծ ու շքեղ սեղանի շուրջ հավաքված, բոլորի նման ամանորյա շնորհավորանքի բաժակ
բարձրացրեց, ավելի առողջ, առավել բարեկեցիկ, ավելի երջանիկ ու խաղաղ կյանք ու նաև բոլոր նպատակների իրականացում ցանկանալով բոլորին ու մեկ -մեկու։

...Խմեցինք նաև մեր հայրենիքի՝ Հայաստանի կենացը, ու ցանկացանք, որ հայի հոգում բուն դրած իր համարյուն ազգակցին ատելու, հայությանը սև ու սպիտակի, նախկինների ու նորերի բաժանելու դեռահաս մոլուցքը վերանա, թուրքահաճո և անկարող տիրակալների փոխարեն ազգս սեփական պետությունը հարգող անհատներին իրեն կառավարիչ կարգելու պարզ իմաստնությանը տեր կանգնի, որ այլևս երբեք մեր հայրենի հողի վրա ոչ ոք ուրիշի նախկինում կատարած կողոպուտը իր համար դրոշ դարձրած սեփական գողունը արդարացնելու հակում չունենա, որ բանակը նորեն բանակ դառնա, երկիրս՝ նորեն անառիկ, որ Եռաբլուրն այլևս երբեք չընդարձակվի ու թուրքակոխան տափաստանի չվերածվի։

Խմեցինք, որ մեր ժողովուրդն իր վաղուց կորցրած ապրելու իմաստը վերագտնի ու վերջապես դառնա Ազգ, իսկ մենք ու մեր նմաններն էլ՝ աշխարհասփյուռ պանդուխտ հայության մի լիազոր դարձած, հայրենի տուն դառնալու ներքին
հավատամքը սերմանենք, համոզված լինելով, որ մեզ այնտեղ հաստատ ուրախ կլինեն տեսնելու, և մենք այնտեղ իրոք չենք մրսի` տագնապ բերող օտարության սառը քամիներին հանդիման։

Կապրե՞մ արդյոք ես մինչև այդ օրը, թե՞ այսօրվա երազիս թևով հոգուս վրա իջած կարոտի ջերմությունը ինձ անկենդան իմ տանն ու ծնողական անխնամ մնացած գերեզմաններին կապող միակ թելը կմնա` չգիտեմ։

Այդպես էլ ապրում ենք մենք այսօր ու անցնում մեր ճամփան՝ ճակատագրի կամքին հպատակ, և դարերի լույսով ու հավատքով մխիթարվելով։

Վրեժ ԱՍԼԱՄԱԶՅԱՆ

Մեկնաբանություններ