«Պատմությունը շղթա է, և մենք դրա օղակներն ենք»

«Իրատեսի» հյուրը ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, Հովհաննես Թումանյանի անվան տիկնիկային թատրոնի ղեկավար ՌՈՒԲԵՆ ԲԱԲԱՅԱՆՆ է:

(սկիզբը` այստեղ)

«ԱՅՆ, ԻՆՉ ՔԱՆԴՎՈՒՄ Է, ՄԵՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆ Է, ԱՅՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐԸ ՊԻՏԻ
ՇԱՐՈՒՆԱԿՎԵՐ»

-Պարոն Բաբայան, Դուք առաջարկել եք «Զվարթնոց» օդանավակայանի հին շենքը վերածել երեխաների համար ուսումնական կենտրոնի կամ համաշխարհային օժանդակության թանգարանի: Ոչ պակաս կարևոր շենք-շինություններ են քանդվել ու քանդվում մեր երկրում, և ամենազավեշտալին ինձ համար այն էր, երբ հայկական լրատվամիջոցները դատապարտող կեցվածքով աղաղակեցին օրեր առաջ Թուրքիայի տարածքում քանդված հայկական հին շինության մասին: Ինչպե՞ս կորակեք մեր տանն անպատիժ ավերածություններ գործելու և օտարին նույն արարքի համար դատապարտելու իրողությունները:
-Վատ կորակեմ: Այս բոլոր պատմությունների մեջ բազմաթիվ անհեթեթություններ կան: Նախ, մեր մեջ ասած, մենք չենք հասկանում, թե ինչ է նշանակում պատմական արժեք: Հաճախ լսում ենք, թե այս կամ այն շենքը ճարտարապետական արժեք չի ներկայացնում, մշակութային արժեք չի ներկայացնում: Գոյություն ունի պատմություն, և գոյություն ունի միջավայր՝ կապված այդ շենքերի հետ: Ես չեմ ուզում մտնել այդ ոլորտը և վիճարկել որևէ շենքի մշակութային, ճարտարապետական արժեք լինել-չլինելու հարցը: Բայց չէ՞ որ կա պատմական արժեք հասկացությունը: Եվ այն, ինչ քանդվում է, մեր պատմությունն է, այն պատմությունը, որը պիտի շարունակվեր:
-Ինչպես մեր ոչ ավանդական-հայկական «Կուկուրուզը», որը Երևանի այն տարիների պատմության վկայություններից էր:
-Այո՛, կապ չունի, թե ինչպիսի շինության մասին է խոսքը: Ի դեպ, «Կուկուրուզի» մասին։ Ես հինգ տարի առաջ եղել եմ Չիկագոյում և տեսել ավտոկայանատեղի ու հասկացել, թե որտեղից էր «արտագրված» մեր «Կուկուրուզը»: Բայց սա չէ խնդիրը: Փարիզում կար և կա «Ռոտոնդա» սրճարանը, որտեղ ժամանակ են անցկացրել Պիկասոն, Դալին, Կոկո Շանելը, մեր Երվանդ Քոչարը, նույնիսկ Լենինն ու Տրոցկին: Չեմ կարծում, որ այդ սրճարանը կարող է ունենալ որևէ ճարտարապետական արժեք: Բայց այդ սրճարանը հարյուր տարի պահվում է նույն ձևով: Մենք ունեինք այդպիսի հայկական «Ռոտոնդա»՝ «Երևան» հյուրանոցի մոտ, որտեղ լինում էին նույն Երվանդ Քոչարը, Լևոն Ներսիսյանը, բազմաթիվ այլ մեծ հայեր: Սա մի կղզյակ էր, որի պատմական արժեքը շատ կարևոր էր: Հիմա այն չկա: Եվ ինձ համար կատարյալ անհեթեթություն է, երբ ասվում է, թե այս շենքը կտեղափոխենք և մեկ ուրիշ տեղում կստեղծենք հին Երևան: Սա ինչ-որ արհեստական, անբնական բան է: Շենքը կարևորվում է այն միջավայրով, որտեղ գտնվել է, որի հետ կապված են մեր հիշողությունները, ուր ես կարող եմ տանել տղայիս կամ թոռանս և պատմել, թե ինչ պատմություններ են կապված այդ տեղի հետ: Շենքը, շինությունն արժեք են ձեռք բերում պատմության, ժամանակի ընթացքում, այլ ոչ թե միայն այն պատճառով, թե ինչ-որ բացառիկ ճարտարապետական-մշակութային արժեք ունեցող կոթողներ են: Պատմության արժեքը շատ ավելի կարևոր է: Մի բան հասկանանք. եթե մեզ՝ հայերիս, վաղն ասեն, որ այս փոքր հանրապետության փոխարեն մեկ ուրիշ տեղ տալիս են ավելի լայն տարածություն, որտեղ կունենանք ավելի մեծ երկիր, կլինենք ծովին մոտ և այլն, և այլն, մենք ի՞նչ պիտի անենք, պիտի համաձայնե՞նք:
-1930-ականներին ստալինյան հայատյաց ծրագրերի մեջ նման մի կետ ներառված եղել է արդեն:
-Այո՛: Եվ ի՞նչ: Այդ ուրիշ մեծ տարածքում մեր ունեցած երկիրը Հայաստան կլինի՞: Իհարկե՝ ոչ: Հայաստանը սա է, արժեքը սա է: Գուցե այնտեղ, ուր մեզ տեղափոխեն, լինեն ավելի բերրի հողեր, ավելի բարենպաստ կլիմա, ավելի բարեկեցիկ միջավայր... Գիտեմ, ապուշություններ եմ ասում, բայց մինչև հարցը չես հասցնում աբսուրդի, ապուշության գագաթնակետին, չեն հասկանում, թե ինչի մասին է իրականում խոսքը: Հայրենիքը պատմություն է՝ կապված այս երկրի հետ, ինչքան էլ այն քարքարոտ լինի, անհարմար լինի, շրջապատված լինի վատ հարևաններով: Սա է մերը: Հիմա, որ այս շենքերը տեղափոխում են, դրանով ինչի՞ են ձգտում հասնել: Միշտ կարելի է գտնել ճիշտ լուծում: Երբ մենք հանգիստ խղճով քանդում ենք մեր մշակույթը, դրանով ստորագրում ենք այն տեսակետի տակ, որ սա մեր երկիրը չէ: Մենք սրանով ջուր ենք լցնում ադրբեջանական ամենակեղտոտ քարոզչամեքենայի ջրաղացին, որն ասում է, թե հայերը եկվոր ազգ են այս տարածքում, թե սա հայերի հայրենիքը չէ: Եթե մենք այսպես ենք վերաբերվում մեր ժառանգությանը, ուրեմն մենք իսկապես եկվոր ենք: Որովհետև տերը իր պատմությանն այդպես չի վերաբերվի: Եվ շենքի մշակութային արժեքն այս դեպքում կարևոր չէ, կարևորն այն է, որ դրա հետ կապված է մեր պատմությունը: Պատմությունն այդպես է ստեղծվում, հո օդից չի՞ ստեղծվում:

