1978 թվականն էր: Բժշկական ինստիտուտի չորրորդ կուրսի մի քանի ուսանողներով ամռանը պրակտիկա էինք անցնում այն ժամանակվա Չեխոսլովակիայի Բրատիսլավա քաղաքում։ Առաջին օրը Բրատիսլավան մռայլ քաղաքի տպավորություն թողեց։ Տեղատարափ անձրև էր։ Հանրակացարանի պատուհանից երևում էր Դանուբը։ Ինչքա՛ն գեղեցիկ էր գետը անձրևի տակ։ Անձրևն ու Դանուբը մրցում էին իրար հետ։ Երբ արեևը դուրս եկավ, հասկացանք, որ Բրատիսլավան այդքան էլ մռայլ չէ։ Զբոսնելիս սլովակ մի անծանոթ տղա աղջիկներիս վարդեր նվիրեց։ Պարզվեց, որ Երևանում ընկերուհի է ունեցել և շատ է սիրում հայ աղջիկներին։ Այդ կարմիր վարդը շատ երկար պահպանեց իր թարմությունը՝ հայ աղջկա վարդը:

Էս հսկա, ծանր հեռուստացույցի վրա ընդամենը 12 ալիք կար՝ ինչպես ժամացույցի թվատախտակին. հենց թվատախտակի նման էլ դասավորված էին թվերը՝ վերևում՝ տասներկուսը, ներքևում՝ վեցը և այլն։ Արտադրողների մտքով անգամ չեր անցնում, որ դրանից ավելի շատ ալիքներ կարող են լինել. էդքան ի՞նչ պիտի հաղորդեն։ Իրականում՝ տասներկու ալիք, իհարկե, չկար. ընդամենը երկու ալիք էր՝ առաջին ալիքը՝ հայկականը, ու ութերորդը՝ Մոսկվան։ Ավելի ուշ ավելացավ 11-րդ ալիքը՝ երկրորդ հայկական հեռուստատեսությունը, որ երեկոյան մի քանի ժամ էր աշխատում, ու հինգերորդ ալիքը՝ երկրորդ ռուսական ալիքը, որ էլի երեկոյան էր միանում։ Դրանց ավելանալն իրադարձություն էր. կարծես, աշխարհը երկու անգամ մեծացավ։ Պուլտ, իհարկե, չկար. ալիքը փոխելու համար պիտի մոտենայիր հեռուստացույցին, խոնարհվեիր, ինչպես նորին գերազանցության առաջ, ու բռնակը պտտեիր չորս գործող ալիքներից մեկի վրա։ Երբ էլ միացնեիր, էդ չորս ալիքներից մեկով մի հետաքրքիր բան, անպայման, հաղորդում էին, որ կարելի էր նայել, մի նոր բան իմանալ, հաճելի պահեր ապրել։

Պիոներները մի քանի տարուց կոմերիտական էին դառնում. կարգն էր տենց։ Միակ պիոները, որ տենց էլ պիոներ մնաց մինչև պատմական մատերիալիզմի վերջին շունչը, կինո «Պիոներն» էր։ Կարմիր վզկապը վզին՝ մտավ կոմունիզմի փլատակների վրա կառուցած սուպերմարկետների դարաշրջան, բայց քրեասահմանադրական մատերիալիզմի տարիներին վզկապն էլ չփրկեց, կուլ գնաց։ Ոչ մի դարաշրջանում մատերիալիզմն էնքան մատերիալիստական չի եղել, ինչքան խորտակված կոմունիզմի վրա կառուցած կապիտալիզմի ժամանակ։ Եթե հանկարծ նկուղիդ դուռը լավ չփակես, մյուս օրը կտեսնես՝ կա՛մ սննդի օբյեկտ են դարձրել, կա՛մ առևտրի կետ։ Դե, ուրիշ ի՞նչ պիտի դառնա, երբ ավազի վրա կառուցած իդեալներից ազատված մատերիալիզմը սկսվում ա որովայնից ու վերջանում գրպանով՝ կարճատև կանգառ կատարելով ձվերի մոտակայքում։ Մյուս կինոթատրոնների մեծ մասն էլ տարբեր եկամտաբեր օբյեկտներ դարձան։ Երևանում մնաց մի երկու կինոթատրոն։ Դե, էլ ո՞վ էր կինո գնում, կինոն կինոթատրոններից դուրս էր եկել ու լցվել փողոցները։

«Որտեղի՞ց են հապա, - ասում են, - չարիքները, նեղությունները, տանջանքները, չարությունները… Երբեմն-երբեմն պատերազմներ են տեղի ունենում, մեղավոր ու արդար հավասարապես կոտորվում են. համաճարակներ ու սարսափելի հիվանդություններ են լինում։

Սովետական տան պրոֆիլակտիկ դեղատուփը հարուստ չէր։ Դեղատուփի մեջ, իհարկե, ջերմաչափ կար, յոդ, բինտ ու բամբակ, լեյկոպլաստիր, պատահում էր՝ պղպեղային սպեղանի՝ մեջքի համար։ Մեր դեղատուփի մեջ ներարկիչ էլ կար՝ մետաղյա տուփի մեջ՝ վախենալու ապակյա իրանով ու սուր ասեղով, որ ներարկելուց առաջ միշտ եռացնում էինք։ Մեկ էլ հանրաճանաչ դեղերն էին՝ անալգին, ասպիրին, տետրացիկլին և այլն։ Էդ դեղերը շատ չէին ու դեղի նման էին, ոչ թե ծամոնի կամ շոկոլադի, ինչպես էսօր ա։ Անշուք տուփ կամ սրվակ էր՝ դեղի անունով, մեջը՝ ոչ պակաս անշուք հաբեր։ Լինում էր, որ տուփ էլ չուներ, պարզապես՝ թղթի մեջ փաթաթված փոշի էր։ Հա՛, դեղը պիտի դեղի նման լինի, որ հասկանաս, թե ինչի համար ա։

Հին նոր տարին յուրահատուկ տոն է, որը խորհրդանշում է անցյալի և ապագայի կապը։ Այն մեզ հնարավորություն է տալիս մի պահ կանգ առնել, վերլուծել անցած տարին, շնորհակալ լինել հաղթահարած դժվարությունների համար և նոր հույսերով ու պայքարի առավելագույն մղումով առաջ շարժվել։

Երբ Հայաստանում շուկայական հարաբերությունները փոխարինեցին սոցիալիստական ռեալիզմին, մարդու նոր տեսակ առաջացավ՝ գործարար մարդ (հոմո վաճառիկուս)։ Ու եղավ մի ժամանակ, երբ հոմո վաճառիկուսը միակ մարդն էր, որին հաջողվում էր ոչ միայն աշխատել, այլ նաև մի քիչ փող աշխատել։ Դրա համար էլ, ով ասես՝ դարձավ գործարար։ Նորաթուխ գործարարների ծագումն իրենից խայտաբղետ մի պատկեր էր ներկայացնում՝ նախկին ինժեներներ, գիտությունների թեկնածուներ, թատրոնի դերասաններ, բեռնատարի վարորդներ, մարքսիզմ-լենինիզմի դասախոսներ, բանաստեղծներ, անգամ՝ նախկին պորտաբույծներ։

Ով զարթուցիչ ուներ, լարում էր և ուզած ժամին արթնանում, իսկ ով չուներ, աղբի մեքենան հո կար ու կար, մտնում էր բակ ու բարձր զրնգոցով ազդարարում աղբահանության ժամը՝ ով քնած է, արթու՛ն կացեք, ով արթուն է, իջե՛ք, աղբը թափե՛ք: Եթե չիջնեիր, աղբը թափեիր, ուրեմն, կմնար մինչև մյուս առավոտ, ուրիշ տեղ աղբ չէիր թափի: Հարևաններն աղբի դույլերն առած իջնում ու հերթ էին կանգնում աղբի մեքենայի հետևից:

20- րդ դարի ամերիկացի գեղանկարիչ Ռոքուել Քենտը Հայաստանը համարել է թանգարան բաց երկնքի տակ։ Մինչդեռ այսօր՝ 21-րդ դարում, պարզվում է՝ Հայաստանը թանգարանից վերածվել է գժանոցի, քանի որ հայոց տիկիններից մեկը հայտարարում է, թե երեխաները դպրոցում հեծանիվ քշել պիտի սովորեն, այնինչ, հեծանիվ քշել սովորում են իրենց տան բակում, իսկ դպրոց գնում են գիտելիք ստանալու համար: Դե, իսկ մյուս տիկինն էլ 2025 թվականը հայտարարում է կրթվելու տարի։

Մեծն Թումանյան, այդ ի՞նչ պայծառատեսությամբ ես գրել «Չարի վերջը», որ այսօր նորանում է ներսուդրսից: Ուղղակի աղվեսը բեղավոր է, իսկ կկուն գիտի իր ծառը լքելու ճիշտ ժամանակը։ Ձագե՞րը, նրանք էլ պատրաստ են թռչելու։