1910 թ․ հունիսի 6-ին տեղի ունեցավ կաթողիկոսական վեհարանի նոր շենքի հիմնարկեքը (բարերար՝ Ա․ Մանթաշյանց, ճարտարապետ՝ Պողոս Զոհրաբյան)։

Արեւմտահայաստանի մէջ տեղի ունեցող ամենօրեայ խժդժութիւնները, կողոպուտը,հարստահարութիւնը, իրաւունքներու անտեսումն ու հալածանքները, Պոլսոյ Աշըգեան պատրիարքին ցուցաբերած անտարբերութիւնը առաւել եւս կը քաջալերէին Սուլթանը:

Իհարկէ Կարօ Մեհեանի տեսական հայացքներում Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան անկիւնադարձը չի կայանում միմիայն առկայ 60,000 քառակուսի կիլոմետրով բնորոշուող աշխարհագրութեամբ, այլեւ ՀՀ խորհրդարանի 1919թ․ «Միացեալ Հայաստան» ի մասին յայտարարութեամբ եւ այս ակտի ուղղութեամբ ՀՀ դիւանագիտութեան երկու փայլուն ձեռքբերումների՝ Սեւրի խաղաղութեան պայմանագրով (1920թ․ օգոստոս) եւ Վուդրօ Վիլսոնի իրաւարար վճռով (1920թ․ նոյեմբեր)։

Պետական քաղաքականութեան բնագաւառում այս նոյն պայքարի դրսեւորումները հակիրճ վերլուծելով, Մեհեանը գրում է․ «Արտաշէս, Տիգրան եւ, աւելի ետք, որոշ չափով Տրդատ զօրեղ անհատականութիւններ են։ Եւ այդ անհատականութիւններու զօրութիւնն է, որ յաջողած է ստեղծել, տարածութեան ամբողջութեան հետ, զայն հաւաքական ճիգերով ոչ միայն ապահով պահելու, այլեւ աստիճանաբար ընդլայնելու կարելիութեան հաւաքական տենչը․․․

Տեսնենք, թէ ո՞րտեղից է ակունք առնում Նիկոլ Փաշինեանի այն դոկտրինալ յայտարարութիւնը, համաձայն որի․ «ՀՀ-ն երբեք Հայ դատի քաղաքականութիւն չի վարել: ՀՀ-ն երբեք Հայաստան-Թուրքիա սահմանը կասկածի տակ չի առել» (2022թ.)։

Ի գիտություն Հայաստանի թրքասեր իշխանական խմբակին՝ ուղարկում եմ, որ կարդաք Հայոց ցեղսպանության երեք կազմակերպիչներից մեկի՝ Էնվեր Փաշայի հրամանից մի հատված․․․

Մարաղայում հայ կանանց մերկացրել, ձեռնաշղթաներ էին հագցրել ու սկսել ոտքերը սղոցել։ 1992 թվականի ապրիլի 10-ին, ադրբեջանական նախիրը, յաթաղանները ձեռքին, Մարաղայում հայի սպանդ կազմակերպեցին։ Մարդկանց ողջ-ողջ այրում էին, սղոցում ոտքերն ու ձեռքերը, գնդակահարում՝ չխնայելով կանանց ու երեխաներին։ Սումգայիթում հղի կնոջ որովայնն էին պատռել ու նորածնին սպանել։ Նույնը՝ Բաքվում և Ադրբեջանի հայաշատ բոլոր բնակավայրերում։

Հայ-թաթարական բախումներն սկսվեցին 1905 թ․ փետրվարի 6-ին ու շարունակվեցին ևս երեք օր։ Երբ Թիֆլիս հասան ոչ միայն աղետալի լուրերը, այլև թաթարների վայրագություններից սարսափած բաքվահայերի առաջին խմբերը, արդեն փետրվարի 10-ին Թիֆլիսի առաջնորդարանում, 30 երևելի անձանց ներկայությամբ և նախագահությամբ Գարեգին եպիսկոպոս Սաթունյանի (տես լուսանկարը), գումարվեց նախապատրաստական ժողով։

Իշխա՛ն, թշնամիները իմացուցին մեզ, որ արդեն աքսորանքի ճանապարհին վրա մեռած ես…

1-ին դարի սկզբին՝ Արտաշեսյան արքայական դինաստիայի անկումից հետո, Հայաստանը կանգնեց նոր արքայատոհմ ունենալու խնդրի առջև։