«ՈՐԵՎԷ ՄԵԿԻՆ ՊԵՏՔ ՉԷ ԱՅՆ ԱՐԺԵՔԸ, ՈՐԸ ԿԱՊՎԱԾ ՉԷ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ»

-Հիմա մի բան հիշեցի: Երբ հայտարարվեց, որ Հրանտ Մաթևոսյանին հրաժեշտ ենք տալու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ նորակառույց եկեղեցում, շատերն ընդվզեցին՝ համարելով, որ դա սրբազան վայր չէ, ինչ-որ անհասկանալի կառույց է, հոգևոր ոչինչ չունի իրենում: Ես հակադարձում էի՝ ասելով, որ նաև նման թանկ հանգուցյալներով պիտի այդ եկեղեցին դառնա սիրելի, հասարակության համար իսկապես սրբազան: Թեև, առանց մանրամասնելու, ասեմ, որ անձամբ ինձ համար այն հրաշագործ և սրբազան էր դեռևս կիսակառույց ժամանակներից, բայց, այդուհանդերձ, Հրանտ Մաթևոսյանին այդ եկեղեցու գմբեթի ներքո հրաժեշտ տալուց հետո ես նորովի արժևորեցի այն, եկեղեցին դարձավ ավելի հոգևոր, ավելի զորավոր ինձ համար:
-Լիովին համաձայն եմ Ձեզ հետ: Շենքի, կառույցի արժեքը տալիս ենք մենք: Որևէ մեկին պետք չէ այն արժեքը, որը կապված չէ մարդկային հիշողության հետ: Կա նաև մեկ ուրիշ բան. հիմա կառուցվում են նոր եկեղեցիներ, որոնք իրենց արտաքին տեսքով նման են 9-10-րդ դարերից պահպանվածներին: Բայց այդ եկեղեցիներն իրենց ժամանակի հրաշալի արտացոլումներն էին: Բոլոր դեպքերում եկեղեցաշինությունը ճարտարապետություն է: Եվ երբ մենք փորձում ենք տասը կամ յոթ դար առաջ գոյություն ունեցած ձևը տեղափոխել քսանմեկերորդ դար, նույն արդյունքին չենք հասնում: Վերցնենք 13-րդ դարի Կաթողիկեի օրինակը: Ինձ համար լավագույն տարբերակը կլիներ, եթե այդ փոքրիկ, գողտրիկ եկեղեցին պահպանվեր նույնությամբ, իսկ շրջակայքը բարեկարգվեր և դառնար այգի: Իսկ եթե պարտադիր էր այդտեղ ինչ-որ նոր շինություն կառուցել, ապա ավելի ճիշտ կլիներ, որ այն կառուցվեր ամենաավանգարդիստական ձևով, որի ֆոնին կերևար Կաթողիկեն: Հիմա այն խեղճացել է Աղթամարի տաճարի կրկնօրինակի ֆոնին: Այդ հրաշք գանձը, Երևանի այդ իսկական մարգարիտը խամրեց: Ես այդ բակում եմ ապրում, և դեռ մանկուց այն ինձ համար ուրիշ արժեք է ունեցել: Քանի որ իմ մանկության տարիներին եկեղեցին ակադեմիայի հին շենքով փակված էր հանրությունից, այն կարծես իմ անձնական եկեղեցին լիներ: Մենք ամեն օր դուրս ու ներս անելիս տեսնում էինք այն, երեխա ժամանակ խաղում էինք եկեղեցու հարևանությամբ: Դա մի այլ արժեք էր ինձ համար, մեր բակի բնակիչների համար: Չպետք է մոռանանք, որ մարդկային պատմությունը շղթա է, և մենք դրա օղակներն ենք: Այս օղակները պետք է ամուր լինեն, որպեսզի շղթան մեզ բերի-կապի իրար՝ անցյալի ու ապագայի մեջ: Հենց որ այդ օղակներից մեկ-երկուսը թուլանում են, քանդվում է ամբողջ շղթան: Հետո կարելի է այն ինչ-որ կերպ վերականգնել, բայց կտրված հատվածը մենք արդեն կկորցնենք:

«ՃՈՌՈՄ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ՃԱՌԵՐՈՎ ԵՐԵԽԱՆ ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ ՉԻ ԴԱՌՆՈՒՄ»

-Տիկնիկային թատրոնը հաճախ է մեկնում հյուրախաղերի: Համաշխարհային ճանաչում ունեցող ստեղծագործությունների բեմադրությունները, ինքնին հասկանալի է, որ կհասնեն օտար հանդիսատեսին, իսկ ինչպե՞ս է ընդունվում հայկական նյութը, օրինակ՝ Թումանյանի հեքիաթները:
-Վերջին տասնհինգ տարում մոտ վաթսուն միջազգային փառատոների ենք մասնակցել: Հնդկաստանից մինչև Միացյալ Նահանգներ ամենաշատ խաղացված ներկայացումը եղել է Թումանյանի «Անխելք մարդը»: Ներկայացումը բացառիկ ընդունելության է արժանանում տարբեր երկրների հանդիսատեսների կողմից: Բազմաթիվ ազգերի ներկայացուցիչներ են մոտեցել մեզ և ասել, թե այդ հեքիաթն իրենց մասին է:
-Իսկ ես մտածել եմ, որ դա զուտ հայկական իրողություն է:
-Թումանյանի հանճարը դրանում է: Այդ հատկությունը բոլորին է բնորոշ. սեփական երջանկության կողքով անցնել ու չնկատել: Մենք ժողովուրդ ենք, որն ապրում է այս երկրագնդի վրա՝ մի ընտանիքում, որը բաղկացած է տարբեր ժողովուրդներից: Եվ ինչքան մենք ավելի բաց լինենք ուրիշի հանդեպ (իսկ մենք այդպիսին ենք եղել մշտապես, մեր ողջ պատմության ընթացքում. հիշենք մեր թարգմանչաց գործունեությունը, գիտության, առողջապահության համաշխարհային ձեռքբերումների յուրացումն ու տարածումը մեզանում և այլն), այնքան ավելի կգիտակցենք, որ ամաչելու տեղ չունենք: ՈՒնենք այնպիսի՜ հարուստ ժառանգություն, որ երբեք չպետք է ամաչենք, բայց և երբեք չպետք է գոռոզանանք: Համաշխարհային մշակույթը պետք է ընկալել որպես անձնական մշակույթ. և՛ եգիպտական բուրգերն են իմը, և՛ Լուվրն է իմը, և՛ Պիկասոն է իմը, և՛ Մոցարտն է իմը: Որովհետև ես այս երկրագնդի վրա ապրող մեծ ընտանիքի անդամ եմ: Այսպես մտածելիս շատ հեշտ է լինում շփվելը:
-Բայց հարցը մեկ ուրիշ բևեռ էլ ունի: Չէ՞ որ մենք այսօր տագնապում ենք, թե ակտիվ շփումները, անկառավարելի տեղեկատվական հոսքը մեզ հեռացնում են մեր ինքնությունից, կտրում ազգային արժեքներից, արմատներից:
-Լավ բանը պետք է ընդօրինակել: Պետք է շատ շրջել աշխարհով մեկ: Եթե շրջենք, կտեսնենք, թե ամենազարգացած երկրներում ինչպես է պահպանվում ազգային մշակույթը: Ի՜նչ ազգային տոներ, ծեսեր են կատարվում Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Հոլանդիայում: Զարմանում ես, որ գլոբալիզացիայի այս ժամանակներում այդքան մեծ ուշադրություն կա ազգայինի հանդեպ: Մեզ հաճախ խանգարում է վախը. մեր միջից վախը պետք է հանել: Մեր երեխաներին պետք է տալ իսկապես ազգային կրթություն, ճանաչելի դարձնել մեր մշակույթը, տանել թանգարան, թատրոն, համերգասրահ, Հայաստանի գողտրիկ վայրերը: Երեխաներին պետք է տանել Ղարաբաղ, որ նրանք հասկանան, թե այսքան արծարծվող խնդիրն ինչ պատմություն ունի, որտեղից են գալիս դրա արմատները: Բայց և պետք է ծանոթացնել համաշխարհային արժեքներին: Այսպես է ձևավորվում քաղաքացին: Թե չէ ճոռոմ հայրենասիրական ճառերով երեխան հայրենասեր չի դառնում: Օրեր առաջ հեռուստատեսային մի մրցույթ էի դիտում և շատ տխրեցի. երեխաներն անգիր գիտեն, թե Սողոմոն Թեհլերյանը երբ է կրակել Թալեաթի վրա, որ փողոցում, ինչ է ասել կրակելուց առաջ, բայց չգիտեն, թե ով է նկարել «Ջոկոնդան»: Սա ահավոր թերի կրթություն է: Սա նշանակում է, որ մենք մեզ հանում ենք ընդհանուր աշխարհից, պատնեշ ենք դնում մեր և մյուսների միջև և մնում թերուս: Մենք մի ազգ ենք, որը համապատասխան պայմաններում իրեն շատ լավ է դրսևորում: Տեսեք, թե ինչ համաշխարհային անուններ ունենք տարբեր բնագավառներում: Մենք մի ազգ ենք, որը սիրում է սովորել, աշխատել: Ինչո՞ւ ենք մենք մեզ արհեստականորեն դնում խոպանչու կարգավիճակի մեջ: Մտածում ենք՝ ինչ անենք, որ խոպանչիներն իրենց լավ զգան, քանի որ մեր ամբողջ բյուջեն նրանց միջոցով է լցվում: ՈՒրեմն մեր ամբողջ հույսը դա՞ է. գնան Ռուսաստանում ասֆալտ թափեն, գյուղերում անասուն պահեն, փող ուղարկեն, որ այստեղ մենք ապրենք: ՈՒրեմն մենք ավելին չե՞նք ուզում մեր ազգի համար: Հնարավոր չէ առանց երազանքի ապրել: Հնարավոր չէ նսեմացնել սեփական մակարդակը: Մենք շատ ավելի մեծ բանի ենք արժանի: Հաստա՛տ համոզված եմ սրանում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